Tíminn - 24.03.1988, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 24. mars 1988
Tíminn 7
vildi umfram allt losna úr því
tilbreytingarlausa og leiðinlega lífi
sem honum fannst í búðum tékk-
nesku herdeildarinnar í grennd við
Dover. „Landar hans, Tékkarnir,
voru með þjóðernisgorgeir og
höfðu fyrirlitningu á Gyðingum.
Þcim var í blóð borið að þykja lítið
varið í ómenntaðan Rúteníumann
sem leit út eins og flakkari og talaði
bara litla og lélega tékknesku,"
segir Horal.
Maxwell hafði ekkert vit á vélum
og Horal gaf honum þess vegna
afsvar. En Maxwell var þrár. „Ég
er mjög fljótur að læra,“ sagði
hann. Slík ýtni þótti ekki viðeig-
andi en þetta er í fyrsta sinn, svo
að hefur fengist staðfest, að Max-
well lét í ljós metnað sinn og
sjálfstraust.
Eftir afsvar Horals greip Max-
well til þess ráðs sem heyrir alger-
lega til undantekninga. Hann sótti
um inngöngu í verkfræðingasveitir
hersins, sem sjá um vega- og brúa-
gerð, þó að ekki leiki eins mikill
ljómi um þær og bardagasveitir.
En þarna sá hann tækifæri til að
losna við fordóma og einangrun.
Hann var sendur til herbúða í
Englandi og segist hafa lært þar
ensku af konu á staðnum á 6
vikum. Það er a.m.k. vitað að áður
en tvö ár voru liðin hafði hann
tileinkað sér þá ensku framkomu
sem hann sýnir enn í dag.
Þveröfugt við flesta aðra flótta-
menn vann hann meðvitað að því
að afneita uppruna sínum og
kynnti sér gaumgæfilega lífshætti
innfæddra Breta. Hann hlaut umb-
un ástundunarsemi sinnar í októ-
ber 1943 þegar honum var fengin
staða við breska herdeild. Það var
mjög óvanalegt og heyrir til undan-
tekninga að tékkneskur ríkisborg-
ari hljóti inngöngu í breskt her-
fylki, jafnvel þó á stríðstímum sé.
En þessi herdeild var einmitt að
þjálfa sig fyrir innrásina í Norm-
andí og hafði þörf fyrir þýskumæl-
andi liðsmenn til að þýða skilaboð
óvinanna, sem náðust á Ijósvakan-
um.
Stórfylkisstjóranum Gary Cart-
hew-Yourson, æðsta yfirmanni
herdeildar Maxwells, leist strax vel
á Robert og féllst óðar á að hann
tæki við störfum við njósnadeild-
ina. Sú ákvörðun var upphafið að
ferli Maxwells.
Skipt um nafn einu sinni
- tvisvar og þrisvar!
Áður en Maxwell fékk inngöngu
í bresku herdeildina tók hann sér
nafnið L.I. du Maurier, óbreyttur
hermaður, en það nafn hafði hann
valið af sígarettutegund til að dylja
sitt rétta þjóðerni ef hann lenti í
höndunum á Þjóðverjum. Flestir
starfsbræðra hans voru námu- og
verkamenn frá héraðinu umhverfis
Stoke-on-Trent og honum samdi
vel við þá enda margt líkt með
honum og þeim, allir lítið
menntaðir og sjóndeildarhringur-
inn þröngur.
Þegar 21 árs afmælisdagur Max-
wells rann upp hafði hann verið
hækkaður í tign og gerður að
liðþjálfa, yfirmanni 7 leyniskyttna.
Hann kunni að meta tignarmerkin
sem voru tákn valdsins og að segja
öðrum mönnum fyrir verkum.
Einn undirmanna hans sagði að
það virtist honum meðfætt að skipa
fólki fyrir.
