Tíminn - 18.02.1986, Blaðsíða 7

Tíminn 7
Þriðjudagur 18. febrúar 1986
Sigurgeir Ólafsson. plöntusjúkdomafræðingur. Rannsoknarstofnun landbunaðarins:
Hringrot í kartöflum
Laugardagifin 15. febrúar s.l.
hirtist grein í Tímanum undir heit-
inu „Afall l'yrir kartöflubændur"
eftir Agnar Guðnason. yfirmats-
mann garðávaxta. Þar scm ég tel
ekki að greinin gefi rétta mynd af
þcirri stöðu. sem nú er komin upp
vegna hringrotsins og hvernig
bregðast skuli við, þykir mér rétt
og skylt að fjalla nokkuð um þenn-
an sjúkdóm.
Hvernig barst hringrotið
tii iandsins?
Það er reynsla manna erlendis.
að sjúkdómurinn getur verið hul-
inn í útsæðinu í5-l()áráðurenein-
kenni sjást. Með „hulinn" á ég viö,
að hringrotsbakteríur séu í kart-
öfluvefnum en í of litlu magni til að
framkalla sýnileg einkenni. Það er
því oftast mjög erfitt að tímasetja
hvenær smit berst upphaflega til
landsins og gildir það um öll.
Norðurlöndin. I grein sem ég skril'-
aði í Frey í apríl 1985 um hringrotið
sagði ég eftirfarandi: „Ekkert er
hægt að fullyrða um, hvernig sjúk-
dómurinn hefur borist hingað.
Ljóst er Itins vegar. að það eru
nokkur ár síðan og að sjúkdómur-
inn hefur snemma komist í þann
stofn af Premiére, sem til var í
Þykkvabæ. Óheppilcgra gat það
vart orðiö, því að útsæði af þeim
stofni dreifðist óvenju víða á stutt-
um tíma. Var það vegna þess. að
þetta afbrigði reyndist hið besta hrá-
efni til framleiðslu á frönskum
kartöflum og þar sem útsæði var ill-
fáanlegt erlendis frá, dreifðist hinn
innlendi stofn óeðlilega mikið.“
Allt útsæði af Premiére hefur kom-
ið frá Hollandi og enn hefur ekki
verið tilkynnt um, að sjúkdómur-
inn finnist þar í landi og þar til það
hefur verið gert telst Holland laust
við hringrot (sjá meðfylgjandi
kort).
Hversu alvarlegur sjúk-
dómurerhringrot?
Hringrot er nokkuð alvarlcgur
sjúkdómur, einkum vegna þess, að
hér er um votrotnun að ræða sem
vegur þungt við mat á kartöflum og
vegna þess, hversu erfitt það er fyr-
ir framleiðendur að tína úr slíkar
innri skemmdir. Tíðni hefur í
versta falli farið í 15-20% cn al-
gengara er að hún sé innan við
10%. Hinsvegarþarfekkinema4-
5% til að fella kartöflurnar í mati
jafnvel þótt ekki sé um neinn ann-
an galla að ræða. Hérerekki átt við
hlutfall af heildaruppskeru heldur
einstökum sendingum. Mest tjón
af hringroti hefur sennilega orðið í
N-Ameríku sem stafar af því, að
þar tíðkast að sneiða útsæðið í bita
fyrir niðursetningu, en við það
verður umfangsmikil nýsmitun.
Mest tjón af völdum hringrots í
Evrópu hefur hlotist af því. að út-
flutningsmarkaðir hafa lokast um
leið og hringrot kom upp. Þetta
gildir um bæði Danmörku og
Noreg. Það hefur sýnt sig að þar
sem rétt heíur verið brugðist við,
má draga svo úr þýðingu hringrots
að tjón verður óverulegt.
