Tíminn - 17.01.1984, Page 9

ÞRIÐJUÐAGUR 17. JANÚAR 1984
á vettvangi dagsins
MC D0NALD5 HAMBORGARAR OG
ÍSUENSKI MRSKUHNN
— eftir Einar Frey
i
■ Getur það verið satt, að mörg fátæk
heimili á Islandi, lifi á barmi hungurs-
neyðar? Slíkar fréttir berast frá íslandi
til útlanda. Ef þetta er satt, þá geta
Islendingar huggað sig við það, að í einu
ríkasta landi heimsins, Bandaríkjunum,
lifa 35 miiljónir manns á barmi hungurs-
neyðar. Fátækt og hungur mitt í hinni
miklu velmegun og straumum peninga,
er ekta vestrænt efnahagslegt fyrirbæri
nútíma menningar. Vísindalegt sam-
band milli fyrirtækjahagfræðinnar og
þjóðhagfræðinnar hefur ekki ennþá ver-
ið uppfundið.
Ef til vill er von á breytingum i þessum
efnum? Bókin „In Search of Exellence
- Lesson from America’s Best-Run
Companies'S virðist vera skrifuð bæði
fyrir fyrirtækjahagfræðinga og þjóðhag-
fræðinga. Það er bara, að ekki komi
fram einhver nýr bölvaldur Milton Fried-
man og eyðileggi allan árangur af hinum
„nýja tón“ sem þessi nýja áður nefnda
bók hefur gefið efnahagslífi hinna nú-
tíma þjóða heimsins. í þessari nýju bók
um efnahagslíf nútímans, er gerður mikill
greinarmunur á „efnahagsvandamáli
númer eitt" og „efnahagsvandamáli
númer tvö“. Og þetta á bæði við um
fyrirtæki. stofnanir og ráðuneyti ríkis-
stjórna. Ég kem að þessu aftur seinna.
íslenzk blöð boða kreppu á íslandi,
talað er um minnkandi þjóðarfram-
leiðslu og minnkandi tekjur, eða fimm
til sex milljörðum króna minna til skipt-
anna á komandi ári en 1982. Þetta gæti
þýtt sama og hungur fyrir þá allra
fátækustu.
Nú segja sumir, að það séu aðallega
einstaklingar úr Sjálfstæðisflokknum er
mesta vitið hafi á efnahags- og fjármál-
um. Ef þetta er satt, þá eru það áreiðan-
lega ekki karlmennirnir í Sjálfstæðis-
flokknum sem gæddir eru hinu mikla
fjármálaviti, - það hlýtur því að vera átt
við konurnar í Sjálfstæðisflokknum. Og
ef það er nú hinn raunverulegi sann-
leikur, er sá galli á gjöf Njarðar, að allar
þessar gáfuðu konur hafa næstum því
engin pólitísk völd.
Þegar sjónarmið sumra karlmanna í
Sjálfstæðisflokknum eru athuguð niður
í kjölinn verður ljóst, að þessir vesalings
menn hafa vanalega meiri áhuga á því,
að erlendir kapítalistar græði á íslend-
ingum en að íslenzkir kapitalistar græði
peninga í útlöndum. Slík afstaða er
síður en svo heppileg til að bæta efna-
hagslífið á íslandi.
Kannski myndi efnahagur íslendinga
ganga miklu betur fyrir sig, éf konurnar
í Sjálfstæðisflokknum tækju flokksvöld-
in í sínar hendur? Hér vantar efnahags-
lega hugarfarsbreytingu!
í Morgunblaðinu 29.11. sl. segir Mar-
grét Þorvaldsdóttir eftirfarandi: „Þegar
litið er yfir júlíhefti Family Circle læðist
í hugann illur grunur um að íslenzk
framleiðsla sé að falla úr höndum Islend-
inga í hendur erlendra aðila".
Margrét skrifar frá Washington og
kallar pistil sinn „Islenzkt tap - erlendur
gróði".
Frá sjónarmiði íslenzkra fyrirtækja
myndu höfundar áðumefndrar bókar „In
Search of Excellence..." flokka þetta
vandamál sem Margrét bendir á, sem
„efnahagsvandamál númer eitt'' vegna
þess, að flest öll önnur efnahagsleg
vandamál þjóða og fyrirtækja helgast af
slíkum vandamálum. Margrét dregur
upp mynd, vísvitandi eða ómeðvitað, af
fjármálaviti íslenzkra karla úr Sjálf-
stæðisflokknum.
