Tíminn - 24.03.1988, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 24. mars 1988
Tíminn 9
VETTVANGUR_________________- i;, :|.
Eysteinn Sigurösson:
„Týnda“dagbókin
Athugasemd við skrif Ölafs Ragnarssonar
Einn af burðarmeiri forleggjurum landsins, Ólafur
Ragnarsson, sendi mér heldur betur kveðju sína hér í
blaðinu á þriðjudag. Var tilefnið ritdómur sem ég skrifaði
á dögunum um nýjustu bók Halldórs Laxness, Dagar hjá
múnkum, sem er að stofni til dagbók hans frá því hann var
í klaustri suður í Lúxemborg árið 1923.
Áður en ég vík að efni greinarinnar er þó rétt að ég
upplýsi forleggjarann um annað. Það er að víða á
dagblöðum, m.a. hér á Tímanum, tíðkast það að þeir sem
vinna við að skrifa blöðin merki greinar sínar með
upphafsstöfum sínum. Sjálfur merki ég skrif mín yfirleitt
með “esig“, og er ástæðan sú að vinnufélagi minn hér á
blaðinu, Eggert Skúlason fréttastjóri, merkir sínar greinar
með „ES“. Hef ég þannig látið honum eftir þessa
sameiginlegu upphafsstafi okkar.
En Ólafi Ragnarssyni er hins vegar alveg óhætt að
ávarpa mig fullu nafni, sjái hann tilefni til þess í framtíðinni
að fjalla um persónu mína í blöðum, enda síður en svo
leyndarmál hver skrifar undir þessari skammstöfun. En
dylgjum hans í greininni út af því að ég hafí ekki merkt
umræddan ritdóm með fullu nafni vísa ég af þessum sökum
rakleiðis aftur til föðurhúsanna.
Yfirlýsing um
endurskoðun
Aftur á móti var að því viss
bókmenntalegur fengur að fá hér
fram yfirlýsingu forleggjarans um
það að Halldór Laxness hefði
endurskoðað texta dagbókarinnar
fyrir þessa útgáfu. í ritdómnum gat
ég þess að allt benti til að svo væri,
þó að upplýsingar um það skorti á
sjálfri bókinni. En þegar vandvirk-
ir forleggjarar gefa út bækur þá
geta þeir um það ef texta þeirra
hefur í einhverju verið breytt frá
upphaflegri gerð. Slíkt þykir svo
sjálfsögð skylda að óþarfi ætti að
vera að hafa um það orð.
En þessarar sjálfsögðu skyldu
útgefanda gætti Ólafur Ragnarsson
ekki við útgáfu bókarinnar og af
því stafar allt húllumhæið. Vita-
skuld hefur Halldór Laxness fullt
leyfi til að endurskoða eigin verk.
Að slíku getur vissulega verið
fengur, og enginn heimtar fræðileg
vinnubrögð af skáldi, en um slíkar
breytingar á þó að geta. Að öðrum
kosti gæti það til dæmis hent ein-
hvern fræðimann, sem væri að
rannsaka verk höfundarins, að
vitna í þessa útgáfu, í stað þess að
fara í frumtextann, og kannski
með ófyrirsjáanlegum afleiðing-
um.
Eins og bókin liggur fyrir venju-
legum lesanda er því ekki annað að
sjá en að hún sé óbreytt og óendur-
skoðuð útgáfa dagbókarinnar. Ef
Ólafur Ragnarsson hefði gáð að
því að láta þess getið að svo væri
ekki þá hefði hann bæði sparað
mér aðfinnsluna í ritdómnum og
sjálfum sér fyrirhöfnina við að
skrifa þessa grein sfna. Um það
snýst málið.
