Tíminn - 13.10.1983, Síða 9

FIMMTUDAGUR 13. OKTÓBER 1983

9
Býggt og búið í gamía daga
Ingólfur Davíðsson skrifar:
Hvíldu þig,
hvíld er góð!
Gömul Iokrekkja frá sveitabæ á Fjóni
Ég hátta í rauða rúmið mitt,
en koldimmt inni er.
Pabbi viltu halda í
höndina á mér.
Þetta er ein af bernskuminningum
mínum. Rúmið var lítið, en draga mátti
það sundur á lengdina. Annað rúm,-
einnig rautt, það stærsta sem ég hef séð
er mér minnisstætt frá unglingsárunum.
Því fylgdi og saga.
„Um aldamótin byggðu rúmið rauða:
Bóndi, frú og bömin fjögur,
bámst af því furðusögur.“
Raunar lá komabarnið ýmist í faðmi
móður sinnar eða í vöggu við rúmstokk-
inn. Rúmið var óvenju djúpt og mátti
draga það mikið sundur á breiddina. Það
var neglt við vegg og mjög sterklegt,
líklega smíðað úr rekaviði. Á flestum
bæjum voru rúmin naglföst, þ.e. negld
við vegg, minna um lausarúm.
íslenskir þjóðhættir
í þeirri bók segir Jónas Jónasson frá
Hrafnagili um sængurbúnað m.a.
„Undirsængur höfðu ekki nema sumir
en margir lágu á heydýnum og var oftast
einhver vernefna utan um heyið, venju-
lega úr grófu íslensku vaðmáli. Stundum
voru og dýnur gerðar úr dýjamosa,
stundum úr þangi. Rekkjuvoðir voru úr
þykku vaðmáli, þykk brekán voru yfir.
Hjá heldri mönnum og bændum voru
fiðursængur undir, oftast úr rjúpnafiðri
eða sjófugla. Koddar voru eins og sæng-
umar. Æðardúnn oftast í yfirsængum
eða undirdúnn sjófugla. Brekánin voru
víða vel ofin, þykk og þung. Oft voru
sparlök eða rekkjureflar fyrrir hjóna-
rúmum. Þau voru úr sirsi og í voru
látúnshringar er runnu á stagi yfir rúm-
inu. Stundum voru hringar þessir liðir úr
hámerarhrygg og þótti mikið til koma.
Lök af líni voru sjaldan höfð daglega.
Margir lágu á lélegri bálkum. Fyrst var
torf í botninum, svo fjalldrapi og lyng svo
hey og svo gæruskinn, oftast einhverjar
rekkjuvoðanefnur, og svo brekán ofaná.
Sums staðar voru ábreiður og var annar
vefnaður í þeim.
Jón á Böggvistöðum hafði aðeins
gæmskinnsbæli handa fólkinu - fannst ■
það gæti legið í fötunum væri þá fljótara
til á morgnana. Til var meðal fátæklinga
að liggja á reiðingstorfu. Nærfellt allir
lágu allsberir í rúmunum nema heldra
fólk lá í náttskyrtum. Oftast sváfu tveir
saman í rúmi. Nærföt voru alténd undir
höfðinu.“
Þetta var á 18. og langt fram á 19. öld.
Fífa var stöku sinnum látin í kodda bæði
hér og á Norðurlöndum, kallaðir
fátækrakoddar.
Litið til sögualdar
Menn lágu naktir eins og hér. Sums
staðar hitaði bakaraofn stofuna og vildu
allir sofa nálægt honum. Fyrir kom að
heit nýbökuð rúgbrauð væru látin til fóta
í rúmi að kvöldlagi til hlýinda. Þýskur
ferðalangur segir 1586 á ferð um Skán,
sem fyrrum var danskt land: Hundar
kettir hænsn lömb og smágrísir em sums
staðar í sama herbergi og fólkið.
í Danmörku svaf fólkið á lausum
rúghálmi með samansaumuð skinn yfir
á fyrri öldum. Þetta var hlýtt, en flær og
önnur óværa sótti í það. Hálmur hefur
frá fornu fari verið notaður sem undir-
lag í rúmum - já og allt fram á þessa öld
sums staðar, einkum rúghálmur. Hann
varð að vera vandlega þresktur, ella
sóttu mýs í rúmin. Hálm gátu menn
fengið ókeypis hjá bændum, samkvæmt
gamalli venju, þar sem lítið var um
kornrækt var beitilyng notað til að liggja
á t.d. á Jótlandsheiðum.
Skipt var um hálm á rúmunum árlega.
Það þótti gott að liggja á hálmi og hélst
það lengi sums staðar. Hálmurinn -
stráið - varð undirrót málshátta á
Norðurlöndum. Að verða „strádauður“
var sama og ellidauður - að látast í rúmi
sínu. „Að vera eða komast hátt á strá“
merkti að vera vel settur eða komast til
vegs og virðingar. Egill ullserkur,
hraustur hirðmaður Noregskonungs á
söguöld, fagnaði því á gamals aldri að
komast í orustu með konungi sínum.
