Tíminn - 06.02.1983, Page 5

SUNNUDAGUR 6. FEBRÚAR 19X3
5
■ Jónas Jónsson frá Hriflu: Um áratugaskeið einn atkvæðamesti stjórnmálamaður
á íslandi. Hefur hann átt ríkan þátt í að móta þá söguskoðun sem nú virðist viðtekin
á íslandi?
hugtakið er einungis önnur hliðin í
frjálshyggju höfundar. Hin hliðin er
ákaflega sterk einstaklingshyggja. Þessi
einstaklingshyggja birtist í mjög mis-
munandi formi. Hún veldur því m.a. að
íslandssaga er umfram allt annað per-
sónusaga mikilvægra og hetjulegra ein-
staklinga. Þessi skilningur sést glögglega
í hugleiðingum Jónasar um fall þjóðveld-
isins: „Sjálfstæði landsins var glatað fyrir
manngildiskort nokkurra íslendinga.
Þjóðveldið, sem drengskapur, vit og
framsýni forfeðranna hafði reist með
vinnu margra kynslóða, var hrunið í
grunn og dró með sér í eyðilegginguna
þá glæsilegu, en skammsýnu menn, sem
höfðu ætlað að byggja upphefð sína á
niðurlægingu þjóðarinnar."
í samræmi við þessar niðurstöður lýsir
hann baráttu þessara einstaklinga ná-
kvæmlega með mjög svo rómantísku
viðhorfi til hetjanna. Hið sama gildir
raunar um hetjur sögualdar, sem frá
þessi ummæli frá Jónasi: „Aldrei hefur
verið á íslandi jafnmikið af framúrskar-
andi mönnum, körlum og konum, og þá,
en helst til sjaldan fór þar saman gæfa
og gervileiki... Þannig féllu fyrir eldi og
vopnum flestir þeir afreksmenn söguald-
arinnar, sem síðan hafa orðið mönnum
kærastir og mest eftirsjá mátti í þykja.
Þess vegna er þetta tímabil í einu bæði
aðdáunarvert og raunalegt.“
Lýsir daglegum háttum
og jafnvel klæðaburði
Jónas fær líka í fáu dulið aðdáun sína
á þeim glæsilegu mönnum er hann segir
frá. Sums staðar getur hann meira að
segja ekki stillt sig um að lýsa daglegu
hátterni þeirra og jafnvel klæðaburði.
Skýrasta dæmið um þetta er að finna í
frásögn af Jóni Sigurðssyni heima hjá
forseta: „Forseti sat þá oftast við
skrifborð við að lesa eða skrifa, klæddur
í síðan slopp ystan klæða, með vestið
menn, en grimmdarseggir, eins og þeir
áttu kyn til.“ Um Hrafn Brandsson
dótturson Hrafns Guðmundssonar lög-
manns lætur Jónas þessi orð falla:
„Hann bjó í Rauðuskriðu, höfuðbóli
ættarinnar, og virðist hafa erft frá afa
sínum uppreisnarlund gegn biskupsvald-
inu.
Félagslegt náttúruval
Annað einkenni á einstaklingshyggju
Jónasar er hugmynd um nokkurs konar
félagslegt náttúruval. Þeir komast best
frá lífinu sem hæfastir eru. Þessi hug-
mynd skín í gegn í hugleiðingum hans
um uppruna fslendinga, þegar hann
ræðir um þá er ekki vildu sætta sig við
ofríki Haralds hárfagra. Jónas fær ekki
dulið hér þá skoðun að þeir sem beygðu
sig undir vilja konungs hafi verið
kjarnminna og veiklundaðra fólk en þeir
sem ekki vildu þola þá smán. Þess vegna
segir hann: „En þessir atburðir ollu því,
að til íslands fór mikið af kjarnmesta
fólkinu, sem til var í landinu. En um leið
var það sá hlutinn, sem óbilgjarnastur
var og verst að stjórna. Og sjálfræðið
kom Islendingum síðan á kaldan klaka.