Og af þessum sökum kemst ég
heldur ekki hjá því að senda bein-
leiðis aftur til föðurhúsanna allar
dylgjur Ólafs Ragnarssonar um
það að ég hafi í þessu tilviki ekki
fjallað um verk Halldórs á fagleg-
um og málefnalegum grundvelli,
hvað þá að ritdómur minn bendi
„til ótrúlegs þekkingarskorts á
verkum Halldórs Laxness og
vinnubrögðum", svo sem hann tel-
ur viðeigandi að taka þarna til
orða. Ef það skiptir einhverju máli
þá get ég raunar með mestu ánægju
lýst því áliti mínu að Halldór sé
mesti skáldsagnahöfundur sem ís-
lensk þjóð hafi eignast fyrr og
síðar, og get ég auðveldlega fært
fullgild rök að þessu mati mínu ef
þörf krefur. En af því leiðir svo
líka hitt að textum hans verður að
sýna tilhlýðilega virðingu við út-
gáfu. f>ar dugar enginn jarð-
vöðulsháttur.
Og jafnframt er þá hitt leitt í ljós
með yfirlýsingu forleggjarans að til
er annar texti þessarar dagbókar.
Þar sem sjálfur Halldór Laxness á
í hlut hlýtur sú spurning því að
vakna hvort ekki geti verið ástæða
til þess að koma þeim texta á prent
einnig, e.t.v. ásamt einhverjum af
sendibréfum hans úr klaustrinu
sem til munu vera, svona rétt eins
og hverri annarri sögulegri
heimild. Að því er að gæta að ritlist
Halldórs er af þeirri stærðargráðu
að allt sem til er frá hendi hans
hefur gildi í og af sjálfu sér. Hins
vegar verður að vona að slík útgáfa
verði forleggjara hans þó ekki
tilefni til fleiri skrifa á borð við
áminnsta þriðjudagsgrein. Halldór
Laxness á satt að segja allt annað
og betra skilið af þjóð sinni en að
þurfa að dragast inn í slíkt leiðinda-
karp á háum og virðulegum aldri.
Umfjöllun Hallbergs
Líka kemst ég ekki hjá að benda
Ólafi Ragnarssyni á að kynna sér
betur þær fjölmörgu og gagnlegu
rannsóknirsem PeterHallberghef-
ur í áranna rás gert á skáldskap og
ferli Halldórs. Eins og ég benti á í
margnefndum ritdómi þá er í bók
Hallbergs, Vefaranum mikla, fjall-
að mjög skilmerkilega um þann
þátt í ævi Halldórs sem klaustur-
dvölin var partur af. Af grein Ólafs
er hins vegar ekki að merkja að
hann hafi nokkru sinni opnað það
rit. En klausturdagbók Halldórs
var hvað sem öðru líður ekki
týndari en svo á þeim árum, þegar
Hallberg var að semja þetta rit, að
hann notaði hana við samantekt
þess og birti þar úr henni allmarga
orðrétta kafla.
Kemur það raunar skýrt fram í
riti Hailbergs, nánar til tekið í öðru
bindi á bls. 229 í íslensku útgáf-
unni, að hann hefur fengið það
sem hann nefnir spjaldfilmur af
dagbókinni að láni frá þeim gagn-
vandaða fræðimanni Stefáni heitn-
um Einarssyni prófessor, sem eins
og menn vita starfaði nær allan
feril sinn í Bandaríkjunum. Kemur
það skýrt og greinilega fram í bók
Hallbergs að frumeintak klaustur-
dagbókarinnar hefur á þessum
tíma verið í vörslu Stefáns Einars-
sonar. Og er það svo annar hand-
leggur að það er kannski heldur
vafasamur heiður við minningu
þess ágæta manns að bera það rétt
si sona upp á hann látinn að hann
hafi týnt frumeintaki dagbókarinn-
ar.
