Tíminn - 06.02.1983, Page 18

SUNNUDAGUR 6. FEBRUAR 1983
HÁLF ÖLD FRÁ ÞVf HITLER
VARD KANSLARI í ÞÝSKALANDI
Hvernig gátu nas-
istar náð
völdum á
lýöræðis-
legan hátt?
Adolf Hitlcr
18__________________________________
erlend hringekja
■ Þann 30. janúar 1933 var Adolf
Hitler, leiðtogi Nasistaflokksins
(National-sozialistische Arbeiterpartei)
skipaður kanslari Þýskalands, og hálfu
öðru ári síöar tók hann við
forsetaembættinu. Hér er ætlunin að
rekja aðdraganda og orsakir þess, að
flokkur með jafn skuggalega og
öfgasinnaða stefnuskrá skyldi geta náð
völdum lýðræðislega í Evrópuríki á 20.
öld.
Weimarlýðveldið og
V ersalasamningarnir
Eftir heimsstyrjöldina 1914-18 var,
aðvonum, allt í upplausn í Þýskalandi.
Úrslit stríðsins komu eins og þrunta úr
heiðskíru lofti fyrir hinn almenna
Þjóðverja, því að þeir höfðu fram á
síðustu stund verið leyndir því að
Þjóðverjar fóru halloka í styrjöldinni.
Keisarinn var flúinn, og hinn 9.
nóvember söfnuðust saman í þinghúsinu
hinir svokölluðu meirihluta-
sósíaldemókratar, eftir að kanslarinn,
Max prins af Baden, var stunginn af.
Þeir komu saman undir stjórn
Friedrichs Ebert og Philipps
Scheidemann. Þeir voru óráðnir í hvað
til bragðs skyldi taka.
Þeir voru ekki hrifnir af hugmyndinni
um byltingu, Ebert vildi helst fá
einhvern Hohenzollara og stofna til
þingbundinnar konungsstjórnar að
breskri fyrirmynd, en á götum Berlínar
var aftur byltingarástand. Ekki langt
frá þinghúsinu í Berlín, voru vinstri
sinnaðir aðilar að undirbúa byltingu,
undir stjórn þeirra Rósu Luxemburg og
Karls Liebknecht. Þegar fregnir af því
bárust til þinghússins urðu menn flemtri
slegnir, og sáu að málið þarfnaðist
skjótra aðgerða. Scheidemann tók það
til ráðs, án þess að ráðfæra sig við
nokkurn mann að stinga höfðinu út um
gluggann, og tilkynna mannfjöldanum
á Königsplatz að lýðveldi væri stofnað.
Þannig varð Þýska lýðveldið til, eins
og fyrir tilviljun. Þetta sama kvöld gerði
Ebert leynisamningvið herinn; stjórnin
skyldi halda öflum eins og bolsévikum
og stjórnleysingjum á mottunni, og láta
herinn halda sinni gömlu stöðu (bera
hag hersins fyrir brjósti), en herinn
skyldi styðja stjórnina. Hernum var
borgið, en lýðveldið var komið í pressu.
Herinn varð lýðveldinu aldrei trúr, og
endaði á því að svíkja það í klærnar á
Hitler.
í janúar 1919 var stjórnin neydd til
þess að láta til skarar skríða gegn
kommúnistum, og voru þá leiðtogar
þeirra ofsóttir og myrtir (hin blóðuga
vika, 10-17 jan. 1919). Svo til um leið
fóru fram þingkosningar.
Sósíaldemókratar hlutu 13,8 milljónir
atkvæða (46%), tveir miðjuflokkar
(Centrum og demókratíski flokkurinn)
fengu til samans 11,5 milljónir atkvæða
(38,3%), en íhaldssinnaðri flokkar
fengu afganginn.
Þingið kom saman í Weimar 6.
febrúar 1919, og var samin stjómarskrá'
á næstu 6 mánuðum. Hún þykir ein
frjálslegasta stjórnarskrá sem 20. öldin •
hefur augum barið; allir jafnir fyrir
lögunum, almennur kosningaréttur
(konur sem karlar) um tvítugt, og þar
fram eftir götunum.
Stjórnarskrá Weimar-lýðveldisins var
ekki fullgerð þegar lýðveldið varð fyrir
sínu fyrsta stóráfalli, nefnilega hinum
óumflýjanlegu Versalasamningum.