» Þeir halda frelsi si'nu, stolti og
sjálfræði sem óbilgjarnastir eru og
kjarnmestir, enda þótt það eigi eftir að
koma þeim á kaldan klakann. Hér er
reifuð sú kenning að hinir hæfustu og
kjarnmestu komist best af. Kemur þessi
hugmynd víðar fram svo sem í greinar-
gerð um vinnufólk, en þar segir Jónas:
„Voru sumir, einkum lítilsgildir menn,
í vinnumennsku alla ævi, en margir unnu
þá eins og nú um stund hjá öðrum og
drógu saman efni til að geta síðar orðið
sjálfstæðir bændur. Þeir voru því fyrst
og fremst lítilsgildir vinnumennirnir til
forna nema þeir næðu þeim merka
áfanga að geta komið yfir sig eftir dygga
þjónustutíð moldarkofa og hokrað í
einhverjum afdalnum að hætti Bjarts í
Sumarhúsum. Það er því samkvæmt
við málstað þjóðfrelsisins. Gott dæmi
um þetta er frásögn af Þjóðfundinum
1851.
Skeyti til Dana
Skemmtilegust verður þó þessi þjóð-
ernishyggja höfundar í ýmsum smá-
skeytum til Dana og annarra erlendra
valdhafa hér á landi. Mest beinist
fyrirlitning hans og hatur að dönskum
yfirvöldum og dönskum kaupmönnum.
Oft er athugasemdum komið haganlega
fyrir, þannig að þær eru hafðar eftir
öðrum mönnum: „Er það álit margra
manna er vel bera skyn á að einokunar-
verslun sé það þjóðarböl sem mest hafi
dregið afl og kjark úr íslendingum."
Annars hirðir Jónas lítt um að fara
leynt með skoðanir sínar. Hann ræðst
oft beint að dönskum kaupmönnum.
Um Hörmangarafélagið kemst hann svo
að orði: „Voru stjórnendur þess ókunn-
ugir landsháttum en gerráðir og illir
viöskipta."
Svo verður jafnvel á köflum að hann
gerist helst til ósanngjarn í garð kaup-
manna. Um þá sjálfbjargarviðleitni
eins Danans að flýja á bát með fjölskyldu
sína úr Vestmannaeyjum undan
Tyrkjum segir Jónas: „Danski einokun-
arkaupmaðurinn sá hættuna, náði bát og
komst til lands með hyski sínu en eigi
varð Islendingum slíkrar undankonu
auðið.“
Nokkuð ber einnig á því að reynt sé
að gera danska stjórnendur broslegri en
efni standa til. Jónas tilfærir m.a. sögu
af höfuðsmanni þeim er á Bessastöðum
bjó á tímum Tyrkjaráns. Tyrkir höfðu
strandað upp við landsteinana í Skerja-
firði: „Vildu íslendingar þá greiða
atlögu að víkingum en höfuðsmaður
bannaði það. Þótti hann lítill garpur og
hafði hest söðlaðan skammt frá virkinu
til að geta flúið ef Tyrkir gerðust of
nærgöngulir."
arform, sem Haraldur hárfagri kom á í
Noregi. Á fslandi stofnuðu afkomendur
þessara manna Þjóðveldi, en með engri
framkvæmdastjórn til þess að takmarka
sem minnst frelsi einstaklingsins. Lög-
hlýðni íslendinga var alltaf mjög
ábótavant, en þó var sæmilegt stjórnar-
far í landinu á öndverðum þjóðveldis-
tímanum, meðan helstu goðaættirnar
voru nokkuð jafnar að völdum og
metorðum. En þegar kom fra á 12. öld,
breyttist þetta. Þá söfnuðust goðorðin í
hendur fárra manna og ætta og mikill
annar auður með þeim. Þessir stórlátu
ríkismenn voru aldir upp við deilur og
agaleysi. Þeir vöndust á að fótum troða
lögin og hagsmuni smælingjanna. Og
þar serri ekkert ríkisvald var til að halda
ofstopamönnunum í skefjum, varð frið-
sömum mönnum ólíft í landinu fyrir
deilum og yfirgangi höfðingjanna. Allur
almenningur þráði mest frið, en óttaðist
þó erlenda valdið. En því miður gat
tæplega nokkur veitt þennan frið nema
Noregskonungur, því að enginn af
íslenzku höfðingjaunum var nógu vold-
ungur til þess að geta beygt alla
landsmenn undir sig og haldið þeim í
skefjum."