En hvernig stendur á þessum smásál-
arhætti Sjálfstæðismanna? Eða réttara-
sagt: Hvaðan í frá kemur þetta neikvæða
■ Robert H. Waterman jr. og Thomas J. Peters, höfundar bókarinnar: „In Search
of Excellence - lesson from America’s Best-Run Companies". Á íslensku mætti bókin
heita: „I leit að frábæru fyrirtæki". Þessi bók er talin það bezta sem skrifað hefur
verið um fyrirtækjafræði á þessari öld.
þjóðavettvangi veldur efnahagslegu
tjóni á íslandi.
Seint á síðasta ári sýndi brezka vikurit-
ið The Economist Islandi mikinn
áhuga. Þetta vikurit virðist hafa mestan
áhuga á vandamálum íslendinga þegar
illa gengur. Á þessu tímariti er í raun og
veru ekkert að græða. Það segir að
skuldabyrði Islendinga sé meiri en Brasi-
líumanna. Það bendir á hina miklu
verðbólgu á íslandi.
Samkvæmt kenningum hinnar nýju
bókar „In Search of Excellence'' sem
mætti kalla á íslenzku:. í leit að frábæru
fyrirtæki", tileyra vandamálin ■ „er-
lendar skuldir" og „verðbólga" „efna-
hagsvaldamálum númer tvö“ eða jafnvel
„númer þrjú“, eða m.ö.o., þau tilheyra
alls ekki hinum þýðingarmestu efnahags-
vandamálum.
Ekki skal ég gera of lítið úr fjármála-
snilli Alberts Guðmundssonar og hans
manna. Þeir hafa staðið sig mjög vel.
Það versta er hins vegar það, að það er
alls ekki fjallað um höfuðvandamál efna-
hagslífsins.
í augum höfunda „In Search of Excell-
ence“ er m.a. „efnahagsvandamál núm-
er eitt“, sem allt annað í efnahagslífinu
stendur og fellur með, fólgið í því að
finna upp nýjar vörur til að framleiða og
selja.
Nýjar vörur til útflutningsframleiðslu
er það sem gildir, ef almennt mannlíf á
að geta blómstrað á íslandi og menningin
að geta þróazt fram á við. Þannig hljóða
nýju sjónarmiðin.
II.
Ég sé það í íslenzkum blöðum að til
eru íslenzkir kaupmenn sem leggja
áherzlu á það, að flytja inn „snack"
vörur. Imyndunaraflið er ekki meira en
svo. Hér er í raun og veru átt við
kartöflu-chips og cheez. Verslunarfé-
lagið vill fá að flytja inn sérstakar
karföflutegundir til að geta framleitt
chips og cheez. Ekki er þó verið að gefa
upp ástæðuna fyrir þessu þótt minnzt sé
lítilsháttar á innflutning á chips og cheez
frá útlöndum.
Nú er chips talið fremur óhollt og
álitið geta valdið nýrnaveiki, ef mikið er
af því etið. En áhuginn fyrir því að byrja
framleiðslu chips gæti stafað af því, að
talið er líklegt að ölfrumvarpið á Alþingi
verði samþykkt. Ef svo verður getur sala
á chips aukizt mikið.
Veitingamenn sem þéna á ölsölu gefa
oft ókeypis chips og sem þeir salta
dálítið aukalega til að efla ölþorstann,
en slíkt eykur bæði sölu á chipsi og öli.
hugarfar í fjarmála- og efnahagslífi ís-
lendinga?
Það getur vel verið að ég hafi á röngu
að standa, - en ég áiít samt að þetta
neikvæða og þjóðhagsfjandsamlega
fjármálahugarfar komi aðallega frá
heildsöluverzluninni á íslandi. Nú má
ekki skiija þetta á þann veg, að ég sé
andvígur heildsölum, viss heildsölufyrir-
tæki eru nauðsynleg. En hættan liggur
hins vegar í því, að það er miklu auðveld-
ara að flytja inn tilbúnar vörur en að
vinna upp nýjar, framleiða þær, vinna
þær upp til sigurs og gera að útflutnings-
vörum og verðmæti. Án slíkrar fram-
leiðslu er ekki mögulegt að flytja inn
mikið af erlendum vörum; framþróun
íslenzkrar menningar er meira að segja
háð útflutningsverzluninni ekkert síður
en annarri innlendri framleiðslu.
Eða ættu íslendingar að fara að lifa á
vændi eins og sumir íslenzkir „blaða-
menn" virðast hafa áhuga á? Um það
mætti skrifa aðra grein!
Hugarfar karlmanna í Sjálfstæðis-
flokknum um kapitaliskan gróða á al-

En verður áfenga ölið öruggt hagnað-
arvara fyrir íslendinga? Er ekki hægt að
græða á einhverju öðru svipuðu?