Kvaðst miklu heldur vilja falla fyrir
vopnum en verða ellidauður inni á
pallstrám sfnum.
Pólskur heldri maður á 17. öld undrað-
ist mjög að fólk skyldi berhátta alls
ófeimið í Danmörku. Hvað, svaraði ein
konan, fötin slitna nóg á daginn og svo
erum við laus við flær og aðra óværu sem
þeim fylgir á nóttunni.
Tveir sváfu venjulega saman í rúmi
þar sem hér. Hjón jafnan saman, og
hvíldi konan oftast við stokk en bóndinn
við vegg.
Framlag brúðar í
sængurbúnaði
Á sæmilega vel stæðum heimilum
þar sem margar voru dætur, var rúmfata-
gerð heilmikið fyrirtæki. Hver heima-
sæta átti að hafa a.m.k. tvær yfirsængur
1-2 undirdýnur og nokkra kodda allt
með fiðri í, sem framlag brúðar við
giftingu. Annað þótti ekki sæma.
Sængur voru oft mjög vandaðar að
gerð, voru geymdar jafnvel mann fram
af manni. Sögn hermir, að gömul kona
sýndi forvitnum athuganda í rúmið sitt.
Efst lá gömul brúðardýna hennar sem
hún hafði saumað sjálf gjafvaxta mær.
Þegar sú gamla lyfti dýnunni kom í Ijós
brúðardýna móður hennar, sem hún
hafði ofið ver á fyrir langa löngu. Og
neðst lá ömmudýnan! Allt voru þetta
þykkar röndóttar ullardýnur, sem gætu
enst lengi enn, skrifar sögumaður.
Lokrekkjur og
himinsængur
Lokrekkjur voru til á efnaheimilum á
söguöld, einnig á íslandi, en sennilega
ekki mjög margar. Á17. öld virðist þeim
fara fjölgandi í Danmörku. Svefnstaðn-
um var lokað með tjaldi (fyrirhengi) eða
þili með dyrum og hurð fyrir. Sums
staðar var hægt að koma stól fyrir innan
við þilið, það var vísir að svefnherbergi.
Sums staðar voru lokrekkjur prýddar
söguðu tréskrauti, einkum við dyrnar
(sjá mynd). Hér á landi tíðkuðust rúm-
fjalir til að halda sængurfötum í skefjum
og þær voru oft með letri og tréskurði.
Forhengi lokrekkjunnar var oft ofið úr
líni, en hörrækt var talsverð í Dan-
mörku.
Lokrekkjan var lengi vinsæl, en varla
holl, oft þungt loft og saggi þar inni.
Virðulegasti svefnstaður þótti „himin-
sængin“, rúm með tjaldhimni yfir og oft
forhengi fyrir, allt skrautlega útbúið
með kögri og blúndum.
Það var víðar húskuldi
en á íslandi
Vinnufólk og fátæklingar bjuggu í
lélegum vistarverum. Kuldinn og sagg-
inn orsökuðu gikt og lungakvilla. Margt
vinnufólk bjó hjá gripunum að segja
mátti, í klefa við fjós og hesthús, eða á
lofti yfir gripahúsunum. Rottugangur
var víða mikill. Þannig kvartar skáldið
Jeppe Ákjær undan rottugangi í svefn-
stað sínum á Jótlandi á unglingsárunum.
í vetrarhörkum bældu karlar sig saman
í rúmunum - og til var að vinnukona
leitaði yls hjá þeim. („Hringasólin hjá
honum hefur skjól um nætur“ var kveðið
hér á landi).
Þægindi voru lítil. Menn sátu stundum
margir saman á síðkvöldum uppi í
rúmunum og spiluðu á spil. Heldra
fólkið barðist líka við húskuldann. Sumir
vermdu rúmin með heitum steinum, sem
klút var vafið utan um. Einnig notuð ílát
með heitu vatni.
Frá fornu fari hafa verið til hlý húðföt,
en munu ekki hafa verið almennings-
eign. Það voru svefnpokar fyrri alda.
Norðurlandabúar höfðu víðast nægan
eldivið úr skógunum. Mór var þó tekinn
sums staðar og lyngi brennt á heiðunum.
Fyrrum voru víða leirgólf eða múrsteina-
gólf. Menn gengu mikið á tréskóm og
fundu því ekki mjög mikið til gólfkuld-
ans.
Lítum á myndirnar
Önnur sýnir sterklegt rúm af mið-
aldagerð. Bændur á Skáni og víðar hafa
notað slík rúm fram á síðustu öld ásamt
fleiri gerðum. Hin myndin sýnir lok-
rekkju gamla frá Vestur-Fjóni. Hún er
skreytt með söguðu tréskrúði. Eflaust
frá efnaheimili.
