Tíminn - 25.09.1983, Blaðsíða 17

SUNNUDAGUR 25. SEPTEMBER 1983
Ímmm
17
leigupennar
■ Pað er alltaf verið að halda upp á
afmæli. Og raunar alltof oft. Ef fylgjast
ætti grannt með öllum merkisafmælum
og draga efni í greinar um héraðshöfð-
ingja., stór- og miðlungsskáld, braut-
ryðjendur í netagerð og svo framvegis,
að ekki sé minnst á málalengingar um
alls konar dauð fyrirbæri sem eiga af-
mæli, þá held ég að fleira kæmist ekki
fyrir í pressunni. Mér skilst að siður
íslendinga að raða saman hlýlegum æfi-
ágripum þegar vinir þess eiga afmæli og
þegar þeir deyja eigi sér fáar hliðstæður
í þróuðu löpduntim. Engu að síður vil ég
voga mér að leggja hér nokkur orð í belg
í tilefni af 500 ára afmæli prentlistarinnar
í Svíþjóð. Má ekki leyfa prentinu að
prenta einu sinni eitthvað fallegt um
sjálft sig?
Nýjungin
Gullsmiðurinn Johann Gensfleisch
zum Gutenberg fæddist rétt fyrir 1400 í
Mainz. Þegar sagt er að Jóhann hafi
fundið upp prentlistina á fyrri hluta 15.
aldar verður að tiltaka nánar við hvað er
átt. Uppfinning hans fólst nefnilega í
því, eins og svo margar góðar uppfinn-
bókstafafyrirmynd til Rómverja var að
sjálfsögðu vegna húmanismans, forn-
fræðaöldunnar miklu. Feneyjar urðu
strax mikil miðstöð prentunar, og voru
þar 150 pressur um aldamótin 1500 að
því er prentsagnfræðingurinn S.H.
Steinberg hermir.
Fyrstu bækurnar sem prentaðar voru
líktust mjög handritum, svo erfitt gat
jafnvel verið að greina á milli. En
handritin þóttu í upphafi fínni, enda
færri sem gátu fest kaup á þeim. Margir
auðmenn vildu aðeins hafa handritaðar
bækur í söfnum sínum. Fraktúran eða
gotneska letrið var stæling á handstíl, en
rómversku stafirnir, antikvan, var
mótuð eftir rómverskum áletrunum.
Smátt og smátt hættu prentarar að reyna
að stæla handritin, og bókin skapaði sér
eigið form. Eftir því sem frá leið skapað-
ist einnig sú hlutverkaskifting í bókagerð
sem staðið hefur í mörg hundruð ár. Á
frumbýlingsárum þessarar iðnar voru
forleggjarar jafnframt setjarar, prentar-
ar og bóksalar, stundum jafnvel líka
leturskurðarmenn, bókainnflytjendur
og fleira. Raunar hafa einnig verið
margir ágætir höfundar og fræðimenn í
í munnlegri geymd. Fyrir munnlega
geymd og munnlega frásagnarlist er
spuni og innblástur augnabliksins þýð-
ingarmestur, og skáldið flytur sjálft verk
sitt. Verkið verður aldrei endurtekið því
þá hefur eitt fallið úr og annað bæst við.
Höfundarhugtakið er ekki til við slíkar
aðstæður, að kalla má. Enda leið ekki á
löngu eftir að prentlistin var komin til
sögunnar áður en spurningin um höfu-
ndarrétt var vakin. Árið 1709 voru sett
lög um höfundarrétt í Englandi, 1773 í
Frakklandi og 1886 var Bern-samþykkt-
in gerð, sem er fyrsta alþjóðasamkomu-
lag um þetta efni. Á undanförnum
áratugum hafa hins vegar vaknað spurn-
ingar um hvað felist eiginlega í því að
einhver sé höfundur einhvers. Á síðustu
öld og fram á þessa tóku margir höfu-
ndarhlutverkið helsti hátíðlega og
kenndu framleiðslu höfundarins viðguð-
legan innblástur. Á íslandi kom þessi
hugsun t.d. fram í langvinnri leit að
einhverju sem nefnt var höfundur Njálu.
En það fyrirbæri var í raun réttri stór
hópur einstaklinga.
jöfTuwuiatrtpooííbttíoí-'FJÍetfqiaDtátili: , j
^icoíUnot.iiniuvfctKb iapittbc.l&cotrtC*'
je.JKpOícXOiis £Jajnt.»*®se3&««a2a@»
VEGNA
HÁLFS
ítTKc manctof tbaíBaúcrfyngt ofmplctö of
' Æmrctyrfrfouriccanti.Éparftiallof.engtantií
enb tcuctenúte gcnccatl of tljeno.'tt etics ofct)
t Cametbittj.crbt .É0.mm to ltiactico thctipn*
ocDfÆcoítantiIjiB.ZcmveueHicDantir.oin/
6»cö to tn /ijunDtcD tijouCanDc mrti at/ttjrfcca.
