Tíminn - 06.02.1983, Blaðsíða 19

SUNNUDAGUR 6. FEBRÚAR 1983
19
erlend hringekja
■ Áróðursplagg frá fjórða áratugnum: Yfirskriftin „Marskálkurinn og korporállinn“ gefur tii kynna náið samband
Hitlers við Hindenburg.
er furðulegt bland ævisögu og
hugmyndafræði. Þar setti hann fram
kenningar sínar, að allir Þjóðverjar,
eða þýskumælandi fólk skyldi
sameinast, þeir væru æðri (herrenvolk);
gyðingar, slavar og fleiri væru
undirmálsfólk, þeim bæri að vera þrælar
Þjóðverja, eða hins hreina kynstofns.
aría. Það væri skylda allra Þjóðverja að
berjast við gyðinga, marxista og fleira
lítilsiglt og vont fólk. Til þess að geta
fjölgað yrðu þeir að auka lífsrýmið
(Lebensraum), stækka ríkið í austur,
einkum á kostnað Rússlands, eyða þeim
þjóðum sem þar væru fyrir, eða gera
þær að þrælum hins hreina kynstofns.
Hitler var sleppt úr tukthúsinu í
árslok 1924. Menn töldu að hann væri
orðinn hættulaus. Hann hófst þegar
handa við að endurreisa flokkinn.
Völkischer Beobachter kom út í
febrúar, undir yfirskriftinni „Byrjað á
ný.“ Hann talaði á fjöldasamkomum og
hreif fólk með sér. Lýðveldið,
marxistarnir og gyðingarnir voru
óvinirnir. Slagnum við þá gat aðeins
lokið með dauða annars aðilans. Hann
var þegar orðinn lýðveldinu ógnun,
þrátt fyrir loforð um bót og betrun.
Yfirvöld í Bayern settu tveggja ára
málbann á hann, þ.e.a.s. bönnuðu
honum að tala opinberlega, og töldu sig
hafa afgreitt manninn sem málsnilldin
hafði fært svona langt.
En þeir komust að því að hann var
jafnfær skipuleggjandi og ræðumaður.
Hann hóf nú uppbyggingu flokksins af
fullum krafti. Hann skipti landinu í
einingar, minni einingar og enn minni
einingar, niður í smáþorp eða
bæjarhverfi. Nasistaflokknum var skipt
í tvenns konar starfshópa. P.O.I., sem
hafði það hlutverk að grafa undan
stoðum ríkjandi skipulags eins og hægt
var, og P.0.2 sem átti að skapa ríki í
ríkinu.
Hitler stofnaði hreyfingar fyrir börn
ug unglinga, sem fengu sinn skammt af
áróðri, sérskóla og málgögn.
Nasistaflokkurinn hafði pláss fyrir alls
konar fólk. S.A. var endurskipulagt,
fleiri hundruð þúsund vopnaðir menn,
sem verja skyldu samkomur nasista,
hleypa upp fundum og samkomum
annara og standa í þess háttar
stórræðum. En S.A. var enn heldur
óáreiðanlegt samansafn
vandræðamanna, og tii að fá
áreiðanlegri byssumenn stofnaði Hitler
S.S.-sveitirnar (Schutzstaffeln) sem í
upphafi urðu aðeins lífvörður
foringjans.
Hitler sagði í ræðu, 9. nóvember í
Búrgerbráu (en 9.nóv. hélt hann jafnan
samkomur þar) 1936, um hið
mislukkaða uppþot: „Þá uppgötvuðum
■ Hópur glaðra SA-manna safnast um foringjann í „Brúna húsinu“, aðalbækistöð
stormsveitanna í Múnchen.
við að það er ekki nóg að steyp a gamla
skipulaginu bara sísona, heldur þarf hið
nýja skipulag að vera fullskapað inni í
því tilbúið til notkunar.,.1933 var ekki
hægt að tala um að steypa skipulaginu
með valdi, því að nýja skipulagið var
uppbyggt, og það eina sem gera þurfti
var að brjóta burt síðasta molann af því
gamla, og það tók bara nokkra
klukkutíma:"
Heimskreppan og
valdatakan
Á árunum milli 1923 og 1929 fór fylgi
nasista síminnkandi eftir því sem betur
gekk í efnahagsmálum. En árið 1929
kom tækifæri nasista á ný; með
heimskreppunni. Svo sem áður var
nefnt höfðu Þjóðverjar tekið gífurleg
erlend lán, einkum í Bandaríkjunum.