í orrustu í Frakklandi, skömmu
eftir innrásina, sýndi Maxwell fram
á að hann var atorkusamur her-
maður, sem gekk að starfi sínu af
sannfæringu og vann af hollustu
fyrir liðsforingjann sem ábyrgð bar
á njósnum á vígvellinum. Maxwell
lét sig stöðugt hverfa bak við
víglínuna og oft kom hann aftur
fram í þýskum einkennisbúningi.
Þó að mikið mannfall væri í liðinu
komst Maxwell heilu og höldnu í
gegnum átökin og kom til Parísar
skömmu eftir frelsun borgarinnar í
september. Þá var hann þekktur
undir nafninu „Jones, óbreyttur
hermaður" en því hafði hann gegnt
þegar hann stundaði njósnirnar.
Nú gekk Maxwell aftur á fund
stórfylkissstjórans Carthew-Your-
son, sem hafði yfirstjórn breska
herliðsins í höfuðborg Frakklands
með höndum, og fékk nú það
verkefni að slást í lið með frönsk-
um hópi sem tók hlýlega á móti
starfsliði herliðs bandamanna góð-
ar viðtökur. í þeim hópi vann sem
túlkur Elisabeth (Betty) Meynard,
dóttir silkiframleiðanda frá Lyon,
sem var mótmælendatrúar. Hún
lýsir fyrsta fundi þeirra Maxwells
sem „ást við fyrstu sýn". Þau
smíðuðu saman framtíðaráætlanir
og hann lýsti þeim metnaði sínum
að: vinna í Bretlandi, verða ríkur
og taka sæti á þingi.
Nú var svo komið að yfirmenn
hans höfðu veitt honum góða eftir-
tekt og líkað vel það sem þeir sáu.
Auðjöfurinn Bob Maxwell, útgefandi
Hann var enn hækkaður í tign. A
sama tíma stakk Carthew-Yourson
því að honum að hvorki nafnið du
Maurier né Jones hæfðu honum
lengur. Einhver stakk upp á nafn-
inu Robert Maxwell, sem þótti
hæfa sérlega vel enda rammskoskt.
Jan Hoch var hins vegar ekki
reiðubúinn til að kasta fortíð sinni
algerlega fyrir róða og tók sér því
Ian sem fyrsta nafn. Löngu síðar
gat Ian Robert Maxwell ekki enn
gert upp við sig hvort „skírnarnafn-
ið“ hann vildi heldur nota.
Frami Maxwells innan breska
hersins hélt áfram. Hann var í
forystu fyrir hersveit sinni í Hol-
landi í janúar 1945 og var sæmdur
heiðursmerki fyrir framgöngu sína
þar. Það var sjálfur Montgomery
marskálkur sem nældi því í búning
hans. Þá lá leið Maxwells til Parísar
þar sem hann gekk að eiga Betty
sína 15. mars.
Gnótt tækifæra í
stríðsrústum Þýskalands
í lok stríðsins var gnótt tækifæra
í Þýskalandi þar sem metnaðar-
gjarn og vel gefinn liðsforingi gat
makað krókinn.
Maxwell varð kyrr í hernum og
fór til Berlínar þar sem hann tók
við starfi hjá nefnd, sem úthlutaði
leyfum til Þjóðverja sem óskuðu
eftir að sýna kvikmyndir, setja
leikrit á svið eða gefa út bækur og
blöð. Hann var gerður yfirmaður
þeirrar deildar sem átti samskipti
við blöðin.
Hann gekk úr hernum í júlí 1946
en hélt áfram yfirmannsstarfinu í
leyfisveitinganefndinni. Um sama
leyti varð hann sér úti um fyrsta
forstjóratitilinn í London, í smá-
fyrirtæki sem Tékki, Arnos Lobl
að nafni hafði komið á fót. Það
hefur reynst erfitt að slá því föstu
hvort Maxwell tók að sér stjórn
fyrirtækisins á meðan hann gegndi
enn störfum á vegum nefndarinnar
í Berlín, en það er vitað að ekki
leið á löngu áður en hann átti
meirihluta fyrirtækisins. Hann var
stöðugt á höttunum eftir viðskipt-
um og ferðaðist m.a. í því skyni
iðulega til rússneska hernáms-
svæðisins. í eitt skipti heimsótti
hann hina víðfrægu bókamessu í
Leipzig, sem hafði verið endurvak-
in, og þar vaknaði áhugi hans á
bókum.