Smitleiðir
Það, hversu vel hefur gengið
víða í baráttunni gegn hringroti má
þakka, hversu takmarkaðar smit-
leiðir þess þrátt fyrir allt eru. Smit-
iö hefur takmarkaðan líftíma í
garðinum. Yfirleitt crekki talið að
smit lifi þar veturinn nema í kart-
öflum sem lifa at'. Þó er rétt að úti-
loka ekki þann möguleika að
eitthvað smit geti lifað milli ára í
Hvernig skal
bregðastvið?
Ég vil vara við fljótfærnislegum
og fálmkenndum viðbrögðum
vegna þessa vandamáls. Þaö er
engin lausn að skipta út útsæði í stór
um stíl ef það þýðir. að ræktaridinn
fær aukna tíðni á öðrum sjúkdóm-
um í ræktunina eða tekur til rækt-
unar afbrigði, sem ekki henta til
ræktunar hér á landi. Það er engin
tilviljun, að hér skuli mest ræktað
al Gullauga, Helgu. Premiére og
Rauðunt íslenskum. Þau eru vand-
íundin afbrigðin, sem verða nægj-
anlega þurrefnisrík og bragðgóð og
gefa samtímis nægjanlegt magn af
söluhæfum kartöflum við jafn
stuttan vaxtartíma og við búum
við. Þeir sent ræktað hafa Bintje
I W\ v \) itS \
—v kLr " \ó\ /
V I .■n* »
^ TV ^ v v / 'ij m 'w*- %
Þau landssvæoi sem nrmgrots ■ kartotlum netur oroio vari er air
land er ekki meðal þeirra landa sem sjúkdómsins hefur orðið vart í.
garðinum, einkum á plöntuleifum.
Smit bcrst ekki með vindi og það á
að vera hægt að forðast að smit ber-
ist milli nágrannabæja, cf varúðar
er gætt. Smit þarf helst að komast í
sár á kartöflu til að smita, þó gctur
smitun orðið um loftaugu á hýðinu
ef kartöflurnar blotna. Til þess að
smitun takist þurfa kartöflurnar að
vera rakar um tíma eftir að smit
berst á þær. Þcss vegna ýtir bleytan
um upptökutímann, stöngulsýki
og frostskcmmdir mjög undir
hringrot, sérstaklega þegar ekki er
hægt að þurrka kartöflurnar strax
eftir upptöku. Góðar geymslur
meö loftræstikerfum og kælibúnaði
minnka hættuna á alvarlegum
áföllum.
Mikilvægustu smitleiðirnar eru
útsæðið og notkun véla. í flestum
tilvikum má rckja sjúkdóminn til
aðfengins útsæðis eða samcigin-
lcgrar vélanotkunar. Smit gctur lif-
að lengi sem innþornað slím á ýms-
um hlutum vélanna.
kannast við þau áföll, sem þargeta
orðið vegna vaxtarsprungna, kláða
og þurrrotssveppa.
Ef fara á út í kostnaðarsamar að-
geröir til að draga úr eða útrýma
hringroti, þarf það að gerast á þann
hátt. að varanlegur árangur náist.
Eg tel slíkt ekki tímabært á þessu
ári. m.a. vegna þess að ekki er til
nægjanlegt magn af útsæði, sem við
getum trcyst. Sú lausn scm til fram-
búðar mun færa okkur bestan
árangur er aö tryggja ræktun á heil-
brigðu útsæði og koma á stjórnun á
sölu og drcifingu á útsæði.
Landbúnaðarráðherra skipaði ný-
veriö þriggja manna nefnd til að
gera tillögu að rcglugerð um rækt-
un ogsölu á kartöfluútsæði. Nel'nd-
in skijáði strax tillögu að bráða-
birgðareglum um sölu og dreifingu
á útsæði, sem þcssa dagana er vcriö
að afgreiða í ráðuneytinu. Til-
gangurinn cr m.a. að hamla gegn
frekari útbreiðsiu hringrots og
hindra að á þcssu vori vcrði selt út-
sæði með hringroti. Nefndin mun
síðan skila endanlegri tillögu lyrir
haustiö.