Athugasemd. f þættinum 27. sept. var
vikið að óvenju auðugum fornleifafundi
í Illerup-Árdal í Danmörku. Gripunum
(vopnum o.fl.), líklega áheit til stríðs-
guðsins, hefur verið varpað í fen eða vatn
á sínum tíma. Seinna hefur vatnið breyst
í mýri eða verið ræst fram til ræktunar
og þá komu gripirnir í ljós. Prentvillu-
púkinn hefur verið talnaglaður og ýkinn
undanfarið. Hann breytti 10 þúsund
gripum í 100 þúsund og í öðrum þætti
4-5 þúsund árum í 14-15 þúsund. Hægðu
á þér kunningi!
Rekkjumyndirnar eru úr bókinni
„Som man reder“, Nationalmuseet 1983.
Þar ræðir um rekkjubúnað Dana á fyrri
tímum einkum á 19. öld.
í
■ Rúm af miðaldagerð frá sveitabæ á Skáni
Eflaust var til vandaður rekkjubúnað-
ur til forna. í Eyrbyggju segir frá
Þórgunni suðureysku, sem kom til
fslands, settist að á Fróðá og fékk rúm í
innanverðum skála. Þórgunna lauk upp
örk og tók þar úr rekkjuklæði og voru
þau öll mjög vönduð. Breiddi hún yfir
rekkjuna enskar blæjur og silkikult.
(Kult rekkjuvoð fóðruð ábreiða). Hún
tók og úr örkinni rekkjurefil og allan
ársalinn með. (Ársalur lokrekkjutjöld)
Það var svo góður búningur að menn
þóttust ekki slíkan séð hafa þess kyns.
Þuríður húsfreyja í Fróðá ágirntist þenn-
an rekkjubúnað, en Þórgunna vildi ekki
selja, kvaðst eigi vilja liggja í hálmi.
Ekki voru rekkjuklæðin brennd að Þór-
gunni látinni, eins og hún hafði mælt
fyrir. Menn hafa ekki tímt því. En þar
af gerðist réttarfar mikið og Fróðárund-
ur.
Hvernig var búið að
sofandi fólki í Dan-
mörku
í gamla daga?
Bændahjón sváfu oft í lausum rúmum
en vinnufólk á bekkjum við vegginn.
á vettvangl dagsins
Nýr samvinnumaður
■ Samvinnustefnunni hefur bæst nýr
liðsauki sem vert er að veita athygli.
Einn af þeim mönnum, sem talinn hefur
verið dæmigerður sjálfstæðismaður og
einna harðast hefur gengið fram gegn
allri samvinnu og félagsmálum og boðað
hefur frelsi einstaklingsins óskert sem
allsherjar-lausn efnahagsmála og þeirra
erfiðleika, sem þjóðfélagið berst nú við,
hefur snúið við blaðinu og breytt um
skoðun.
Á Siglufirði eru fyrirtæki í eigu ríkis
og bæjarfélags. Þau hafa átt í rekstrar-
erfiðleikum, eins og mörg önnur sama
eðlis.
Albert Guðmundsson, fjármálaráð-
herra, brá sér til Siglufjarðar þeirra
erinda að koma í kring sölu þessara
fyrirtækja í hendur einstaklinga, sam-
kvæmt kenningu sinni. Eitthvað hefur
honum orðið þungt fyrir fæti í þeim
efnum.
Heim kominn úr þeirri ferð mætti
hann í sjónvarpssal, þar sem hann og
Ragnar Arnalds, fyrrverandi fjármála-
ráðherra, skiptust á skoðunum um þessi
stefnumið núverandi fjármálaráðherra.
í þeim orðaskiptum kom fram, að
Albert var alveg fallinn frá sölu þessara
fyrirtækja til einstaklinga. Hins vegar
átti hann varla nógu sterk orð til að lýsa
^gæti þess, að þessi fyrirtæki yrðu keypt
af fólkinu á Siglufirði og rekin á sam-
vinnugrundvelli. Sagði hann, að enginn
tryði hvert afl lægi að baki samvinnu-
rekstri þegar fólkið sjálft tæki höndum
saman og stæði að framkvæmd atvinnu-
mála.
Það hefur verið of hljótt um þessi
sinnaskipti þessa ráðherra Sjálfstæðis-
flokksins og eins hins sterkasta tals-
manns einstaklingsframtaksins. Þegar
hann í alvöru kynnir sér málin, þá kemst
hann að raun um fánýti einkaframtaks-
ins, en sannfærist um mátt samtaka og
samvinnu.
Morgunblaðið og sjálfstæðismenn
mættu margt læra af þessum orðum
höfuðátrúnaðargoðs einstaklingsfrelsisins
og hugleiða þau áður en það heldur
uppteknum hætti sínum og undirstöðu-
són í fjandskap og áróðri gegn allri
samvinnustarfsemi í landinu. Eflaust
reynir Albert eftir þessa reynslu sína og
skoðanaskipti, að hafa áhrif á þann
margþvælda hatursáróður gegn sam-
vinnustarfsemi í landinu.
Samvinnumönnum ber að fagna nýjum
liðsmanni.
Guðm. P. Valgeirsson
Mbert Guðmundsson fjármálaráðherra