Hafði þá hvorugur aðili hugsað út í að
ráði hvernig og hvernær þau skyldu
borguð. En þegar kreppa tók að
Bandaríkjamönnum vildu þeir
skiljanlega fá allt útistandandi fé. í
Þýskalandi varð ógurleg kreppa,
atvinnuleysi og fátækt.
Hitler hugsaði lítið um peningamál,
og hefur lítið skilið hvað olli kreppunni,
en vissi hins vegar þeim ntun betur
hvernig hann gæti hagnýtt sér hana.
Flokknum tók að vegna betur. Vorið
1930 átti sér stað atburður sem átti
mikinn þátt í að flokkurinn vann traust
hersins. Nasistar höfðu verið bannaðir í
hernum, sökum þess að þeir voru taldir
óvinir ríkisins og hersins. í byrjun 1930
var áróður þeirra orðinn nokkuð
áberandi í hernum, einkum meðal yngri
manna, sem vildu standa í stríði og
látum, þar eð öðruvísi höfðu þeir engar
framavonir í hernum. Vorið 1930 var
þremur liðþjálfum stefnt fyrir rétt fyrir
nasisma. Verjandi þeirra, sem var
nasisti, kallaði Hitler sem vitni. Hitler
kom, og „stal senunni," og gerði
mönnum ljóst að nasistar vildu vinna
með hernum, en ekki á móti honum.
Árið 1930 tók leiðtogi Centrum við
kanslaraembættinu, Heinrich Brúning.
Han hugðist berjast gegn
efnahagsvandanum, en vissi að hann
mundi ekki fá meirihluta á þinginu fyrir
ölllum aðgerðum sínum. Hann fékk
Hindenburg forseta (frá 1925, vakti
óhug margra að hinn gamli herforingi
skyldi vera kosinn, því að hann var
lýðveldisvinur lítill) til að leyfa sér að
beita 48. grein stjórnarskrárinnar, sem
leyfði honum að notast við
neyðartilskipanir, en illa gekk í
baráttunni við efnahagsvandann.
í september 1930 fóru fram
þingkosningar, og nasistar nærri því
nífölduðu þingmannafjölda sinn, og
fengu 107 menn kjörna (rúml. 26%).
Hafði það ekki eingöngu áhrif á
venjulegt fólk, heldur einnig herinn,
sem sá að hér var óstöðvandi bylgja á
ferðinni, auk þess sem þeir voru hrifnir
af þjóðernisstefnunni og
föðurlandshyggjunni.
Hitler fór nú að umgangast
fjármálamenn meira. Hann þurfti mikla
peninga fyrir hinar ógurlegu
kosningabaráttur, og áróður og að
halda einkaherjunum, S.A. og S.S.-
sveitunum gangandi, þær töldu nú yfir
100.000 manns, voru orðnar stærri en
herinn.
Hitler hafði leynifundi með
peningamönnum, og flokkurinn reyndi
að slá ryki í augu kjósenda, vera í senn
sósíalistískur og kapítalistískur.
Ótölulegur fjöldi auðmanna tók að
styðja flokkinn, þeir sáu að
lokaslagurinn gat orðið milli nasista og
marxista, og þeir héldu að þeir gætu
ráðið yfir Hitler.
Árið 1932 fóru fram
forsetakosningar, sem Hitler bauð sig
fram í, á móti Hindenburg og fleirum,
eftir mikið hugarstríð. Hindenburg
vann, í endurkosningu (lýðræðisöflin,
sem réttilega höfðu stimplað hann óvin
lýðræðisins 1925 fylktu sér að baki
hans), í fyrri kosningunni náði hann
ekki tilskildum helmingi atkvæða.
Hitler fékk í seinni kosningunum 13.4
milljónir atkvæða, eða 36,8%
Hindenburg var orðinn gamall og
kalkaður, og leiksoppur í höndum
junkara og herforingja. Þeirra á meðal
voru Kurt von Schleicher og Franz von
Papen. Þegar Brúning kanslara hafði
árið 1932 tekist að fá framlengdan
greiðslufrest á lánum, og viðurkenndan
jafnan rétt Frakka og Þjóðverja til
vígbúnaðar gat Schleicher talið
Hindenburg á að skipa von Papen
kanslara. Papen hafði engan stuðning á
þinginu, ekki einu sinni hjá eigin flokki,
Centrum, sem taldi hann hafa svikið sig
(Centrum var flokkur Brúnings líka).