Því miður býr Rannsóknastofn-
un landbúnaöarins ekki yfir að-
stöðu til að ákvarða hulið smit.
Stolnunin hefur því komist að sam-
komulagi við Statens Frökontrol í
Noregi um að taka sýni héðan til
rannsóknar gegn hóflcgu gjakli.
Verða á næstunni tekin sýni hjá út-
sæðisframleiöcndum og leitað að
huldu smiti. Er þetta liður í því aö
þekkja hina raunverulegu útbreiðslu
sjúkdómsins svo tryggja megi
betur, að smit berist ekki meö
seldu útsæði.
I áðurnefndri grein minni í Frey
birti ég leiðbeiningar um'varnir,
sem enn eru í fullu gildi og voru
el'tirfarandi:
„Ræktandinn getur, mcð því að
sýna fyllstu aðgæslu, minnkaö lík-
urnar á því, að hann fái til sín
hringrot. Einkum þarf hann að
ganga úr skugga um, ;iö hringrot sé
ekki á ræktunarstað þcss útsæðis,
sem hann hyggst nota. Efvélar eru
notaðar sameiginlega af fleiri aðilj-
um, skulu þær sótthreinsaðar, þeg-
ar flutt er á milli.
El' hringrot kemur upp, er hægt
að losna við sjúkdóminn nteð því
að leggja niður kartöfluræktun í 2-3
ár, sótthreinsa vélar og geymslur
og kaupa síðan heilbrigt útsæði.
Önnur leiö er að ná smitmagni nið-
ur í áföngum, með því að koma sér
upp heilbrigðu útsæði, t.d. á eftir-
farandi hátt:
1. Sótthreinsa spírunarkassa.
2. Kaupa eitthvað af stofnútsæði
eða öðru útsæði. sem rannsakað
hefur verið með tilliti til hringrots
og fundið heilbrigt.
3. Sótthreinsa niðursetningarvél-
ina.
4. Setja hcilbrigða útsæðið í land,
sem hefur verið hvilt af kartöflum
í minnst 2 ár.
5. Ávallt skal lara fyrst með vél-
arnar í útsæðisgarðinn (t.d. við
Afalon-úðun).
ó. Fyrir upptöku skal fara yfir út-
sæðisgarðinn og fjarlægja sjúkleg
grös og allt, sem undir þeirn er.
7. Sótthreinsa upptökuvélina.
8. Taka fyrst upp úr útsæðisgarð-
inum og setja í nýja poka.
9. Halda kartöflum undan Iteil-
brigða útsæðinu aðskildum lrá
öðrum kartöflum í geymslu.
10. Sótthreinsa flokkunarvél áður
en útsæðið er (lokkað. Notið
ekki burstana á útsæðið.
11. Nota kartöllur undan heil-
brigða útsæðinu sem útsæöi á
næsta ári."
Önnur vandamál
Þeir sem hafa afkomu sína af
ræktun kartaflna eru ekki öfunds-
verðir, slík eru vandamálin. Það er
þjóðinni nauðsynlegt að þessi
Iramleiðsla haldi áfram og æskilegt
að neysla kartaflna aukist vegna
hollustu þeirra. Eitt vandamál,
sem ég vil vekja athygli á í lokin og
sem ég hef einnig áhyggjur af. eru
þær miklu kröfur sem íariö er að
gera til útlits og stærðar kartalln-
anna. Stæröarkröfurnar (35mm)
hafa dregið úr ræktun á Rauðum ís-
lenskum, því bragðgóða afbrigöi,
vegna þess hve lítill hluti upp-
skerunnar nær söluhæfri stærð.
Hér munar miklu um hvern milli-
metra. Núseljast kartöflurekki hér
á höl’uðborgarsvæðinu nema þær
séu þvegnar og helst gallalausar í
útlili. Viö þvotl er hætt við að
geymsluþol minnki, sem þarf þó
ekki að koma aðsök. þegar pakkað
er í litlar umbúðir og kartaflnanna
neytt fljótt.
