Tíminn - 19.02.1982, Blaðsíða 2

Föstudagur 19. febrúar 1982
aldarafmæli samvinnuhreyfingarinnar á Islandi
„Framtíðarstarfið verði í
traustum farvegi sem framhald
af fortíð og nútíð”
4ÚÖ **w
efnalegri afkomu, styttri vinnu-
tima og stórauknu framboöi á
hvers kyns afþreyingarefni til
þessaö fylla upp i tómstundirnar,
sem margir vita ekki hvernig
best veröi nýttar til menningar-
legrar og félagslegrar uppbygg-
ingar. Sumir tala um ,,tóm-
stundadekur” nútima þjóöfélaga
sem meiriháttar vandamál. Ég
vil ekki taka svo djúpt i árinni aö
tala um þetta sem eitthvert meiri
háttar vandamál á Islandi en þó
er þaö staöreynd, aö félagsleg
deyfö hefur vaxiö samfara efna-
hagslegum framförum. Ýmis
almannasamtök á tslandi finna
fyrir þessari félagslegu deyfö og
þá þar á meöal samtök eins og
samvinnuhreyfingin, verkalýðs-
hreyfingin og önnur samtök
launafólks. Þaö er mikiö um þaö
rætt og ritaö, aö hópar örfárra
manna taki oft á tiðum mjög af-
drifarikar ákvaröanir innan
verkalýöshreyfingarinnar. Þátt-
taka i félags- og fundarstarfi
samvinnuhreyfingarinnar mætti
einnig vera miklu meiri. Þvi má
þó ekki gleyma, aö enginn viö-
skiptasamtök á tslandi reka jafn
umfangsmikla fundarstarfsemi
sem samvinnuhreyfingin. Þar er
um aö ræöa deildarfundi, fundi i
félagsráöum, aöalfundi og
stjórnarfundi. Þúsundir manna
taka þátt i þessum fundarhöldum
öllum á ári hverju, hafa tækifæki-
færi til gagnrýni á störf og stefnu
og taka þátt i þvi aö móta og á-
kveöa markmiö og leiöir. Og ég
vil hiklaust segja þaö, aö af hálfu
samvinnuhreyfingarinnar er
mikið gert til þess aö fá félags-
menn til aukinnar þátttöku i
starfseminni. Samvinnuhreyfing-
in rekur lang umfangsmesta
fræöslukerfi, sem nokkur frjáls
íélagasamtök á tslandi gera.
Hjá Sambandi islenskra sam-
vinnufélaga voru brúttó-útgjöld
vegna fræöslumála á siöasta ári
rúmlega 5 milljónir króna, eöa
rúmlega 500 milljónir gamalla
króna, og segir sú upphæö sina
sögu. Þar fyrir utan er svo öll
fræöslustarfsemi kaupfélaganna,
en ýmis þeirra reka umfangs-
mikla fræöslustarfsemi. Þetta
viötæka fræöslustarf samvinnu-
hreyfingarinnar hefur vafalaust
stuölaö aö þvi aö félagsleg deyfð
hefur ekki bitnaö jafn illilega á
samvinnuhreyfingunni sem á
ýmsum öörum samtökum. Lýö-
ræðisleg þátttaka i ákvöröunum
og stefnumótun samvinnu-
hreyfingarinnar er miklu meiri
en þeir vilja vera láta, sem aöeins
þekkja hreyfinguna utan frá en
aldrei hafa tekið þátt i störfum
hennar. Hins vegar leggja for-
ustumenn samvinnuhreyfingar-
innar mjög þunga áherslu á það,
aö áfram veröi unnniö aö þvi að
efla félagslega þátttöku I störfum
hreyfingarinnar.”
— Stundum er þeirri gagnrýni
beint aö samvinnuhreyfingunni
að þetta lýöræöislega form sé
þyngra i vöfum en gott getur tal-
ist?