Hér er frelsisástin látin leika hlutverk
syndarinnar í sagnfræðilegri „synda-
fallskenningu“. Það er sjálfstæðið sem
verður íslendingum að falli. Sú frelsis-
þrá sem varð til þess að forfeðumir
leituðu hingað verður til þess að þeir
koma sér ekki upp neinu framkvæmda-
valdi. En skortur á því orsakar sundr-
ungu landsmanna og ófrið með þeim
afleiðingum að eina leiðin til friðar er
að afhenda völdin Noregskonungum.
Frelsisást forfeðranna verður afkomend-
unum að falli.
Siðaskipti að vísu æskileg
Ekki er þó svo að skilja að Jónas telji
frelsið eða frelsisástina hættulega í sjálfu
sér, heldur einungis misbeitingu þess.
Enda er saga íslands eftir þessa atburði
samkvæmt skilningi hans frásögn af
viðskiptum íslendinga og hins erlenda
valds. Þegar fjallað er um kaþólsku
kirkjuna er það gert í formi þess að hún
sé sá aðili sem lengst af veitir konungum
andstöðu. Siðaskiptin eru að vísu æski-
leg, en eigi að síður sigur konungsvalds
yfir íslensku kirkjuvaldi. í kjölfarhennar
eflist konungsvald, einokun og einveldi
á kostnað frelsisins. Það er ekki fyrr en
á átjándu öld að fjotrar einveldisins taka
að rakna. Og frelsisbarátta íslendinga
hefst af alvöru snemma á nítjándu öld
Við kennslu í Samvinnuskólanum veturinn 1951-52. Jónas þótti snjall í stjórnmálaumræðu, og sá eiginleiki setti einnig svip
KvllllMU liailS.
og nær hámarki um miðja öldina og
seinni hluta hennar í persónu Jóns
Sigurðssonar.
íslandssaga Jónasar frá Hriflu er því
saga frelsisbaráttu íslendinga. Hún tak-
markast að mestu leyti við frásagnir af
stjórnmálalegu og stjórnarfarslegu á-
standi hér á landi með áherslu á þá þætti
sem snúa að sjálfstæði lands og þjóðar.
Sterk einstaklingshyggja
Það er alkunna að Jónas frá Hriflu
taldi sjálfan sig hafa því hlutverki að
gegna í íslensku stjórnmálalífi að koma
á fót frjálslyndum flokki að enskri
fyrirmynd. Þessu takmarki sínu náði
hann með stofnun Framsóknarflokksins
1916. Hugsjónir frjálslyndisstefnunnar
ensku birtast einnig víða í ritum hans og
er svo um íslandssögu.
Hér er hvorki stund né staður til að
gera grein fyrir inntaki þessarar stefnu í
heild. enda munu margar og ólíkar
hugmyndir setja mark sitt á hana. Hins
vegar er vert að geta þeirra hugmynda
sem mest ber á í íslandssögu og
óneitanlega minna á hugmyndir ensku
frjálshyggjumanna.
Hér að framan var rætt um frelsishug-
takið í íslandssögu Jónasar. En frelsis-
flakandi frá sér en innan undir vestinu.
skein í snjóhvíta ermaskyrtu."
Það kemur einnig oft fram hjá Jónasi
ofmat á styrk þessara átrúnaðargoða.