Þar tapaði Þýskaland miklu landi,
þ.á.m. Elsass og Lóthringen (til
Frakka), auk þess sem Belgar fengu
hluta af Þýskalandi, Danir fengu Slésvík
(eftir kosningar) og svo misstu
Þjóðverjar einnig talsvert land til
Póllands. Þeim var og gert að greiða
stórar upphæðir í stríðsskaðabætur, í
gullmörkum, og hluta til í vörum, s.s.
kolum, skipum og fleiru. Þjóðverjar
voru einnig beinlínis afvopnaðir; þeim
var gert að hafa aðeins takmarkaðan
her. En mestum deilum olli 231. grein,
þar sem Þjóðverjum var einum kennt
um stríðið.
Ebert spurði æðstu menn hersins
hvort hugsanlegt væri að herinn gæti
staðist áhlaup úr vestri, ef þeir myndu
nú neita að skrifa undir. Svarið var
neikvætt, þeir neyddust til að skrifa
undir. Samningurinn var því
undirritaður þann 28. júní 1919 í
Versalahöll.
Herinn og aðrir óvinir lýðveldisins '
notuðu samninginn óspart. Jafnskjótt
og hann hafði verið undirritaður gerðu
þeir sitt til að láta svo líta út sem
stjórnin ein væri ábyrg fyrir
samningunum, og varð vel ágengt.
Hitler og
Nasistaflokkurinn
Adolf Hitler fæddist árið 1889 í
austurríska bænum Braunau. Hann var
dekraður af móður sinni, en faðir hans
sem var embættismaður hjá tollinum
var strangur. Hitler dreymdi um að
verða listamaður, listmálari eða
arkitekt. En í listaháskólanum þótti
hann ekki hafa næga hæfileika, og hann
féll tvisvar á inntökuprófi í
arkitektaskólanum. Hann var
vinnufælinn, og vann ekki nema rétt til
að hafa í sig og á. Hann gerðist
pólitískur, aðhylltist skoðanir á borð
við að Þjóðverjar væru öðru fólki meira,
það ætti að sameina allt þýskumælandi
fólk í eitt ríki og þar fram eftir
götunum. Þegar hann átti peninga hélt
hann til á knæpum í Vín, og ræddi
stjórnmál við menn með skuggalega
fortíð. Árið 1921 ákvað hann að flýja
sín misheppnuðu ungdómsár, og hélt til
Múnchenar, og hafði þar atvinnu af
málun og teiknun. Stríðið var fyrir hann
eins og gjöf frá himnum, tækifæri til
þess að gera stóra hluti. Hann skráði sig
í þýska herinn, og var gerður að
undirforingja. Hann særðist nokkrum
sinnum í stríðinu, og var sæmdur
Járnkrossinum. Úrslit stríðsins urðu
honum mikið áfall; hann gat ekki trúað
því að Þjóðverjar gætu tapað í eðlilegu
stríði, heldur hlytu þeir að hafa verið
stungnir í bakið af gyðingum og
marxistum. Eftir stríðið fékk hann
atvinnu hjá herdeild sinni, sem
„Bildungsoffizier", hann átti að sjá um
pólitískt uppeldi hermanna. Eftir stríðið
hafði hann ákveðið að gerast
stjórnmálamaður, til að hefna fyrir
ósigurinn.
Hitler komst í kynni við Deutsche
Arbeiterpartei vorið 1919. Það var
andmarxískur flokkur, sem hafði það á
stefnuskrá sinni að skapa
þjóðernissósíalisma til að binda enda á
stéttardeilur í Þýskalandi, og svo
auðvitað að gera veg Þýskalands sem
mestan. Hitler komst beint í innsta
hring flokksins, en það var hinn pólitíski
umræðuhópur hans, og fékk
flokkskírteini nr. 7. Hitler var gerður
að áróðursstjóra, og tók flokkurinn þá
snarpan vaxtarkipp. Það var jarðvegur
fyrir flokka af þessu tagi í Þýskalandi á
þessum tíma, einkum ef rétt var staðið
að málunum.
Hitler gerði ekki beint í því að
sannfæra fólk, heldur fyrst að æsa það
upp, og síðan reyna að gera sínar
skoðanir að skoðunum þess, til þess að
fá fólk til að halda að hans skoðanir
væru einmitt þess eigin skoðanir. Ljúga
þegar það borgaði sig, aldrei að
viðurkenna aðra hlið en sína eigin,
aldrei viðurkenna að nokkuð gæti verið
til í máli andstæðingsins.