<sv* ** ssa * *• ssa
■ Forsíða fyrsta fréttablaðsins.
ARÞUSUNDS
ingar, að tengja saman aðferðir sem
hver um sig var þekkt fyrir. Pappírsgerð,
sem var mikilvæg forsenda fyrir fjölda-
framleiðslu á bókum, barst til Vestur-
landa frá Kína, og sömuleiðis kom
þaðan kunnátta í prentun tréristu. Innan
stéttar Gutenbergs var algengt að
merkja smíðisgripi með stöfum sem
mótaðir voru í harðan málm. Par er
kominn forveri stafatýpunnar. Loks var
skrúfupressan einn þáttur hinnar nýju
prentlistar, en hún hafði verið notuð til
ýmissa hluta um margra alda skeið.
Gutenberg missti tæki sín fljótlega í
hendur fjármálamanns, sem hafði betri
aðstöðu til að nýta þau en hann en þó
eru til verk, m.a. Biblía, sem vitað er að
sé úr verkstæði frumkvöðulsins. Ekki er
kunnugt til fullnustu hverjar af fyrstu
nýjungum prentlistarinnar komu frá
Gutenberg sjálfum. Meðal tæknivanda-
málanna sem leyst voru í þessum árdaga
hennar voru blekgerðin, pappírsgerðin
og týpumótunin. Blekið sem notað var
við prentun tréristu mátti vera þunnt og
vatnskennt, en til að loða við blý þurfti
blek hinna nýju prentara að vera þykkt
og byggt á olíu. Pappírinn þurfti og að
hafa eiginleika í samræmi við blekið.
Týpumótunin fólst í að stafurinn var
fyrst grafinn í mót (matrixu) úr látúni og
svo var hægt að gera endanlausan fjölda
blýstafa með hæfilega löngum legg upp
úr þessu móti. Leggirnir urðu að vera
jafn langir til að prentflöturinn yrði
sléttur. Til verksins þurfti einnig pressu
af því tagi sem pressaði þétt og með
miklum þunga, en samt mátti ekki taka
allt of mikinn tíma að herða hana.
Þýskaland var í fyrstu helsta land
prentunar, en Ítalía fylgdi nokkuð fljótt
á eftir. Hins vegar tóku Frakkar og
Englendingar ekki við sér af alvöru fyrr
en nokkrum áratugum síðar. Á fyrsta
skeiði prentlistarinnar, sem nefnt er
inkúnabúlum (það er latína og merkir
víst í vöggu,) tímanum fram til loka
ársins 1500, var prentað í 60 þýskum
borgum. Árið 1470 var fyrst prentuð bók
í ítölsku prentverki, og áttu Italir síðan
eftir að koma með ýmsar nýjunar í
greininni, t.d. titilblaðið, blaðsíðutöl-
urnar og tvxr tímamötauppfinningar í
leturgerð: skáletrið og rómverska letrið.
Á Ítaiíu var fyrst gerður greinarmunur á
u og v og á i og j, en reyndar er
síðarnefndi munurinn ekki gerður
lengur í ítölsku. Það að ítalir sóttu
stétt prentara. En tiltölulega snemma
varð hlutverk þess sem samhæfir bóka-
gerðarferlið, forleggjarans, að sjálf-
stæðu verki, og líkt gilti um leturskurð,
sem sérstakt listfengi þurfti til. Einn
helsti brautryðjandinn í forleggjarastétt
var Aldus Manutius (1450-1515) í Fen-
eyjum, sem framleiddi fjölda sígildra
verka í ábyggilegum en handhægum og
ódýrum útgáfum.
Til Svíþjóðar (og Danmerkur) barst
prentlistin með Þjóðverjanum Jóhanni
Snell á reifaskeiði greinarinnar. Hann
prentaði Dyalogus Creaturarum árið
1483 í Stokkhólmi, en það rit saman-
stendur af 122 siðbætandi samtölum
ýmissa skepna og náttúrfyrirbæra og var
alþjóðleg metsölubók á þeirra tíma
mælikvarða. í bókinni eru margar tré-
ristur. Biblían kom öll út á sænsku árið
1541, árið eftir að Nýja testamentið kom
út á íslandi. Biblían kom út á fyrstu
evrópumálum eftir 1522 að frátalinni
þýsku, tungu siðbótarhreyfingarinnar,
en fyrir árslok 1500 voru komnar einar
30 útgáfur af henni á því máli.