Þannig telur hann að það hafi verið
vegna skaðabótakröfu Jóns Sigurðsson-
ar einnar, að íslendingar fengu því
framgengt að Danir skyldu árlega greiða
þeim fé: „Skömmu áður höfðu Danir
ákveðið að gjalda árlega til íslands
60000 kr. um aldur og ævi og hafðist það
upp úr skaðabótakröfum Jóns Sigurðs-
sonar þótt árgjald þetta væri raunar af
flestum dönskum mönnum fremur talið
gjöf en gjald.“
Að erfa einstaklings-
eigindir sínar
En hugmyndir Jónasar um einstakl-
inginn og hlutverk hans birtast einnig á
annan hátt. Það örlar t.d. á þeirri
kenningu sem ýmsir frjálshyggjumenn
enskir hafa viljað flíka, að menn erfi
einstaklingseigindir sínar. Þannig notar
hann ætterni sem útskýringu á persónu-
leika ýmissa manna. Um syni Þorvalds
Vatnsfirðings kemst Jónas svo að orði,
þegar þar er komið sögu hans að þeir
hafa verið vegnir: „Þeir voru á tvítugs-
aldri og þóttu í mörgu mannvænlegir
skilningi Jónasar fyrst og fremst þjóðfé-
lagsleg staða manna sem segir til um
manngildi þeirra.
Andi frásagnar eggjandi
í skilnaðarátt
Svo er að sjá á eftirmála Jónasar í 1.
hefti endurútgáfu íslandssögu frá 1966
að mönnum hafi frá upphafi þótt hún
heldur draga taum íslendinga. „Sumir
erlendir kennarar töldu bókina of ís-
lenska, allur andi frásagnarinnar væri
eggjandi í skilnaðarátt."
Því verður heldur ekki neitað að
margt styður þessar ásakanir. Ekki
einungis er íslandssaga skrifuð af mikilli
þjóðerniskennd heldur dylst engum,
sem lesa vill, fyrirlitning höfundar á
erlendu valdi og fulltrúum þess.
Þjóðernishyggja Jónasar birtist skýrt
í uppbyggingu bókar hans. Þjóðernis-
baráttan var enn í hámarki, þegar
‘íslandssaga var skrifuð og gætir áhrifa
hennar mest í þeirri áherslu sem Jónas
leggur á að lýsa langri og harðri baráttu
landsmanna við að halda rétti sínum og
frelsi gagnvart útlendingum.
Víða er harmað hrun þjóðveldisinks og
í köflunum um frelsisbaráttuna sjálfa er
sums staðar að finna í orðavali stuðning
í frásögninni af Jóni Sigurðssyni Iætur
Jónas í veðri vaka að Danir hafi reynt
að múta Jóni með embættistilboðum ef
hann hætti stjórnmálaafskiptum. Með
þessu móti leitast Jónas við að ófrægja
Dani, en að sjálfsögóu er andstaðan við
þá og illverk þcirra nauðsynleg í
sjálfstæðisbaráttunni.
Hrífandi í hlutdrægni sinni
Þess er loks að geta að viðhorf Jónasar
til heimilda sinna að íslandssögunni
einkennist af mjög miklu gagnrýnisleysi.
Hvergi er t.d. efast um sannleiksgildi
íslendingasagna og annarra fornrita, né
hikað við að tína til rætnar óhróðurs-
sögur um fulltrúa erlends valds. Mætti
af þeim halda að til embættisverka á
íslandi hafi fyrr á árum einungis valist
rakin varmenni.
Allt um það er íslandssaga Jónasar
frá Hriflu hið athyglisverðasta rit, og
það er út af fyrir sig umhugsunarefni að
þær kennslubækur í íslandssögu sem
síðar hafa verið teknar saman, og við
viljum telja réttari og víðsýnni, virðast
ekki hafa náð sömu tökum á lesendum
og bók Jónasar. Hún var, í fæstum
orðum sagt, hrífandi í hlutdrægni sinni.