Flokkurinn óx hratt, þeim mun
hraðar sem verr gekk. Þegar Hitler gekk
í flokkinn árið 1919 voru meðlimirnir
40, en 1923 voru þeir orðnir 15000.
Stofnaðar voru vopnaðar sveitir, S.A.
(Sturmabteilungen, brúnstakkar og
síðar S.S. (Schutzstaffeln,
svartstakkar). Flokkurinn dró til sín
fjöldann allan af misheppnuðum og
vonsviknum mönnum; atvinnulausa
hermenn, háskólamenn á glapstigum,
misheppnaða listamenn og hreina
glæpa- og ofbeldismenn sem fengu útrás
í S.A.-sveitunum.
Hrunið mikla og
nóvemberuppreisnin
Þjóðverjar höfðu aldrei átt auðvelt
með bótagreiðslurnar, og hafði markið
af þeim ástæðum sigið mikið. Frakkar
voru orðnir þreyttir á greiðslutregðu af
hendi Þjóðverja, og hernámu Ruhr-
hérað, til þess að ýta á eftir þeim. Varð
það síst til þess að draga úr
verðbólgunni.
Seðlaprentunarmaskínurnar voru settar
á fulla ferð. í janúar 1923 (rétt eftir
hernámið) komst Bandaríkjadalur í
18000 mörk (miðað við 7000 í
ársbyrjun), í júlí í 160.000 og í ágúst í
eina milljón. í nóvember varð dalurinn
svo 4 milljarðar, og stökk svo upp í
billjónir. Það varð neyðarástand í
landinu, fjöldi manna varð atvinnulaus,
peningar urðu verðlausir samdægurs og
fólk fékk laun útborguð.
Nú var tækifærið fyrir Hitler. í
Bayern var uppreisnarástand, þ.e.a.s.
valdamenn þar vildu slíta sig frá
Þýskalandi, eða jafnvel taka Þýskaland
eins og það lagði sig. Valdamennirnir
þar, Kahr ríkisstjóri, yfirmaður hersins,
Lossow, og yfirmaður lögreglunnar í
Bayern Seisser, hundsuðu fyrirskipanir'
sem þeim bárust frá Berlín ef þeim
mislíkuðu þær (s.s. að banna málgagn
nasista, Völkischer Beobachter).
Þeir fengu nú aðvörun frá yfirmanni
hersins, og voru beðnir um að hafa sig
hæga, ellegar skyldi herinn grípa til
sinna ráða. Þeir fóru að missa móðinn.
Hitler fékk aftur aðvörun frá yfirmanni
S.A.-sveitanna, þær voru orðnar
órólegar (en eins og fram hefur komið
voru þær samansafn vandræðamanna),
og myndu fara að leysast upp, ef þær
færu ekki að standa í stórræðum. Einnig
sá Hitler fram á að tækifærið myndi
ganga honum úr greipum ef hann notaði
það ekki hið fyrsta.
Hann ákvað að láta til skarar skríða
þann 8. nóvember 1923. Það var
fjöldafundur í Búrgerbráukeller í
Múnchen, þar sem þeir töluðu Kahr,
Lossow og Seisser. S.A. sveitir
umkringdu staðinn, og Hitler hélt inn,
hafði engar vöflur á hetdur stökk upp á
borð, hleypti af skammbyssuskoti upp í
loft, til að ná athyglinni, og ruddi sér
svo leið, með aðstoð tveggja
atvinnuofbeldismanna, að ræðupúltinu.
„Hin þjóðlega bylting er hafin!“,
hrópaði hann. „Staðurinn er
umkringdur 600 vopnuðum mönnum.
Herinn og lögreglan stefna nú til
borgarinnar undir hakakrossfána." Það
seinasta var auðvitað hrein lygi, en í
upplausninni gat enginn vitað vissu sína.
Hitler bað þremenningana Kahr,
Lossow og Seisser að koma með sér inn
í hliðarherbergi, og reyndi að fá þá til
liðs við sig. Komst hann fljótt að því að
þeir voru áhugalitlir og þorðu ekki.
Hitler greip þá til þess ráðs að fara fram,
og segja viðstöddum að Kahr, Lossow
og Seisser hefðu gengið til liðs við sig.