Hann myndaði utanflokka og
utanþingsstjórn, skipaða mest megnis
junkurum, en gekk ekki vel. Hinn 4.
júní leysti hann þingið upp, og boðaði
til nýrra kosninga 31. júlí. Nú gekk
fljóðbygja af pólitískum morðum og
ofbeldisverkum yfir landið, eftir að
S.A.-sveitirnar höfðu verið bannaðar
15. júní. Papen bannaði þá allar
pólitískar samkomur síðustu tvær vikur
fyrir kosningar.
Nasistar unnu nú sinn stærsta sigur í
frjálsum kosningum, fengu 230 þingsæti
(37.3%). En átti von Papen litlu fylgi
að fagna á þinginu, og rauf þing á ný,
og boðaði til nýrra kosninga í
nóvember. Hann gat fengið iðjuhölda
og peningamenn til þess að hætta
fjárframlögum til nasista, svo að þeir
yrðu samstarfsfúsari. Flokkurinn var
nú skuldum vafinn, og tapaði 34
þingsætum. Von Papen neyddist til að
segja af sér, og von Schleicher var nú
skipaður kanslari. Hann ætlaði að bæta
stöðu sína með loforðunt um félagslegar
umbætur. Papen treysti nú aftur tengsl
sín við peningamennina og
nasistaflokkinn og Hitler féll frá því
skilyrði sínu að fara ekki í stjórn án
þess að fá kanslaraembættið sjálfur.
Von Schleicher neyddist til að segja af
sér í janúar 1933, en þá setti Hitler aftur
skilyrði sitt, um að hann myndi ekki
taka þátt í stjórn, nema verða kanslari
sjálfur. Von Papen lct gott heita, og
fékk Hindenburg til að brjóta odd af
oflæti sínu, og láta austurríkismanninn
fá kanslaraembættið. Papen varð sjálfur
varakanslari, og nasistar fengu aðeins 3
menn í stjórn.
Um leið og Hitler var orðinn kanslari
(30. janúar 1933) fékk hann leyfi
Hindenburgs til að rjúfa þing. Boðað
var til nýrra kosninga, og nú beittu
nasistar ríkisvaldinu fyrir áróður sinn.
Alger ógnaröld ríkti, S.S. og S.A. stóðu
, götuóeirðum, morðum og
ofbeldisverkum til að trufla
j kosningabaráttu andstæðinganna. Hinn
27. febrúar 1933 var kveikt í Þinghúsinu
í Berlín. Það hefur aldrei verið
almennilega útskýrt hver stóð á bak við
það, en nasistar skelltu skuldinni á
kommúnista, og notuðu þetta sem
ástæðu til að handtaka kommúnista í
stórum stíl. Nasistar náðu í
kosningunum 44% atkvæða, 288
þingmönnum. Hinn 23. mars 1933 veitti
þingið Hitler alræðisvald til næstu 4.ára.
Hann var þá orðinn einvaldur. og hóf
að gera út af við andstæðinga sína.
Þegar Hindenburg féll frá, hálfu öðru
ári síðar tók Hitler við
forsetaembættinu. Þá var liann orðinn
einvaldur Þýskalands.
Margt hjálpaðist að
Margt hefur hjálpast að við láta svo
fara sem fór. Ástandið í
efnahagsmálum, í kjölfar
Versalasamninganna og síðan
heimskreppunnar, hlaut óumflýjanlega
að kalla á ógurlegt fylgi flokks með jafn
öfgasinnaða stefnuskrá og
Nasistaflokkurinn. Þjóðernisstefna var
ofarlega í Þjóðverjum svona rétt eftir
sameiningu Þýskalands (tvær kynslóðir,
cða svo), og svo hin ógurlegu vonbrigði
og niðúrlæging eftir stríðið, menn urðu
að finna einhvern til að kenna um. Hví
ekki lýðveldinu og þeim sem að því
stóðu, gyðingum og marxistum, eins og
öðrum? Auk þess var gyðingahatur ekki
nýtt af nálinni í Evrópu. Það er auðvelt
að ljúga því að fólki sem það vill trúa,og
hver vill ekki trúa því að hann sé
„Ubermensch" eða „Herrenvolk"?
Það verður líklega hægt að kenna
mörgum um, öllum þeim sem létu spila
með sig, stjórnmálamönnum fyrir að
hafa ekki áttað sig á hvað var að gerast,
og taka sig ekki saman, eða
peningamönnunum sem styrktu
nasistaflokkinn, og voru svo einfaldir
að halda að þeir gætu stýrt honum,
hernum og junkerunum fyrir að gera
sitt til að koma ósigrinum í hugum
þjóðarinnar á ábyrgð lýðveldisins, en
líklega er helst þeim um að kenna sem
stóðu að Versalasamningunum, sem
voru miklu harðari kostir, en Þjóðverjar
réðu við.