Og svo sem í leiðinni má auk-
heldur benda Ólafi Ragnarssyni á
að umrædd bók Hallbergs var á
vETT Vanguf
'ur ^agnarsson.
v„ð> sl
ber. a íandi. n,
að menn Hani
ániKíís
-* *a'
sem hann f • ■
r«™«vv2;; ',nn«' hefn,
l*irr* l>öfund,
i*rMd«m, Slej„„
'ljuncv,. f;,M
^TOámngumforse"
uyiu
d'm> en> u„
P.nrina,
1—-I-.
rna “ i,<> j ""K'hvafc
fc'ndi KcílS,,,,,i,, ' f
un* u' N’krrin, •'»««- "jM, hu,ú
* Þcvm^ SkJld'u''' ‘hUherta‘ u"' **
'"’dljtur , „ y '*'*“' > r t nil grcma u . " hW:ur
Zi’zsrXszzx
” ">•■»>,.1 nt •>""«
* l ">'Kl „rri v ,",ku,» VIð v,n«iubfó„(y . fcru Nrð
n,Jf7 'Un" '•>'* u, "nulcgu M(> ' 'Un,‘-,r u< I
u' •"1 'uns nuí '‘‘"l u" h-,U' 'vrð.nn, j‘[ rn‘
n,J ncfnj . ,n >kki /r.riv, eerA *ok;
'óndrsi ''un,u,» Irlv.k nunns Vni n,,. *V,n"uh'ofl
•“'.'» «>•»,., 'r'J 1 h.md '"'liiMiu, , H. '! v,nnj að
;U' d*"» um '°,U K hl" l'id'T 'J,,“
* u' u' 'knrnnn t ? 'J' /*"' N>k « J n‘ L 'V'
K,£ haíð, „t.rl . ,n Pctcr '"'nicrk, k ul "nd„ skoi
~.........................
‘T•»,
‘l ;•*>"“»»«, »Md.>
■“ tts tgg** ™' •™,:;t;
' 'ned "ð Hj||,u 'í!,,ð 1 v,ð,dngscfni scn, „ ' ' U ,'*ðtlc«u
dnum fvnr . H n°ka- »"0auðuni hi„. i J'd hc,dur cltki
Of Æ C,,duru'k.,fu 'I haiK " íni '^intu
u cca u' vc„A k„n,i„ á if.;rahh*«P mun.. "
' >*|« M,
hjW| ðvkjö
*■»• hann
" cmhvcrn
undar- ,
"K'írani, I
/ &££
/ “nd/uifií.—
/ MedaJ J
/ Þnrsaillingl
/ *°° OR HaUdór
/ ^UuUdiisieú, „
/ eu,numvt«i0
“rri»i»b«la'ml‘"
„m r‘"> »,a. ,
Laxncu, sj r,. nvort HaJl,
'■•-SÍÍIÍ'WÍS
;fv>%ö,ur ptL11""" * cinhvc
hcMur ít'k?3" lkod*
h'kjorðum ha„v t'”' máK"
■«» úl undir skötkf,'*' Mk ‘
Hvað vky/Ji nkku/°rmcrk,-
>u,ð v,ð u,íá/u ,v°na
9 er að maii* hóka,,nnjr
J'eynd að . . ^^'ynandj su
i fr*Au C cr eí>ir „
*5J5r#*j 'tíis
°íl vcldur tu n. x ,a*W-
‘nbögðum U'“ada h°n-
"crrr-r
?!”" sS.VS' “ð ma,i
* piMlanna fíaJ/a Þorí
um r°inantiskt Jí tm mann
niunkum. ÞorberK'oge
* mei",»,iiir sem ég
["‘ý^Jllsem",^"' ,r* í»f.
e,"r ,l*,W«r
— ,'SkSiS" - ■*",«
‘i* ">«nkum "'ii'nni Dagaf
ísi'rHiSdr”
"*ma t '*•> vH, ,w„
«,1 .•.•", h.wki l|.1|U„f‘"*,'"»>íl "ftl
aður h,rt j h„k ,.1 'r*ð,mcnn
.'kald\tn*t». aA^k Un’ uPPva*«ar.