í mars 1947 hætti hann störfum
hjá nefndinni í Berlín og sneri til
London, þar sem hann stofnaði
fyrirtæki, sem gengur undir nafn-
inu Eppac. Aðalverksvið þess var
að flytja inn þýsk blöð og selja þau
þýskum stríðsföngum í Bretlandi.
Það var mikið verk fyrir Maxwell
og félaga hans, Tékkann John
Kisch, að ferðast um milli stríðs-
fangabúða á risastórum gráum
Dodge bíl sem enn bar einkennis-
númer hernámsveldanna í Berlín.
Að vísu gengu viðskiptin vel en
þeir félagar sáu fljótlega að við-
skiptavinunum færi ört fækkandi.
Haustið 1947 fór Maxwell þess
vegna eina ferðina enn til hinnar
stríðshrjáðu Berlínar og nú var
erindið að koma við í niðurníddum
aðalbækistöðvum stærsta útgáfu-
fyrirtækis á vísindaritum í heimi,
Ferdinand Springer. Þaðan fór
hann ekki fyrr en hann hafði upp á
vasann samning um að fyrirtæki
hans, Eppac, ætti einkarétt á að
dreifa ritum Springers og bókum
um allan heim. Sé verðmæti þess-
ara viðskipta reiknuð til núvirðis
nema þau um hálfri milljón sterl-
ingspunda. Á grundvelli þessa við-
skiptasamnings byggði Robert
Maxwell síðan útgáfu- og fjármála-
veldi sitt.
Umboðsmaður Springer-
fyrirtækisins í útlöndum
Ferdinand Springer og Tonjes
Lange, eigendur Springer-útgáfu-
fyrirtækisins, voru að eðli til venju-
fastir og íhaldssamir. En þessi
glæsilegi breski liðsforingi, sem var
fullur sjálfstrausts og talaði auk
alls annars þýsku, hafði geysimikil
áhrif á þá. Maxwell varð sérstak-
lega handgenginn Lange og leit
reyndar síðar á hann sem föður
sinn og kallaði hann „frænda“.
Lange var í öngum sínum. Nú
voru meira en tvö ár liðin síðan
stríðinu lauk og eftirspurnin eftir
gömlum tölublöðum af vísinda-
tímaritum og bókum var yfirþyrm-
andi, sérstaklega frá bókasöfnum.
En það var einn óyfirstíganlegur
þrándur i götu. Fyrirtækið mátti
ekki senda tímaritin úr landi nema
í stórum bunkum, það var því þörf
fyrir einhvern til að annast dreif-
inguna til viðskiptavina í yfir 20
löndum.
Maxwell stakk upp á því að hann
yrði umboðsmaður Springer-fyrir-
tækisins í útlöndum og tók Lange
þeirri hugmynd fagnandi, þó að
Ferdinand Springer hefði sínar efa-
semdir vegna reynsluleysis Max-
wells í útgáfumálum. Það hittist
vel á, nýlega höfðu hernaðaryfir-
völdin fallist á að sleppa hendinni
af dýrmætum birgðum Springer-
fyrirtækisins, sem geymdar voru í
vöruhúsi á rússneska hernáms-
svæðinu. Maxwell kastaði sér yfir
verkcfnið eins og hvirfilvindur,
skipulagði flutninga og útvegaði
nauðsynleg útflutningsleyfi. Hann
var ákveðinn í því að þessi viðskipti
skyldu takast vel.
Öll viðskipti Þjóðverja voru
undir stjórn skrifstofu í Frankfurt
á meðan Þýskaland laut yfirstjórn
bandamanna. Á þessari skrifstofu
var sett ákveðið verð á allan út-
flutning, og sú vcrðlagning byggð-
ist á gengi hins fyrirlitna ríkismarks
gagnvart dollar eða sterlingspundi.