„Vissulega heyrist þessi gagn-
rýni oft en þó heyrast oftar þær
gagnrýnisraddirnar, sem tala
um fámennisstjórn og mikið miö-
stýringarvald i samvinnuhreyf-
ingunni. Þessar óliku gagnrýnis-
raddir sýna, hversu erfitt er aö
gera öllurn til hæfis. Þaö er ljóst
að öll lýðræöislega skipulögö
samtök manr.ar,na búa viö vissa
miðstýringu. Þjóðfélögin kjósa
sér tiltölulega fámenn þing, sem
aftur mynda ennþá fámennari
rikisstjórnir. Hjá þingi og rikis-
stjórn veröur aö sjálfsögöu veru-
leg samþjöppun valds, en valdinu
er siöan reynt aö dreifa út aftur til
almennings i gegnum ýmsa lýö-
ræðislega farvegi. En eigi þjóö-
félögin aö ganga i aöalatriöum
snurðulaust veröur að vera um-
talsvert vald i höndum þings og
rikisstjórnar. Þetta er út af fyrir
sig hliðstætt I samvinnu-
hreyfingu, sem er svo vlðfeðm og
fjölþætt sem samvinnuhreyfingin
á Islandi. Vitanlega verður aö
vera nægilegt vald i höndum
stjórna og framkvæmdastjóra
hinna ýmsu reksturseininga til
þess aö daglegur rekstur geti
gegniö nokkurn veginn snuröu-
laust i samræmi viö mótaöa
stefnu og þannig aö allt fari ekki i
handaskolum. Hins vegar er
mikil valddreifing I samvinnu-
hreyfingunni ef litiö er á hana
sem eina heiid. Kaupfélögin, sem
eru rúmlega 40, eru algjörlega
sjálfstæö félög fólksins I hverju
byggðarlagi eöa héraöi. Kaup-
félögin sameiginlega eiga Sam-
band íslenskra samvinnufélaga
og kjósa fulltrúana, sem mynda
aöalfund Sambandsins, en aöal-
fundurinn fer meö æösta vald i
málefnum þess. Aöalfundurinn
kýs Sambandinu stjórn, sem
ræöur forstjóra þess og fram-
kvæmdastjóra, sem sjá um dag-
legan rekstur þess. Þeir eru háöir
stefnumótun og ákvöröunum
stjórnar og aöalfundar, en aöai-
fundurinn endurspeglar vilja og
áhugamál fulltrúa kaupfélaganna
viös vegar um landiö. Þaö verður
aö viöurkennast, aö stór viö-
skiptahreyfing, sem byggir á svo
viötæku lýöræöiskerfi, getur oröiö
svifasein i ákvöröunum miöaö viö
einkafyrirtæki eöa hlutafélög.
Sagt hefur veriö, aö lýöræöiö
kosti bæöi tima og peninga. Samt
viljum viö miklu frekar hafa lýö-
ræöi en einræöi i þjóöfélögum
okkar og skoöun okkar samvinnu-
manna er nákvæmlega sú sama
þegar kemur aö skipulagi at-
vinnulifsins. Viö teljum heppileg-
ast aö hafa þaö á lýöræöislegum
grundvelli i sem mestum mæli
meö öllum þeim kostum og göll-
um, sem lýöræöinu fylgja. Þetta
eru okkar hugsjónir og þeim
veröum viö aö vera trúir, jafnvel
þótt viö stundum veröum svifa-
seinni en keppinautarnir.”
— Vandi dreifbýlisversiunar-
innar er eitt mesta áhyggjuefni
samvinnuhreyfingarinnar, þar
sem hún hefur boriö hitann og
þungann af henni hér á landi?
„Þaö fer ekki á milli mála, aö
ónógur rekstrargrundvöllur
dreifbýlisverslunarinnar er eitt
helsta vandamál samvinnu-
hreyfingarinnar á fslandi i dag. 1
þessu sambandi er rétt aö rifja
upp, aö viö upphaf raunvaxta-
stefnu i landinu samkv. svonefnd-
um ölafslögum var þvi slegiö
föstu, aö verslunin fengi leyfi til
þess aö endurmeta vörubirgöir
sinar til nýs verölags á hverjum
tima til þess aö geta staöiö undir
veröbótaþætti vaxtanna.
Þaö veröur aö segjast, aö yfir-
völd brugöust versluninni i þessu
efni árum saman, eöa þar til á
siöasta ári, aö núverandi viö-
skiptaráöherra leyföi versluninni
endurmat vörubirgöa samkvæmt
ákveöinni reglu, sem vissulega
mætir hluta vandans, en þó ekki
að fullu. Verölagskerfiö i landinu
er þannig, aö þaö tekur alls ekki
nægjanlegt tillit til sérstööu dreif-
býlisverslunarinnar, sem hefur
miklu hægari veltuhraöa á birgö-
um sinum en þéttbýlisverslunin i
aöalbyggöakjörnunum á Faxa-
flóasvæðinu. Fyrir bragðiö
veröur vaxtabyröi dreifbýlis-
verslunarinnar miklu þyngri og
afkoma hennar verri að sama
skapi. Stærsti vandi verslunar-
innar i dag er þó e.t.v. ónóg sölu-
laun fyrir dreifingu landbúnaöar-
vara og bitnar þetta vandamál
alveg sérstaklega á dreifbýlis-
verslunini, þar eö dreifing þess-
ara vara er mjög hátt hlutfall af
veltu dreifbýlisverslunarinnar.