Menningaráhrif
Prentlistin reyndist vera ágætur gróða-
vegur og breiddist því hratt út. Áður
höfðu verið til allmikil handritaverk-
stæði, sem t.d. þjónuðu skólabókamark-
aðnum, sem jafnan hefur verið veiga-
mikil tekjulind forleggjara. Með prent-
listinni var margfalt hægara að gefa út
endurbættar útgáfur, setja inn leiðrétt-
ingar og þess háttar. Viðskiftasjónarmið
hafa án efa ráðið því að fljótlega var
farið að prenta mikið á þjóðtungunum í
stað latínu. Um leið varð nauðsynlegt að
samræma þjóðtungurnar (eyða mállýsk-
um) til að fá sem stærsta markaði.
Prenttæknin stuðlaði að því að stöðva
þróun tungnanna, hún „frysti" þær. Þar
með fengust betri möguleikar á þjóðvit-
und, sem hlaut að hafa miðþyngdarstað
í tungunni; og hægara var að skapa
sögulega samfellu í vitund þjóða, menn-
ingararfleifð. Slík þróun hentaði kóng-
um vel, rétt eins og siðbótin var þeim í
hag af því að hún jók vald þjóðríkisins
á kostnað páfavaldsins.
Vestræn menning er bókamenning og
að sögn sumra raunar einnar bókar
menning. Utan töfrahrings ritmálsins
búa þjóðir sem hafa margþætta menn-
ingu, en þar helst skáldskapurinn aðeins
útbreiðslu bæði í gerð prentmynda og
prentmáls, enda eru hinar ágætu setning-
arvélar, sem fundnar voru upp á síðustu
öld og blýprentið fyrir bí. Ljóssetning
gengur nú þannig fyrir sig að inni í
vélinni er negatíf af öllum rittáknunum
sem þarf að nota og svo er eiginlega
tekin ljósmynd af þeim einu í einu, og
gerist þetta með leifturhraða. Þegar
textinn er færður af filmu á plötu er
notuð efnafræðileg aðferð, sem ég held
að sé einhvers konar æting. Ein merk
setningaraðferð nefnist OCR-tækni.
Með henni les tölvan sjálf vélritað hand-
ritið og sendir í minni, en áðuren textinn
er sendur í sjálfvirku Ijóssetningarvélina
er hann prófarkalesinn á tölvuskjá.
Pressan
Fyrstu fréttablöð um einstaka atburði
voru prentuð á öndverðri 16. öld, en
fyrsta reglulega fréttablaðið er talið vera
Ávisa, Relation oder Zeitung sem gefið
var út í Prag árin 1609-1612. I upphafi
18. aldar fór fyrsta dagblaðið að koma
Myndir
Prentun mynda lýtur talsvert öðruvísi
lögmálum en prentun máls. Verkefni
myndgerðarmannsins er að skapa upp-
lyfta mynd, sem samt hefur nægilega
sléttan flöt til að hægt sé að prenta af
honum. Ein frumstæðastaprentmyndag-
erðartæknin er án efa tréristan sem
Kínverjar höfðu vald á í forneskju.
Tréristan er þannig gerð að fyrst er
myndin dregin með lit á sléttan viðarflöt,
svo er það ólitaða skorið burtu, þ.e.a.s
dýpkað. Fyrirmyndin prentast þá í
svörtu. Tréristur voru oft handlitaðar að
prentun lokinni. Tréristur komu til sögu-
nnar með betri verkfærum á 18. öld, en
þá er fyrirmyndin skorin burtu úr plöt-
unni, ef svo má segja, og verður því hvít
á svörtum grunni. Með báðum þessum
aðferðum, og að ekki sé talað um
málmstungur, var hægt að gera ákaflega
fallegar myndir. En þetta var tímafrek
og því kostnaðarsöm tækni. Ætingar af
ýmsu tagi voru notaðar þegar í árdaga
prentunarinnar, en í þeim felst að sýra
er látin æta burtu þá hluta plötunnar sem
eiga að vera í lægri fleti. Ein aðferðin var
þá t.d. að þekja slétta málmplötu með
vaxi og draga mynd í vaxið með oddmjóu
verkfæri. Þessu var svo dýft í sýruna,
sem náði aðeins að æta þar sem h'nurnar
voru.