Það hafði mikil áhrif sem brutust út í
fagnaðarlátum, sem aftur höfðu áhrif á
þremenningana í hliðarherberginu. Um
þetta leyti var komið með Ludendorff
(áður einum æðsta manni hersins, sem
gengið hafði til liðs við Nasistaflokkinn,
aðallega af gremju út í lýðveldið). Hann
hafði einnig áhrif á mennina í
hliðarherberginu. Kahr féllst á að taka
þátt í uppreisninni (svo og hinir) sem
fulltrúi Wittelsbach-ættarinnar. Þeir
reyndust hins vegar ekki mjög tryggir,
því að Hitler hafði ekki fyrr brugðið sér
frá, en þeir gerðu sér upp ýmis erindi,
og Ludendorff lét þá fara.
Þegar Hitler sá, sér til hrellingar, að
fuglarnir voru flognir, greip hann til
þess ráðs, að þramma með S.A.-
sveitirnar inn að miðborginni, líklega til
að skapa stemmningu. Til þess að ekki
yrði skotið á þá, var Ludendorff hafður
í broddi fylkingar. Á Marienplatz varð
fyrir þeim fólksfjöldi sem hlýddi á
þrumandi ræðu Júlíusar Streicher,
gyðingahatara frá Núrnberg, sem hafði
komið sér til Múnchenar um leið og
hann heyrði af uppþotinu. Hann og
áhlýðendur hans röðuðu sér aftast í
fylkinguna. Áfram var haldið eftir hinu
þrönga Residenzstrasse, í átt til
Odeonsplatz. Við enda götunnar höfðu
lögreglumenn raðað sér, og lokuðu
götunni. Hér var sem sé lögreglan á
ferð, en ekki herinn, og fátt bendir til
þess að þeir hafi þekkt, né borið
virðingu fyrir Ludendorff, því að það
hófst skotbardagi (enn er óupplýst,
hvernig hann hófst, allt svo hver hleypti
af fyrst). Sextán nasistar og þrír
lögreglumenn dóu. Ýmis vitni fullyrða
að Hitler hafi orðið fyrstur til að yfirgefa
menn sína, og flýja (hann særðist
reyndar á öxl, við að detta í götuna), en
það er e.t.v. bara sagt af því að hann
tapaði stríðinu. Ludendorff einn
þrammaði áfram, lögreglumennirnir
viku fyrir honum, þeir tóku hann svo
skömmu síðar. Hitler var gripinn
skömmu stðar. Nasistaflokkurinn
leystist upp, flúni foringinn virtist hafa
lokið stjórnmálabrölti sínu.
Því fór fjarri. Hitler vissi að hann
gæti fært sér réttarhöldin í nyt. Þau
hófust 26. febrúar 1924, og þegar þeim
lauk hafði hann breytt tapinu í sigur.
Hann hafði fengið hina ótryggu Kahr,
Lossow og Seisser dæmda meðseka, en
hrifið þjóðina með orðsnilld sinni og
þjóðernisstefnu, og fengið nafn sitt á
forsíður allra helstu blaða heims. Hann
sagði hreint út við yfirheyrslur að hann
væri á móti lýðveldinu, og að hann hefði
reynt að eyðileggja það, það gæti ekki
talist bylting að gera byltingu gegn
byltingarmönnum.
Hitler var dæmdur í 5 ára fangelsi,
með von um náðun hálfu ári seinna, og
var sleppt 9 mánuðum eftir að dómur
var kveðinn upp. Ludendorff var
sýknaður á þeim forsendum að hann
hefði ekki verið með sjálfum sér í hita
leiksins.
Hin mögru ár nasistanna
Hitler hafði ekki fyrr verið gripinn, .
en markið var staðlað, og franski herinn
yfirgaf Ruhr-hérað. Dawes-skipulagið,
sem fól í sér breytta tilhögun
skaðabótagreiðsla og að Þjóðverjum
væri veitt stórfelld lán til að rétta úr
kútnum) komst á. Þjóðverjar fengu
inngöngu í Þjóðabandalagið og þar með
uppreisn æru. Efnahagslífið komst á
réttan kjöl. Þetta voru erfiðir tímar fyrir
öfgaflokka.
Meðan Hitler var í fangelsinu skrifaði
hann bók sína „Mein Kampf“, en það