Tíminn - 13.03.1983, Blaðsíða 14

SUNNUDAGUR 13. MARS 1983
Viðhorf til refsinga á íslandi á upplýsingaöld:
„Tvær andstæðar lífsskoðan-
ir á sakamálarétti og lögum'
Davíð Þór Björgvinsson, sagnfræðingur skrifar um
deilur Magnúsar Stephensens og Bjarna Thorarensens og
varpar nýju ljósi á viðhorf Bjarna, sem hann telur að hafi
hlotið ómaklega dóma
■ A síðari iilufa 18. aldar og rjórum fyrstu áratuguin hinnar 19. urðu gagngerðar
breytingar á íslenskri refsilöggjöf. Mcð sainanburði við siðferðilegar og pólitískar
liugmyndir svonefndra upplýsingarinunna um refsingar, hlutverk þeirra og gildi,
þykir mega ráða að (irounin á fyrrgreindu tíniabili sæki að verulegu leyti afl sitt til
hugrnynda þeirra. Ef athuguö er sérstaklega löggjöf um þjófnaðarbroE skírlífis- og
silskaparhrot, manndráps og líkamsmeiðingar, er auðsætt, að helstu einkenni
þróunarinnar eru almennt aukin milduu og mannúð í meðferð sakamanna. Er það
ruunar í samræmi við skoðanir áðurnefndra upplýsingurmanna.
I;rá sjóiun lioli samtínians cr cllaust tilhnciging
til aó kalla þessar hreytingar framfarir í refsirétti.
enda færði hvert spor á brautinni okkur nær rétti
nútímans í þessum efnum. Orðið „framfarir" er
hins vegar óljósrar merkingar og er eins víst að
einn vildi nota orðið j.afturför" þar sem annar kýs
að nota „framför". Svo var og um þær breytingar
scm íslensk rcfsilöggjöf gekk í gegnum á s.h. 18
aldar og f.h. 19. aldarogfer því fjarri aðallir væru
á eitt sáttir um rcttmæti og gildi breytinganna.
I þessari grein er ætlunin að fara nokkrum
orðum um deilur þær sem risu af hinum nýju.
hugmyndum um refsingar. Voru þaðeinkum tveir
menn sem báru hitann og þungann af þeim, þeir
Magnús Stephensen dómstjóri í yfirréttinum frú
stofnun hans við 180(1 til dauðadags og Bjarni
skáld Thorarensen scm tók sæti sem dómari í
réttinum 1811. Mun héreinkum vcrða fjallað um
þá tvo.
Ágreiningur um hlutverk og gildi rcfsinga hér á
landi verður undarlega seint berlegur eða ekki
fyrr en mcð stofnun Landsyfirréttarins 18(M) og
einkum eftir 1811. þegar Bjarni Thorarensen
tekur sæti í rcttinum. Vandfundin er cinhlít
skýring á þessu, en hér kttnjji að skipta máli að
Upplýsingarstefnan, þaöan sem nýrri hugmyndir
um refsingar vorn runnar, er nokkuð seinna á
fcrðinni hér á landi en annarsstaðar. Eiginleg
Upplýsingaröld á íslandi hefst ekki fyrr en um
1750. eða um 40 árum seinna cn annars staðar í
Evrópu. Hámarki náði upplýsingin á íslandi ekki
fyrr en um og eftir 1790. Hér mætti e.tv. spyrja
livorf íslendingar hafi ekki verið færir um að
mynda sér skoðun um hlutvcrk og gildi refsinga.
þó þeir væru e.t.v. illa upplýstir í sögulegri
merkingu þess orðs. en það gerðu þeir reyndar á
vissan hátt. Innlend yfirvöld létu sig vissulega
refsingar skipta á 18. öld, enda refsiglöð með
afbrigðum. Formerkin á verkum þeirra á sviði
refsinga og refsiframkvæmdar voru hins vegar
dálítið önnur en hinar siðferðilegu hugleiðingar
1 upplýsingarmanna gerðu ráð fyrir, og snérust að
mestu um ýmis hagkvæmnisatriði og að málurn
yrði þannig hagað, að sem minnst kostaði.