Einnig má minnast hér á intaglio-að-
ferðina. í henni felst að í stað þess að
prentsverta sé borin á með rúllu og svo
þrykkt, þá er svertunni þrýst í skorurnar
á plötunni en það svo þurrkað burtu sem
er ofan á sléttu flötunum. Þannig fæst
eins konar negatíf af myndinni. Margar
fleiri myndgerðaraðferðir hafa verið not-
aðar í prenti, t.d. steinprent, sem er eins
konar æting, þurrstunga (með oddi beint
í koparplötu), silkiþrykk og aðrar steins-
ilaðferðir og svo framvegis.
Á okkar dögum hefur margskonar
ljósmyndunar- og tölvutækni náð mikilli
Ami Sigurjónsson
skrifar frá Stokkhólmi
sjálfstæð fyrirtæki í Svíþjóð, en hafa haft
einkaleyfi. Eigendur eru m.a. ríkið,
verkalýðshreyfingin og fleiri aðilar.
Frostið í bókstafnum.
Ef spurt er um stöðu lesmáls á okkar
dögum, sem eru svo órafjarlægir tíma
hnútaleturs og fleygrúna, spretta jafnan
upp vangaveltur um hvort ritmálið sé
ekki á hröðum flótta undan myndvarpi
og hljóðminni. Mótbáran sem tækni-
draumóramönnum yfirsést oft er að
jafnvel þótt myndsegulbönd kunni að
vera almannaeign í okkar heimsparti,
þá halda íbúar fjarlægra landa áfram að
bíða þess spenntir að prentlistin haldi
innreið sína þar á eigninni. Og þeir
mundu ekki hafa gagn af myndsegul-
bandi þótt það byðist af því að á undan
b og c kemur a: í þau lönd vántar
orkuver. Þannig er engan veginn búið
með prentmálið, og maður getur haldið
áfram að dásama uppfinningar eins og
almenningsbókasafnið og skáldsöguna
enn um sinn.
Avifa
Rtlaiion obir £cíítiti0.
%$(t$fí$öe$e6ett
iuscíragm gaí /ín 35euífEf>: bnbSBcIffi.
woS/©}jaimlm/9?ieíwíanrf/ÆiiðcII(nifcf/g'rfln(f.
rcíib/ííngcm/ Ojlerrcitb / @ct>mrb m / potcn/
tnntiiialíeiiþn'tíiií/cn/ InOft: ontib ’
2ffi|t3nticiicfr.
©o alþíc tínif.ýamiorl/ nuaitanst.
.< JDé’fotcctUmfliEjifíÍosuopjimii*-:-
------^ Epl ctf ftffm pbítorophú orutiiö
fl mimiii. ioanDifao Ori- pnlctni
§ tnoo ccti-uicntirrn.fcntpoy-oír
’ fiisrto:iBooímiiatttnfiú-oo
raimio ptaitrtaji. Oittfo: > pftc
foioímKctiay. litnoim'otif
- ——fit Qtmluoímeíii tsnnicron-tC
Octoí ttoctw-jna tcc toti!’l)imioá6? mimtiva-itittr
1
■ Sól og máni ræða saman. Tré-
rista úr Dialogus Creaturarum.
út. Með dagblöðum var stigið veigamik-
ið framfaraspor í upplýsingamiðlun, en
reyndar áttu menn auðvitað eftir að
bæta tæknina meira en lítið áður en unnt
væri að lcsa hvað gerðist í öðrum
heimshornum degi síðar eða jafnvel
sama dag, eins og nú tíðkast. Kerfið sem
slík þjónusta útheimtir er stórfenglegt
mannvirki. Blaðaútgáfa er kostnaðar-
söm ef einhver myund á að vera á henni,
enda er markmið nútímablaða ekki
eingöngu að miðla fréttum, hendur einn-
ig að vera afþreying, vettvanur alvarlegr-
ar umræðu og oft skoðanamótunar, auk
þess sem eigendur vænta þess að fyrir-
tækið sé hæfilega arðbært. Á íslandi
hefur ríkt stjórnmálaflokkakerfi á dag-
blaðamarkaðnum. Stærsti flokkurinn
hefur haldið úti nokkuð veglegu blaði og
haft mikið starfslið, en minni blöðin hafa
liðið fyrir að vera bundin á klafa flokks-
hagsmuna, sem hefur hindrað upplags-
aukningu þá, sem er nauðsynleg fors-
enda öflugs og víðsýns blaðs. Útvarp og
sjónvarp hafa orðið að ganga undir sams
konar krossi, en nóturnar i stjórninni
þar hafa yfirleitt verið jafn margar
stjórnmálaflokkunum, - án þess að dóm-
ur sé felldur um starfsmennina persónu-
lega.