í Svíþjóð og jafnvel í Vestur-Evrópu
og Bandaríkjunum fer það í vöxt, að
fólk drekki létt kolsýrað vatn sem inni-
heldur hóflega mikið af nauðsynlegum
málmsöltum. Það fer einnig í vöxt að
fólk sem tekur þátt í fjölmennum verzl-
unar- eða vísindaráðstefnum velji frem-
ur heilsudrykki en vín eða öl. Sala á hinu
sérstaka sænska sódavatni „Ramlösa"
eykst ár frá ári og er nú selt um allan
heim.
íslendingar ættu að geta flutt út létt
kolsýrað íslenzkt drykkjarvatn sem
heilsudrykk. í þeim löndum þar sem
mengun er mikil er mikil þörf fyrir slíka
drykki, og áhugi fyrir þeim fer vaxandi.
Áfengir drykkir eru að gera út af við
fjölda fólks á meginlandinu því þetta
fólk þjáist af lifrtx- og nýrnasjúkdómum.
Það er satt sem t.d. Halldór frá
Kirkjubóli segir. að til séu einstaklingar
sem ættu aldrei að bragða áfenga drykki.
Drykkjumenningin er nokkuð vafasöm
goðsögn. Að maður og kona geti ekki
elskast nema undir áhrifum áfengis virð-
ist vera ómeðvitaður arfur frá gömlum
fordómum er náð hefur að festa rætur í
„menningarlífinu".
Það er í raun og veru engin lækning
við sjálfum duldu fordómunum að hella
sig fullan.
Jafnvel hófleg víndrykkja veldur viss-
um efnabreytingum í líkamanum. hvað
þá heldur meiriháttar drykkjuskapur.
Það er sem sagt mikill vandi að umgang-
ast áfenga drykki án þess að skaða.sig á
þeim bæði andlega og líkamlega. Til
þess að geta umgengist vín á heilbrigðan
hátt þarf maður á miklu meiri þekkingu
að halda um þá hluti en almennt er
viðurkennt.
Lenin hélt því fram að þcgar sovézki
sósíalisminn hefði fest rætur myndu
borgaralegir sjúkdómar eins og of-
drykkja hverfa eins og dögg fyrir sólu.
En drykkjusýkin hefur aldrei í sögu
Rússlands verið eins mikil og nú á
dögum. Ekki er vitað hér á Vestur-
löndum hvað ami að Jurij Andropof.
Kannski er hann nýrna og lifrarveikur af
of miklu vodka. T.d. deyja fleiri sovézkir
hermenn í Afganistan af of miklu vodka
en byssukúlum skæruliða.
Væri ekki rétt að setja á laggirnar
verksmiðju sem frarrileiðir gosdrykkjar-
ílát úr áli? Kannski gætu Svíar hjálpað
íslendingum með að setja upp slíka
verksmiðju?
Sala og neyzla á kræklingi er í miklum
vexti í Evrópu. Ræktun, vinnsla og sala
kræklings veitir aukna atvinnu. Hvernig
væri að koma sér upp hugmyndabanka í
þessum efnum? Af mörgu erað taka.
Sjá má í íslenzkum blöðum að óbreytt-
ir sjómenn eru farnir að blanda sér í
umræður fiskifræðinga meira en .áður
hefur tíðkast. Slíkt getur haft mikla og
jákvæða þýðingu fyrir þróun þekkingar
á sviði atvinnulífsins og aukið nýja
möguleika fyrir auknum verkefnum.
Miklir stjórnmálamenn og fjármála-
menn eins og t.d. Henry Morgenthau og
Gunnar Stráng hafa sagt sem svo, að rétt
sé að taka fullt tillit til lærðra hagfræð-
inga, en jafnframt hafa algjöra og
sjálfstæðar skoðanir. En skáldin geta
einnig haft sínar sjálfstæðu skoðanir á
þessum hlutum. Sagt er t.d. að Steinn
Steinarr hafi einu sinni sagt eftirfarndi
við prófessor Ólaf Björnsson: „Mikið
held ég að þú hafir lesið slæmar bækur
um hagfræði!"
III.
Af tvennskonar ástæðum hef ég lagt í
að skrifa þessa grein. í fyrsta lagi skrifaði
ég til þriggja íslenzkra stjórnmálamanna
úr ólíkum stjórnmálaflokkum og sendi
þeim hugmynd mtna um framleiðslu
fiskiréttar sem ég taldi að gæti slegið út
McDonalds hamborgara. Mér var al-
vara. En ég heyrði aldrei neitt frá
þessum ágætu ólíku stjórnmála-
mönnum. Það eru nokkur ár síðan ég
sendi frá mér þessa hugmynd mína, og
einn af þessum stjórnmálamönnum er
nýlátinn.