1947 var algengasta gengið 13 mörk
fyrir pundið, en Maxwell tókst að
fá 21 markeða 60% meira, sem jók
ágóða hans verulega.
í ársbyrjun 1948 tóku tímarit og
bækur Springers að streyma til
London. Þar veitti þeim viðtöku
Vernon Baxter, þýskur flóttamað-
ur, og var hans verksvið að koma
ritunum áfram áleiðis. Þegar
Baxter mætti til vinnu fyrsta daginn
hafði Maxwell steingleymt til hvers
hann hefði verið ráðinn. „Hann
spurði mig hvort ég gæti sett upp
bókadeild," segir Baxter. „Án þess
að blikna eða blána sagði ég að ég
gæti það, en í raun og veru hafði
ég enga hugmynd um hvernig átti
að gera það.“
Flestir starfsmenn Maxwells
voru Gyðingar frá Mið-Evrópu,
flóttamenn, sem voru þakklátir
fyrir að fá vinnu, þó að hún væri
illa borguð og aðstaðan ekki upp á
marga fiska. „Húsnæðið var að
springa utan af okkur,“ segir
Baxter. „Og þegar nýr starfskraft-
ur bættist í hópinn var ætlast til
þess að hann fyndi sér planka og
stól og hæfist handa.“ Maxwell,
ungur og óreyndur, lét sér hvergi
bregða þar sem hann ríkti við
gnýinn afblöndu af þýsku, pólsku
og jiddísku.
Ferdinand Springer hafði í fyrstu
verið sallaánægður með hvað Max-
well tókst vel til með ritaflutning-
ana til Bretlands, en nú vöknuðu
efasemdir hans á ný. Springer-
fyrirtækið hafði af alúð tamið sér á
meira en aldarlöngum ferli virðu-
lega framkomu eins og hæfði út-
gefanda þekktra höfunda, og kom-
ið sér upp ákaflega reglusömu
dreifingarkerfi.
„Hefur ekkert vit á bók-
um og gæti eins verið að
braska með nautgripi!“
„Áhugamanna“aðferðirnar í
London leiddu til kvartana frá
gömlum viðskiptavinum um að rit-
in bærust þeim seint í hendur.
Ferdinand hafði uppi ásakanir um
að Maxwell hefði enga ást á bókum
og rithöfundum eins og gömlum og
grónum útgefanda bæri, hann væri
bara mangari sem af tilviljun
höndlaði með bækur en gæti eins
verið á kafi í nautgripabraski.
Lange var ekki eins áhyggjufull-
ur og Ferdinand. Hann var sann-
færður um að framtíð útgáfufyrir-
tækisins ætti allt sitt undir Englend-
ingnum. Hann varð enn vissari í
sinni sök þegar Maxwell upplýsti
sumarið 1948 að hann hefði ekki
bara tryggt sér pantanir á vísinda-
tímaritum frá bresku stjórninni og
breskum háskólum. Hann hefði
líka komið því svo fyrir að háttsett-
ur maður í utanríkisráðuneytinu
opnaði sýningu á þýskum bókum í
London. Þá bauð Lange Maxwell
annan stóran hluta af eignum
Springers: lagerinn af tímaritum
og bókum, sem geymdur var í Vín
og ekki var hægt að nálgast þar sem
öll viðskipti milli Austurríkis og
Þýskalands voru stranglega
bönnuð.
Maxwell lét ekki bjóða sér það
tvisvar að austurrísku birgðirnar
yrðu seldar Eppac, væru fluttar til
London og aftur seldar út um allan
heim fyrir hönd Springers. Vínar-
birgðirnar voru um hundrað þús-
und punda virði, en Springer vissi
að ef þeir gæfu yfirvöldunum upp-
lýsingar um raunverulegt verðmæti
þeirra, yrði útflutningur þeirra
þegar stöðvaður. Springer og
Lange tjáðu Maxwell að þeir hefðu
ákveðið að vanmeta birgðirnar og
á samningi Springers og Eppacs
kemur fram verðið 4.000 sterl-
ingspund (en var reyndar síðar
hækkað upp í 12.000 pund).