'•*yð, /„.^"^'"að
-igrldir um kjf, k,JU»«ur.
a<V >'u “ka fr-Ptcm.
pcinj m , , ' ðjgb„kin i ,,, ,
iP'e''*.!../'.,JW'I". Wnndaf
>,•„„ h/a lam "‘""‘"n, „í /
uka- All, cr b,.., ha'ðlifj kjn. ll
Pðii ejj.. .. * II
á koflunum c/Lfu'l^^'!0 *'*" J
aðra sögu a,y " da*h»>kinni cr Í5
«'»"« he«m7»W' l>etoa
, Laancss. p.... . .m HaH- tusi
J<>l vfl' bokmj sci
;(U;"aðhannhj
"V'nunum skáldv
l.T”' '•■»»
"k *ljus,urvis, •
hafj
ha'nn
Punktur
sinum tíma gefin út hjá forlaginu
Helgafelli og kom þar út í tveimur
bindurn árin 1957 og 1960. Hafi
hann aldrei lesiö hana er alls ekki
ósennilegt að cintak af henni sé þar
enn finnanlegt. Ef hann les þar í
gegn kaflann um klausturdvöl
Halldórs þá vænti ég að hann sjái
að ívitnanir í bréf skáldsins úr
klaustrinu til ýmissa vina sinna eru
hagnýttar þar með áberandi öðrum
hætti en í nýju bókinni. Skal það
síðarnefnda þó alls ekki lastað hér,
heldur eru þar mcð þvert á móti
komin fram tvö ólík sjónarhorn,
sem einmitt getur verið ákaflega
áhugavert að skoða og bera saman.
Pess vegna skal forlcggjaranum
enn og aftur bent á að líta í bók
Hallbergs.
Dagbókin var í
Landsbókasafni
En eins og ég gat um var Stefán
Einarsson traustur fræðimaður, og
raunar einn af þeim mönnum sem
hvað sfðast hefði verið ætlandi að
týna eiginhandarriti skálds á borð
við Halldór Laxness. Og þegar
slíkir fræðimenn fá í sína umsjá
handrit á borð við þetta þá reyna
þeir yfirleitt að sjá um að koma því
í geymslu á opinberu safni.
Þar sem vitað var að klaustur-
dagbókin hafði verið í höndum
Stefáns Einarssonar hefur því
naumast verið um nema einn stað
að ræða til að bera niður við leit að
henni, og sá staður er Landsbóka-
safn íslands. Eftir að ég sá grein
Ólafs Ragnarssonar fyrst á mánu-
daginn var spurðist ég því fyrir um
það hjá Landsbókasafni hvort
menn þar hefðu einhverja hug-
mynd um þetta umrædda handrit
Halldórs. Jú. þar stóð ekki á
svörunum. Dagbókin hafði komið
þangað frá Stefáni Einarssyni fyrir
einum tveimur áratugum og verið
þar í tryggri og öruggri geymslu á
vísum stað allar götur síðan.
í Landsbókasafni er fjöldinn all-
ur af handritum frá ýmsum tímum
sem geyma hinar margvíslegustu
minjar er snerta bókmenntir og
sögu þjóðarinnar. Forleggjaranum
til upplýsingar má geta þess að það
hefur ekki til þessa tíðkast að telja
þau gögn týnd og tröllum gefin sem
þar eru í geymslu. Landsbókasafn
er þvert á móti stofnun sem menn
bera meira traust til en sem slíku
svarar. Og yfirleitt hefur ekki þótt
viðeigandi að blása það út um
stræti og torg, að verið væri að gefa
út handrit sem lcgið hafi gjörtýnt
einhvers staðar og einhvers staðar,
þó að menn séu að birta á prenti
einhver þau gögn sem í Lands-
bókasafni eru varðveitt og alltaf er
verið að gera öðru hverju.