í Stokkhólmi hafa tvö öflug morgun-
blöð skift með sér markaðnum, Bonn-
iersblaðið Dagdens nyheter og blað
hægrimanna, Svenska dagbladet. Hið
fyrrnefnda er sterkt um landið allt, og
hefur ritstjórnarstefna þess verið frjáls-
lynd og stundum vinstrisinnuð, einkum
með tilliti til menningarmála og utanrík-
isstefnu. Ritstjórnir þessara blaða telja
sig óháðar stjórnmálaskoðunum cigend-
anna. Sósíaldemókrataflokkurinn hefur
reynt að bola sér inn á morgunblaða-
markaðinn með Stockholmstidningen
undanfarin tvö ár, en gengið treglega.
Síðdegispressan lýtur öðrum reglum og
býður upp á léttara efni. Sterkastir
eignaraðilar á þeim markaði eru Bonn-
iersforlagið og verkalýðshreyfingin. Að
sögn útgefenda er lítill gróði af blaðaút-
gáfu miðað við það sem vikublöðin gefa
af sér, og bókaútgáfan er niðurgreidd af
opinberu fé. Útvarp og sjónvarp eru
<5ct>rucftím3‘i&rM‘y*
■ Fréttamiði frá 1513. Myndin er
trérista.
Einhverjir niunu saka þess sem prent-
listin ruddi úr braut. Ef Kínverjum
heppnast núverandi herferð sín fyrir
hljóðletri í stað myndleturs mun menn-
ing þeirra óhjákvæmilcga missa niður
hinn óralanga þráð sinn. Sumir vilja
heldur hafa talað orð, skapandi, máttugt
og þó skammætt en frosinn bókstafinn,
sem afbakar sannleikann með því að
gera hann óbreytilegan. En kostur hins
prentaða orðs er að allir eru jafnir
frammi fyrir því; það er staðlað og í
þeim skilningi hlutlægt. Þótt valdastéttin
setji lögin, þá setur haún þau að minnsta
kosti á prent, þar sem hinn valdsnauði
getur flctt upp í þeim í leit að rétti
sínum. Að hafa prentmálið er eins og að
hafa étið af skilningstré góðs og ills: það
er betur étið en óétið, þótt vandi fylgi
vegsemdinni. Upplýsingaflóð nútímans
er tvieggjað vopn, og sá þarf að hafa sig
allan við sem ekki vill kremjast milli
hjóla í vitundarverksmiðjunni og verða
að glópi sem ekkert veit né skilur nema
t.d. hjónabandserfiðleika frægra, er-
lendra kvikmyndaleikara.
Árið 1559 gaf páfastóll út Index prohi-
bitorum librorum, hina alræmdu skrá
yfir óholl rit og klám sem aimenningi
skyldi bannað að lesa að viðlögðum
paradísarmissi. Síðan hafa ótalmargir
haldið uppi alræmdum ritskoðunarstofn-
unum, t.d Friðrik mikli, sem bannaði
sjálfa Iliónskviðu, og Rússar bæði fyrr
og nú. Ritskoðun er að mínu áliti
hörmuleg villimennska, og oft dettur
mér í hug hvort það sé ekki í rauninni
fjarstæðukennt að banna mönnum að
kosta prentun þvættings. Snjallar bækur
sem beinast gegn ríkisstjórnum hafa
iðulega fengið góða dreifingu þrátt fyrir
ritskoðun, og höfundar sem búa við
ritskoðun læra að tala undir rós. í
löndum þar sem menntakerfið gegnir
hlutverki sínu er vonlaust að selja sið-
spilltar og leiðinlegar bækur. En víðast
þykir þó sjálfsagt að hafa einhverja
lágmarksritskoðun, - að ríkið verndi til
dæmis einstaklinga fyrir skaðlegu níði á
prenti ef það reynast álygar.
Annar hadleggur er hvort ríkið eigi að
styðja útgáfu góðra bóka og t.d. greiða
niður kostnað bókasafna. Slík menning-
arstefna getur flokkast undir landvarnir
frá sjónarmiði þjóðríkis, og ættu íslensk
stjórnvöld að taka það til athugunar. En
sem kunnungt er hefur sú meginstefna
ríkt á íslandi að láta menningarstarfsem-
ina bera sig á þann hátt að hið opinbera
endurheimtir niðurgreiðslur sínar með
margfaldri skattlagningu á vinnu, áhöld
og verk listamanna.
-ÁS.