Innan örfárra vikna hafði Max-
well tekist að ryðja öllum skrifræð-
ishindrunum úr vegi og 70 kössum
með bókum og tímaritum var hlað-
ið á járnbrautarvagn á Ieið til
London. Fjórum mánuðum síðar,
þegar sjöunda og síðasta sendingin
fór frá Vín, hafði Maxwell þegar
umráð yfir feiknamagni bóka og
tímarita, sem átti eftir að vekja
áhuga alls hins menntaða heims.
Þegar aðrir liðu neyð lifði
Maxwell í vellystingum
í London var Maxwell sjálfs-
traustið uppmálað. Þrátt fyrir
þrengingar eftirstríðsáranna, virt-
ist hann aldrei verða var við
skömmtunina á öllu, allt frá brauði
og eggjum til bensíns og fatnaðar.
Hann þaut um London, klæddur
vel sniðnum klæðskerasaumuðum
fötum og virtist hafa komið sér upp
lífsstíl sem fáir aðrir höfðu efni á.
Hann ók um á rauöum Chryslerbíl,
hinni mestu bensíngleypu, sem
hann hafði komið með frá Prag, en
ekki leið á löngu þar til hann skipti
um og fékk sér Cadillac.
En það leit ekki allt eins vel út á
vinnustaðnum. Þrátt fyrir ótæm-
andi orku Maxwells og einbeitnina,
var ringulreið ennþá rtkjandi hjá
fyrirtækinu Eppac. Yaacov
Schlomovitch hafði kennt sonar-
syni sínum hvernig ætti að bera sig
við að prútta í viðskiptum með
góðum árangri, en honum hafði
láðst að kenna stráknum hvernig
ætti að skipuleggja skrifstofu og
starfslið.
Sumarið 1949 lifnaði enn einu
sinni vantrú Ferdinands Springer.
Það hafði tekið heilt ár að pakka
upp, raða og skrá Vínarbirgðirnar
og enn hafði starfslið Eppac ekki
náð tökum á því að halda rétt
birgðabókhald eða afgreiða pant-
anir fljótt og vel.
Það var Maxwell sjálfur sem
hafði orð á því við Springer að
Eppac væri reyndar ekki þess
megnugt að dreifa „hinum heims-
þekktu ritum Springers". í staðinn
stakk hann upp á að þeir stofnuðu
nýtt fyrirtæki, sem yrði nefnt
Lange, Maxwell & Springer (LMS)
og 49% hlutabréfanna yrðu í eigu
Þjóðverjanna fyrir 10.000 pund.
Lange yrði ólaunaður stjórnarfor-
maður en Maxwell framkvæmda-
stjóri.
Þjóðverjarnir féllust á þetta
fyrirkomulag, vegna þess að þeir
álitu að þar með kynnu þeir að ná
betri stjórn á alþjóðlegu við-
skiptunum en þeir höfðu þá í
gegnum Eppac.
Hugmyndir Maxwells um LMS
eru dæmigerðar um viðskiptavitið
hans. Hann var stjórnandi tveggja
fyrirtækja, Eppac og LMS, sem
skv. kenningunni áttu áð starfa
saman en þau gætu líka komið
honum í hagsmunatogstreitu.
Það var snilldarbragð Maxwells
að tryggja sér samþykkt Springer-
fyrirtækisins við þessi tvíræðu við-
skipti, sem færðu hann nær þeirri
stöðu milljarðamæringsins sem
hann þráði. Það var einfalt fyrir-
komulag sem leiddi í ljós kjarna
starfsaðferða hans í framtíðinni,
að hólfa verkefnin niður.
„Allir vinna í blossum, nema
Maxwell,“ sagði einn traustra ráð-
gjafahans20árumsíðar. „Maxwell
er sá eini sem kann alla áætlunina,
og hún er reyndar alltaf að breyt-
ast.“