Fræðilegar bollaleggingar
verða áberandi
Á f.h. 19. aldar fer umræðan um þessi m ál að
taka á sig annan blæ en áður, og hinar fræðilegu
bollaleggingar vcrða meira áherandi, bæði á
lögfræðilega og siðferðilega vísu. Hinn lögfræði-
legi þáttur er auðsær í endurteknum þrætum um
hvaða ákvæðum rétt væri að beita hverju sinni og
hvernig bæri að túlka þau ákvæði sem bcita skyldi
enda var orðinn þvílíkur ruglingur í refsilöggjöf-
inni hér á landi við upphaf 19. aldar, að æra myndi
óstöðugan ef fara ætti frekar út í það. Hinn
siðferðilegi þáttur er aftur á móti greinilegastur í
ýmsum skrifum um þessi mál í bókum og tíma-
ritum o.þ.h. En þrátt fyrir að greinilega verði vart
aukins áhuga á þessum efnum á fyrstu áratugum
19. aldar, verður með engu móti sagt að
upplýsingarviðhorfin hafi almennt notið samúðar
þcirra mannæermest koma hér við sögu. Hitt er
nær sanni að andstæðingar þeirra hafi verið öllu
fleiri, og er það e.t.v. skýringin á því hversu
deilurnar verða tiltölulega áberandi og harðar,
þar sem öllu fleiri menn rcyna að róa á móti
straumi tímans, en hinir sem fylgdu þróuninni
eftir og studdu hana.
I riti dr. Björns Þórðarsonar, Landsyfírdómur-
inn 1800-1919, hefur deila þessi verið rannsökuð
eins og hún kom fram innan Landsyfirréttarins.
Byggir Björn umfjöllun sína nánast eingöngu á
dömum Landsyfirrcttarins og atkvæðabók þeirri
sem dómarar réttarins skráðu ágreining sinn í.
Hér verður ekki leitast við að endurtaka þá
rannsókn en dr. Björn gerði á sínum tíma, enda
ólíklcgt að hann hafi látið fram hjá sér fara nokkur
meiriháttar atriði sem breyti einhverju um niður-
stoður hans. Verður hér því stuðst við rit hans.
Þetta ber þó ekki að skilja svo að ætlunin sé að
endurtaka það sem hann hcfur skrifað um málið,
enda ýmsu við það að bæta í heild. Hér er það
einkum tvennt sem athyglin beinist að og Björn
gerir lítil sem engin skil. í fyrsta lagi að varpa Ijósi
á umræðuna eins og hún kom fram utan réttarins,
og í öðru lagi að kanna frekar hugmyndir og rök
hvers og eins um hlutverk og gildi rcfsinga. Það
er einkum í hinu síðara sem rannsókn Björns
nýtist vel, enda sýnist mega draga ýmsar mikils-
verðar ályktanir af því efni sem þar er dregið
fram í dagsljósið, en hann hefur látið hjá líða að
gcra.
Tvær stefnur keppa
innan Landsyfirréttar
Megin niðurstöður Björns má tjá í stuttu máli,
með hans eigin orðum: „að innan dómstólsins
(þ.e. Landsyfirréttarins) kepptu frá öndverðu
tvær stefnur, tvær andstæðar lífsskoðanir á saka-
málarétti og lögum. önnur eldri og strangari. hin
yngri og mildari". Síðan kemur fram að fulltrúar
hinnar eldri og strangari voru Bjarni Thorarensen
og ísleifur Einarsson, og fulltrúar hinnar yngri og
mildari þeir Magnús Stephensen og Benedikt
Gröndal.
Þá kemur þar einnig fram að þeir Magnús og
Bjarni voru höfuðandstæðingar og ágreiningur
þcirra mestur og dýpstur. Verður þetta ekki í efa
dregið. enda augljóst annars vegar af atkvæðabók-
inni, sem ágreiningur dómaranna er skráscttur í
og hins vegar af meðferð íslenskra mála í
Hæstarétti Danmerkur þar sem vilji Magnúsar
Stephensen náði yfirleitt fram að ganga, þó hann
hafi orðið að láta í minni pokann hér heima.
En þrátt fyrir að niðurstöður Björns séu þannig
skýrar og ótvíræðar, vakna ýmsar spurningar seni
enn er ósvarað. Þar kemur fyrst í hugann
spurningin um eiginlegar hugmyndir að baki
afstöðu hvers einstaks dómara, einkum Magnúsar
og Bjarna. Verður hér reynt að grafast fyrir um
það.