Sé tekið mið af sölulaunum fyrir
þessar vörur t.d. I Danmörku
kemur i ljós, aö sölulaun á Islandi
fyrir mjólkurvörur er 3-5% lægri
eniDanmörku, en sölulaun fyrir
kjöt eru allt aö 10% iægri en i
Danmörku. Dreifbýlisverslun á
Islandi þarf augljóslega ekki
siöur á sölulaunum aö halda en
smásöluverslun I hinu þéttbýla
landi, Danmörku, og þessar tölur
gefa bersýnilega til kynna, að
verulega vanti á eölileg sölulaun
fyrir þessar vörur á tslandi. Vart
fer á milli mála, aö leiörétting á
þessum þýöingarmikla þætti
myndi ein út af fyrir sig rétta
mjög hag dreifbýlisverslunar-
innar. Þetta er þaö atriöi, sem
yfirvöld ööru fremur ættu aö taka
á, til þess aö leiörétta hag versl-
unarinnar. 1 þessu sambandi er
reyndar fróölegt aö rifja þaö upp,
aö sums staöar erlendis, t.d. i Svi-
þjóö veitir rikisvaldiö dreifbýlis-
versluninni ýmis konar beina
fyrirgreiöslu, til þess að hún geti
dafnaö og haft eölilegan reksturs-
grundvöll. Rikisvaldiö viöur-
kennir nauðsyn á þjónustu dreif
býlisverslunarinnar. Rikisvaldiö
viöurkennir, aö fólk geti ekki búiö
i dreifbýlinu án verslunarþjón-
ustu. Rikisvaldiö viöurkennir, aö
dreifbýlisverslunin búi af ýmsum
ástæöum viö mun verri reksturs-
skilyröi en þéttbýlisverslun, og
þess vegna veitir rikisvaldiö
dreifbýlisversluninni þessa sér-
stöku fyrirgreiðslu eins og t.d.
bein framlög til stofnkostnaöar i
húsnæði, tækjum og búnaði. Þaö
getur ekki veriö æskilegt fyrir
rikisvaldið á Islandi, aö veröa aö
taka aö sér verslunarþjónustu I
dreifbýlinu. Þvi er miklu eöli-
legra fyrir rikisvaldiö, aö heimila
eölilegan rekstursgrundvöll fyrir
dreifbýlisverslunina, þannig aö
ekki þurfi aö koma til beinna
rikisafskipta af henni, t.d. I formi
einhvers konar reksturstyrkja
eöa annarra framlaga.
Þaö þarf svo tæpast aö taka þaö
fram, aö vandi dreifbýlisversl-
unarinnar á tslandi hefur bitnaö
miklu fremur á samvinnuhreyf-
ingunni en á einkaverslun. Þetta
stafar að sjálfsögöu af þvl, aö
samvinnuhreyfingin leitast viö aö
þjóna öllum byggöum landsins,
burt séö frá hagnaöarsjónarmiö-
um, þar sem einkaverslunin aftur
velur sér markaössvæði fyrst og
fremst meö tilliti til þess, hvaö
hægt er aö hafa upp úr verslun-
inni. Þess vegna er þaö, aö viöa i
hinum minni byggöum er ein-
göngu um samvinnuverslun aö
ræöa, en enga einkaverslun.
Þetta er ekki vegna þess, aö sam-
vinnuverslunin drepi af sér
einkaverslunina, heldur kærir
einkaverslunin sig ekkert um
þessar litlu byggöir. Þetta fyrir-
bæri leiðir svo hins vegar til þver-
sagnarinnar um einokunaraö-
stööu samvinnuhreyfingarinnar I
þessum byggöum, en þann áróður
heyrir maður oft úr herbúöum
andstæöinga samvinnu-
hreyfingarinnar. Þessi áróöur er i
sjálfu sér ekki svaraveröur.
Róleg yfirvegun almenningsálits-
ins i landinu gegnumlýsir svona
áróöur og skilur kjarnann frá
hisminu.”
— A liðnum árum hefur sam-
vinnuhreyfingin hér á margan
hátt oröiö sérislensk aö formi til,
ef svo má segja?
„Segja má, að aöal séreinkenni
og aöalsmerki hinnar islensku
samvinnuhreyfingar sé sú staö-
reynd, aö hún er blönduð hreyfing
framleibenda og neytenda.