Hafi forleggjarinn vcrið búinn
að lcita lengi að klausturdagbók-
inni, án þess að láta sér detta í hug
að slá upp í bók Hallbergs og
spyrjast síðan fyrir á Landsbóka-
safni, þá er álitamál hvort hann
hefði ekki bara átt að þegja yfir
því. í því efni verður enn og aftur
að hafa í huga að Halldór Laxness
er þvílíkur höfuðskörungur ís-
lenskra bókmennta að allt varð-
andi verk hans skiptir máli. Hvort
sem er að hluta eða í heild búa þau
yfir því gildi að ætlast verður til
þess að þeim sé sýnd viðeigandi
virðing og um þau fjallað af fag-
mannlegri alvöru.
Og einnig skal undirstrikað að
við Halldór Laxness er ekki að
sakast í þessu efni. Vel má skilja
að það hafi getað hent hann að
gleyma því að Stefán Einarsson
hafði komist yfir dagbókina, og
engum dettur í hug að ásaka hann
um eitt né neitt í því sambandi.
Frumhlaupið er alfarið forleggjar-
ans.
Óskemmtileg gagnrýni
En annað er hins vegar sýnu
alvarlegast í þessari grein Ólafs
Ragnarssonar. Hann hnýtir þar í
mig fyrir að ég skuli núna á þessum
árstíma vera að skrifa um bækur
eftir og um þá Halldór Laxness,
Stein Steinarr og Þórberg Þórðar-
son sem komið hafi út fyrir jólin.
Víkur hann þar að ritdómum sem
ég mun hafa birt í febrúar og
byrjun mars, en hins vegar eru hér
gagnrýni og sjónarmið á ferðinni
sem satt að segja er heldur
óskemmtilegt að rekast á hjá um-
svifamiklum bókaútgefanda.
Eins og menn vita demba for-
leggjarar óheyrilega miklu af bók-
um hér út á markaðinn örskömmu
fyrir hver jól. Þá gerast hlutirnir
með svo miklum hraða að engum
einum ritdómara er ætlandi að
gera sér grein fyrir öllu þessu
magni, hvað þá að vega og meta
það allt, fyrir hátíðina. Aftur á
móti er hér fjöldi fólks sem lcs og
kaupir bækur og vill gjarnan fylgj-
ast með skrifum og umræðum um
þær. Þetta fólk á sanngjarna heimt-
ingu á því að ritdómarar reyni að
vinna verk sín eins sómasamlega
og þeir eru menn til, og þar með
að taka sér nauðsynlegan tíma til
að lesa bækurnar áður en þeir
skrifa um þær í blöðin.
Það er vissulega mögulegt að
rubba upp í snarheitum einhverj-
um málamyndaritdómum um bæk-
ur sem koma út í jólahrotunni og
birta þá strax í blöðum. En slíkt
yrði aldrei nein marktæk umfjöllun
um viðkomandi verk. Slíkt yrði í
besta falli ókeypis auglýsing fyrir
útgefandann, sem út af fyrir sig er
skiljanlegt að hann sækist eftir.
Aftur á móti er að því gætandi
að allur bakfiskur í íslenskri bóka-
framleiðslu er árangur af listrænu
sköpunarstarfi. Þar er að finna
atriðin sem ritdómarar eiga að
vega og meta í skrifum sínum, í
stað þess einungis að lofa, prísa og
auglýsa, og með þvf að skoða þessi
atriði eiga þeir að leggja sitt af
mörkum til halda uppi einhverju í
átt að vitrænni umræðu um bók-
menntir í landinu. Hér er með
öðrum orðum um að ræða muninn
á því hvort ritdómarar vilja láta
líta á sig sem auglýsingamenn fyrir
forleggjara eða sem blaðamenn
sem vinna að því að þjóna lesend-
um sínum á þann hátt sem þeir eru
best menn til. Ég held að ég þurfi
ekki að biðja Ólaf Ragnarsson
afsökunar á þvf að mig langar
meira til að fá að vera í síðar
nefnda hópnum.