Magnús Stephensen:
Upplýsingarmaður í húð og hár
Fyrstan er að telja Magnús Stephensen, en
hann var ötulasti baráttumaður fyrir mildari
refsingum hér á landi á tímabilinu sem hér um
ræðir, eins og flestum sem sýsla við sagnfræði ætti
að vera kunnugt. í stuttu máli var Magnús
upplýsingarmaður í húð og hár. „Hefur upplýsing
glaðnað hjá sonum mínum?", er sú spurning sem
brennur honum heitast á vörum, þegar hann
skrifar Eftirmæli 18. aldar. „Já, stórum...
skynsemin tók í þinni tíð enn framar að upp-
lýsa..“, cr svar hans, og einmitt þetta telur hann
18. öldinni helst til gildis, þótt reyndar hann telji
ýmislegt vanta upp á að peran lýsi eins og best
verður á kosið. Verður þess ekki vart í ritum hans
að hann geri tilraun til að leyna hinum sterku
áhrifum upplýsingarinnar á hugsun sína og
upplag. Það er því hægur vandinn að geta sér til
um hvaðan Magnús Stephensen hefur hugmyndir
sínar um hlutverk og gildi refsinga.
í ritgerð sem Magnús skrifar í 7. bindi Klaust-
urpóstsins 1924, lætur hann þau orð falla sem sýna
betur en margt annað hversu röksemdir hans hafa
augljósan skyldleika við röksemdir upplýsingar-
manna um sömu efni:
„Ekkert í héíminum hefur verdskuldadri
áfellisdóm fcngið, enn píning manna til
sagna.. Pví margur saklaus játar það undir
grimmúm píningum af liverju liann er sýkn
suka og kýs heldur snöggt andlál en grimmar
og langvinnar kvalir."
Eru þessar hugleiöingar Magnúsar næsta líkar
hugleiðingum ítalans Beccaria um sama efni, en
hann var einn frægasti fulltrúi upplýsingarmanna
þeirra sem létu sig refsingar skipta. Fagnar
Magnús því ennfremur mjög að slíkir hlutir heyri
nú liðinni tíð. Þáð er og athyglisvert að þrátt fyrir
að pyntingar fólks til sagna hafi verið teknar af hér
á landi nokkuð löngu áður en þetta var skrifað,
þótti ýmsum mikil eftirsjá í þessu og töldu
meintum sakamönnum ekki of gott að þola
smávegis pústra, ef það mætti vera til þess að
upplýsa málin.
Lög byggðá
sáttmála þegnanna
Refsispeki Magnúsar er að öðru leyti mjög
samofin hugmyndum hans um hið æðsta stjórnar-
form eins og reyndar á við um flesta upplýsingar-
menn. Stjórnmálahugsjón Magnúsar snérist um
hið upplýsta einveldi og þá hugmynd að lögin
væru að rekja til einhvers konar sáttmála þegn-
anna. einskonar náttúruréttarkenning. Treysti
hann best vel upplýstum einveldiskonungi til að
stjórna af mildi og mannúð og með hagsmuni
fjöldans að leiðarljósi. Koma þessi viðhorf hans
einna skýrast fram í riti hans. Ræður Hjálmars á
Bjargi handa Börnum sínum, sem kom ut árið
1920. Er rit þetta vísast ein besta heimildin um
stjórnmála- og lífsskoðanir Magnúsar í heild.
Segir hann þar m.a.
„Þar verður stjórnin best og aimenningsheill
mesl hvar upplýsing og stjórnsemi æ haldast
t hendtir, livar trúarbragðanna og siðgœðis
lærdómar rækilega innprentast hjörtum
inattna, til að aftra þeim frá iöstum, en
ummynda þá í dygðuga, duglega, hyggna og
góða þegna, svo trúarbragðanna stjórn
drottni framar laganna straffs ógnun yfir
mönnum."
Réttvísina telur Magnús síðan hina æðstu
dyggð hvers stjórnanda, „sú dyggð" segir hann.
„innibindur aðrar, því að vera réttvís og að vera
dygðugur er eitt og hið sama".