Kartaflan er viðkvæm fyrir
sköddun og ýmsir kláðasjúkdómar
spilla oft útliti hennar án þess að
spilla gæðum hennar til matar. Aö
sjálfsögðu er æskilcgt að kartöflur
séu fallegar útlits en viö þurfum að
gæta þess að gcra ekki óraunhæfar
kröfur. Öll afföll lenda á framleið-
andanum. Ég óttast aö svo geti far-
ið að þessi íramlciðsla veröi ekki
lengur arðbær t)g þá er liætt við aö
kartöfluræktun sem atvinnugrein
leggist niður.
Ólafur Eggertsson, Beruneshreppi viö Djúpavog:
OPIÐ BRÉF
til Guömundar Lárussonar, formanns Félags kúabænda á Suöurlandi
Það er sunnudagur 16. febrúar og
þulur kynnir fréttaviðtal við hag-
iræðing Bændasamtakanna og for-
mann Félags kúabænda á Suðurlandi
í útvarpinu. Guðmund Lárusson
bónda. Til umræðu er framleiðslu-
réttur mjólkur innan einstakra bú-
markssvæða og framleiðenda.
Þegar upp er staðið stendur eftir sá
kjarni úr ntáli þínu, Guðmundur, að
í krafti betri aðstöðu og stvrks kúa-
búskapar á Suður- og Norðurlandi,
beri að leggja niður mjólkurfram-
leiðslu á Vestfjörðum og Austur-
landi.
Hér skuli sem sagt látin óheft öfl
Hvar eru nú hugsjónir
samhjálpar og
stéttvísi? Hvernig er
komið félagshyggju og
ættjarðarást þeirrar
stéttar, sem í þessum
efnum hefur verið
fyrirmynd annarra?
frjálshyggju og eiginhagsmuna. Um
þátt hagfræðingsins, nafna þíns,
mun ég ekki fjölyrða hér, en sért þú
með þessu að túlka skoðanir þorra
kúabænda sunnanlands þá þykir mér
illa komið fyrir þessum hópi ís-
lenskra bænda.
Hvareru nú hugsjónir samhjálpar
og stéttvísi? Hvernig er komiö fé-
lagshyggju og ættjarðarást þcirrar
stcttar, sem í þessum efnum hefur
verið fyrirmynd annarra? Og svo
sannarlega hefur bændastéttin á
undangengnum árum sótt styrk sinn
í innri samstöðu og sterka félagslega
uppbyggingu.
Er það markmið sunnlenskra kúa-
bænda að mjólkurframleiðsia leggist
niöur á Vcstfjörðum og Austur-
landi? Er það stefna ykkar, að neyt-
cndur í þessum landshlutum búi við
sífellt öryggisleysi í aðdráttum á
þessum grundvallamauðsynjum heim-
ilanna? Er það að ykkar mati vitur-
legt og þjóðhagslega hagkvæmt, að
fleygja allri fjárfestingu á bændabýl-
um og í vinnslustöðvum mjólkur í
þessum landshlutum, en byggja upp
á Suður- og Norðurlandi sem því
nemur og flytja síðan framleiðsluna
austur og vestur? Eða blundar ef til
vill undir niðri sú ósk, að öll byggð á
Eða blundar ef til vill
undirniðrisúósk, aðöll
byggð á Vestfjörðum
og Austurlandi leggist
af innan skamms?
Vestfjörðum og Austurlandi leggist
af innan skamms?
Mætti ég þá biðja þig að skoða töl-
ur yfir þjóðarframleiðslu á mann í
hinurn ýmsu kjördæmum og svcitar-
félögum. Kynni þá að vera að fremur
ætti að „skera" annars staðar.
Að endingu, Guðmundut, það er
ekki sæmandi nokkrum ábyrgum
bónda, að kasta á þennan hátt steini
að eigin stétt. Við skulum rækta
garðinn okkar, en gæta þess jafn-
framt að rífa ekki niður lífsstarf
náungans.