Þar sem mér var Ijóst að hugmynd mín
að þessum fiskirétti var byggð á öruggum
grundvelli. tók ég afrit af tillögu minni
og bréfi. Það er dagsett 25.8. 1980.
I. öðru lagi skrifa ég þessa grein vegna
þess, að ný bandarísk bók hefur bókstaf-
lega sannað það, að hugmynd mín um
þennan fiskirétt er byggð á rökréttum
grundvelli og gæti jafnvel verið hugmynd
sem ekki er milljarða króna virði, heldur
milljarða dollara virði. Hugmyndin er
alls ekki verri en sú hugmynd, sem
fyrirtækið McDonalds er byggt á. Meira
að segja draga höfundar bókarinnar
fram í dagsljósið boðorð eins og þetta:
„Þú skalt ekki drepa nýja framleiðslu-
hugmynd!". Þessi setning er tekin úr 7.
kafla bókarinnar.
Ég endurtek allt nafn bókarinnar. „In
Search of Excellence -. Lesson from
Amcrica’s Best-Run Companies". Höf-
undar bókarinnar eru tveir og heita
Thomas J. Peters og Robert H. Water-
man Jr. Bókin kom út í 12 þúsund
eintökum í nóvember 1982 í Bandaríkj-
unum. Upplagið seldist upp. Næsta ár,
1983, seldust yfir 850.(K)() eintök eftir 34
útgáfur. í Thc New York Times var
bókin á lista yfir bczt seldar bækur í 30
vikur. Og bókin heldur áfram að seljast.
Höfundarnir ferðast um allan heim og
halda erindi um kenningar sínar. Seint á
seinasta ári hélt annar höfundurinn
Thomas J. Peters erindi í stóra Konsert-
húsinu í Stokkhólmi fyrir troðfullu húsi
af áhugasömum áheyrendum og eigend-
um sænskra fyritækja, og þótt aðgöngu-
miðinn kostaði 950 sænskar krónur
stýkkið. Færri komust inn en vildu.
Til eru þeir sem segja, að þessi bók sé
bara „Nýju fötin keisarans". Að mínum
dómi eru slík umrnæli sleggjudómar
einir. Bókin hefur samt fengið mjög
góða umsögn. Sannleikurinn er sá, að
þessi bók gefur viðskiptalífinu nýjan og
mjúkan tón sem áður var óþekktur í
viðskiptaheimi hins tillitslausa kapítal-
isma. Jafnt samvinnumenn, sósíalistar
og kapitalistar niunu hafa mikið gagn af
að lesa þessa bók, hún á erindi til hinna
ólíkustu hagkerfa frá hægri til vinstri.
Spurningin er, hvort stjórn Háskóla
íslands og skólanefndir íslenzkra skóla,
ættu ekki að kynna sér innihald bókar-
innar með það fyrir augum að hagnýta
hana fyrir námsefni í skólum landsins.
Hin gífurlega mikla sala bókarinnar
stafar af því að hún er í eðli sínu sönn,
- enda stóðu höfundar hennar að
rannsóknum sínum á 60 bezt starfsreknu
fyrirtækjum Bandaríkjanna, á vísinda-
legum grundvelli sem sannast m.a. á því,
að niðurstöður rannsóknanna komu
höfundunum sjálfum algjörlega á óvart.
Bókin er sem sagt full af nýrri og
heilbrigðri skynsemi um viðskipta og
athafnalíf háþróaðra fyrirtækja af ýms-
um stærðum. Og kapitalistum nútímans
er ráðlagt að taka upp mýkri og mann-
eskjulegri hætti en þeir áður hafa ástund-
að.
Ekki veitti íslenzkum stjórnmála-
mönnum af því að. lesa þessa bók, og
reyna að læra eitthvað af henni, þar sem
margt bendir til þess, að efnahagi íslend-
inga verði aldrei bjargað úr kreppunni
vegna þess, að of stór hópur íslenzkra
stjórnmálamanna, er fullur af yfirlætis-
hroka.
En gleymum því samt ekki að þessi
bók, „In Search of Excellence" er fyrst
og fremst afburða góð fyrirtækjafrxði, -
þar er t.d. ekki minnzt á það einu orði,
að 35 milljónir einstaklinga í Bandaríkj-
unum lifa á barmi hungursneyðar.
í janúar1984
Einar Freyr.