Erlendis rikir yfirleitt þaö fyrir-
komulag, að um er aö ræöa tvær
hreyfingar, annars vegar
samvinnuhreyfingu neytenda og
hins vegar samvinnuhreyfingu
framleiöenda. Sennilega þarf aö
leita allt austur til Japan til þess
aö finna hliöstæðu viö það fyrir-
komulag, sem rikir I þessu efni á
tslandi. Þetta fyrirkomulag á
tslandi á sér aö sjálfsögöu þær
sögulegu rætur, ab bændur stofn-
uðu fyrstu kaupfélögin til þess aö
annast hvoru tveggja sölu á
framleiösluvörum sinum og kaup
á daglegum nauösynjavörum sin-
um. Þótt siöar hafi bæst viö
myndarleg kaupfélög neytenda
t.d. á Faxaflóasvæöinu og á
Suöurlandi, er þetta blandaöa
fyrirkomulag framleiðenda og
neytenda ennþá einn megindrátt-
urinn i ásjónu hinnar Islensku
samvinnuhreyfingar og sér-
einkenni hennar eins og áöur
sagöi. Þetta blandaöa hlutverk
kaupfélaganna leiöir svo til þeirr
ar staöreyndar, að islensku sam-
vinnufélögin eru miklu marg-
þættari að viöfangsefnum en flest
kaupfélög, sem maöur þekkir til
erlendis. Þannig annast þau i einn
staö verslun, i annan staö ýmis
konar þjónustu, i þriöja stað
vinnslu og sölu mjólkurafurða, i
fjórða staö vinnslu og sölu sauö-
fjárafuröa, nautgripakjöts og
húöa, I fimmta stað ýmis konar
iönaö og i sjötta staö vinnslu og
sölu sjávarafurða. Þetta fjöl-
þætta hlutverk kaupfélaganna
endurspeglast svo aö sjálfsögöu i
þvi, aö viöfangsefni Sambandsins
verða einnig mjög fjölþætt. Þetta
mjög breiöa og margþætta hlut-
verk samvinnuhreyfingarinnar
leiðir svo aftur til þess að hún
snertir vafalaust lif og hag al-
mennings i landinu verulega meir
en tiökast I flestum þjóölöndum
erlendis.
Þetta leiöir svo áfram til meiri
þátttöku almennings i samvinnu-
hreyfingunni á Islandi en viðast
erlendis. Þaö er mjög hátt hlutfall
félagslegrar þátttöku meö einni
þjóð, aö hér eru 42 þúsund félags-
menn, um það bil, af rúmlega 230
þúsund manna þjóö. Fólkiö hefur
skynjaö samvinnufélög sin sem
gagnleg tæki i baráttu sinni fyrir
bættum hag og framþróun þjóö-
félagsins. Þetta hefur leitt til
þess, aö samvinnufélögunum
hefur i si auknum mæli veriö beitt
til atvinnuuppbyggingar, sér-
staklega i hinum dreiföari byggö-
um, sem átt hafa undir högg aö
sækja i samkeppni við atvinnu-
þróun á Faxaflóasvæöinu. Sam-
vinnuhreyfingin hefur þannig tvi-
mælalaust átt mikinn þátt i efl-
ingu og viöhaldi byggðar og má
reyndar segja, aö byggöastefnan
sé eitt afsprengi samvinnuhug-
sjónarinnar.”
— Þótt viö ræöum viö þig sem
stjórnarformann Sambands
islenskra samvinnufélaga, þá ert
þú vegna kaupfélagsstjórastarfs
þins á Akureyri gjörkunnur
iönaöaruppbyggingu á vegum
samvinnuhreyfingarinnar?
„Já, vegna starfa minna i
Eyjafirði er ég aö sjálfsögöu gjör-
kunnur þeirri miklu iönaöarupp-
byggingu, sem samvinnu-
hreyfingin hefur staðið fyrir á
Akureyri, en einnig má benda á
verulega uppbyggingu Sam-
bandsins á ýmsum öörum svæð-
um landsins, þótt ullar- og
skinnaiönaöurinn hafi vissulega
höfuövinnslustöövar sinar á
Akureyri. Uppbygging þessa
mikla iðnaðar þar hefur haft af-
gerandi áhrif til framþróunar
Akureyrar og Eyjafjaröar-
byggöa. Þegar einnig er höfð i
huga mikil starfsemi Kaupfélags
Eyfiröinga má segja, aö Akureyri
og Eyjafjöröur sé eitt mesta sam-
vinnusvæöi, ekki eingöngu þessa
lands, heldur þótt viöar sé leitað.