Segja má um Magnús að í starfi sínu sem
dómstjóri í Landsyfirréttinum um 30 ára skeið,
sé hann skoðunum sínum samkvæmur, en störf
hans sem tengdust því embætti eru hin megin-
heimildin um skoðanir hans í refsimálum. Má
greina störf hans að þessu leyti í tvennt. Annars
vegar það sem snýr að úrskurði einstakra mála, og
hins vegar afskipti hans og tillögur um breytingar á
refsilögum í átt til mildunar. Um hið fyrra hefur
Björn Þórðárson tekið saman nokkurt efni í
áðurnefndu riti. Kemur þar fram að Magnús á við
ramman reip að draga þar sem meðdómendur
hans í Landsyfirréttinum eru. Á tímabilinu 1811-
1832 eru dómendur í réttinum þeir Magnús,
Bjarni Thorarensen skáld og Isleifur Einársson.
Skoðanaágreiningur milli Magnúsar og Bjarna er
augljósastur og einatt er það Magnús sem mælir
með mildustu refsingunni þegar ágreiningur er til
staðar, en Bjarni með þeirri hörðustu. Hér skulu
tekin dæmi sem sýna glögglega mismuninn á
skoðunum dómaranna.
Deilur um hórdómsbrot
Maður að nafni Páll Sigurðsson timburmaður er
ákærður fyrir 3. sinn framinn hórdóm og kona ein
Valgerður Pálsdóttir fyrir 2. sinn framið hórdóms-
brot. Voru dómarar sammála um það að sökin
væri sönnuð. Vildi Bjarni dæma manninn til 5 ára,
en konuna til 4 ára, festingarerfiðis og hvert um
sig til 42 rd. sektar að auki. Isleifur vill dæma
manninn til 2x27 vandarhagga og 15 að auki „fyrir
þverúðarsaman lausgangaraskap", og konuna til
10 vandarhagga refsingar. Magnús leit hins vegar
mildari augum má málið og dæmir manninn
aðeins 26 rd. sekt og konuna til 17 rd. Endaði
þetta með því að álit Magnúsar varð dómur í
málinu og var álit hans staðfest í Hæstarétti Dana.
í öðru máli 1827 stóð fyrir dyrum að finna
manni nokkrum hæfilega refsingu fyrir 4. hór-
dómsbrot. Vildi Bjarni fara að öllu eftir lögum.
þ.e. kgsbr. 3. maí 1816, í þessu máli og dæma
manninum 2x27 vandarhagga refsingu, eins og þar
var gert ráð fyrir. Magnús Stephensen og ísleifur
Einarsson vildu hins vegar í máli þessu taka tillit
til vissra „mildandi kringumstæðna" þ.e. þeirra að
maður þessi hafði kvænst konu sinni nálægt
fimmtugri, en hún síðan verið vanheil að mestu
og var nú um sjötugt. Manninum væri það því
afsakanlegt, þó hann réri á önnur mið í kvenna-
málum sínum, en sjúkrabeð kerlingar sinnar
sjötugrar. Bjarni var þessu algerlega mótfallinn
að þetta héyrði til mildandi kringumstæðna. Hvar
var hið rómantíska skáld í þessu máli?
í þjófnaðarmáli einu hafði móðir kært dóttur
sína fyrir að hafa stolið frá sér saumabolta.
Sannaðist reyndar að stúlkan hefði haft boltann í
leynilegri vörslu sinni einhvern tíma. Hvorki
Bjarni né ísleifur sáu neitt því til fyrirstöðu að
dæma stúlkuna til refsingar, en Magnús var því
ekki aðeins mótfallinn, heldur kvað sér bjóða við
að dæma stúlkukind þessa fyrir þjófnað.
Magnús átti þannig oft við ramman reip að
draga innan réttarins og þótt meðdómendum
hans, einkum Bjarna hefði átt að vera Ijóst að
sjónarmið Magnúsar stæðu nær tíðarandanum, en
lians cigin og færu nærri því sem Hæstiréttur
Danmerkur teldi réttast í hverju máli, var cins og
hann ætti erfitt með að beygja sig undir sjónarmið
Magnúsar, hvort sem það hefur stafað af óbeit á
persónu hans eða grundvallarmun á lífsskoðun.
Magnús vill breyta refsilögum
Hinn meginflöturinn á starfi Magnúsar við
refsingar og refsiframkvæmd, sem embættis-
manns, eru afskipti hans af löggjöf og lagasetn-
ingu. Fyrst er að nefna för hans ásamt Stefáni
Þórarinssyni og Vibe amtmönnum til Kaupmanna-
hafnar 1799, þar sem rætt var um breytingar á