Fyrir utan þau áhrif, sem þessi
iðnaðaruppbygging hefur haft á
sitt nánasta umhverfi, má full-
yröa, aö hún hefur einnig haft af-
gerandi áhrif fyrir efnahagsllf
landsins alls. Samvinnumenn
höföu algjöra forustu um upp-
byggingu ullar- og skinnaiðnaðar,
en þetta er sá iönaöur lands-
manna sjálfra, sem er langþýö-
ingarmestur þegar sleppt er
vinnslu sjávarafuröa. Fleiri hafa
vissulega komið siöar á myndar-
legan hátt inn i vinnslu ullar og
skinna, en ekki má gleyma hinu
þýðingarmikla forustuhlutverki
samvinnuhreyfingarinnar i þessu
efni. Samvinnuhreyfingin ruddi
brautina fyrir aöra.
Þá hefur samvinnuhreyfingin
svo sem kunnugt er haslað sér
völl á ýmsum öörum sviðum
iönaöar og þá ekki sist á sviði
fiskiðnaöar. Of langt mál yröi aö
telja upp öll þau sviö, sem sam-
vinnuhreyfingin hefur fengist viö
i þessu efni, en áfram verður tvi-
mælalaust unniö, eftir þvl sem
efnahagsaðstæöur leyfa, aö upp-
byggingu iönaöar i landinu.”
— Hvaö er helst aö segja um
menningarlegt og félagslegt
mikilvægi hreyfingarinnar?
„Við þessari spurningu er aö
sjálfsögöu ekki hægt aö gefa neitt
einhlitt svar. Ég held þó aö full-
yröa megi meö allri sanngirni, aö
samvinnuhreyfingin hafi haft
veruleg áhrif á þjóðlifiö allt, bæöi
efnahagslega, félagslega og
menningarlega. Sannleikurinn er
sá, að samvinnuhugsjónin hefur
haft afgerandi áhrif á þróun og
mótun þjóðfélagsins alls og þá
tvimælalaust langt út fyrir hinar
eiginlegu raöir samvinnu-
hreyfingar. Segja má aö allt þjóö-
félagiö og þar meö flestir stjórn-
málaflokkarnir séu meir eöa
minna mótaöir af lýöræöislegri
samvinnu og samhjálp. Mörg
meiriháttar samtök i atvinnu- og
efnahagslifi eru uppbyggö á sam-
vinnugrundvelli. Má þar t.d.
nefna sölukerfi sjávarafuröa,
bæöi aö þvi er varöar freöfisk
skreiö og ýmsar aörar afuröir.
Eins og áöur sagöi má telja
byggöastefnuna afsprengi sam-
vinnuhugsjónarinnar, þannig að
boöun hennar hefur vissuiega
markaö afgerandi spor i þjóölif-
inu öllu, tvimælalaust Islenskri
þjóö til aukinnar farsældar.
Meö viötækri fræöslustarfsemi
sinni hefur samvinnuhreyfingin
aö sjálfsögöu haft veruieg áhrif,
bæöi félagsleg og menningarleg,
en þetta skal ég ekki tiunda nánar
aö sinni.
— Hvaöa óskir átt þú sam-
vinnuhreyfingunni til handa á
þessum timamótum?
„I tengslum viö eitt hundraö
ára afmæliö stefnir samvinnu-
hreyfingin að þvi aö gefa út sam-
ræmda stefnuskrá fyrir hreyfing-
una alla. Sú stefnuskrá hefur
mótast I mikilli fjöldaumræðu i
samvinnuhreyfingunni á undan-
förnum misserum. Stefnuskráin,
eins og hún liggur nú fyrir i frum-
varpi, endurspeglar tvimælalaust
skoöanir og óskir félagsfólksins
um þaö, hvernig það vill haga
samvinnuhreyfingunni i framtlð-
inni. Þaö er áberandi, aö sam-
vinnufólkiö vill aö starfiö i fram-
tiöinni sé i traustum farvegi og
komi sem beint framhald af fortið
og nútiö. Þaö þarf þvi tæpast að
búast viö meiriháttar byltingum
varðandi fyrirkomulag sam-
vinnustarfsins, viöfangsefni og
leiöir.
Hins vegar vil ég mega óska
samvinnuhreyfingunni þess, að
félagsleg þátttaka i starfi hennar
megi veröa sem allra mest og að
hiö efnalega umhverfi megi verða
þannig á hverjum tima að
rekstursgrundvöllur hennar veröi
sem traustastur og aö hún geti
þannig sem allra best gegnt hlut-
verki sinu til áframhaldandi efl-
ingar félagslegrar og efnalegrar
velferðar tslendinga.”