Tíminn - 01.06.1988, Blaðsíða 9

Miðvikudagur 1. júní 1988
Tíminn 9
VETTVANGUR

Guðbrandur Þorkell Guðbrandsson:
Hin hliðin á Kröflu
Það er orðinn plagsiður hjá þjóðmálaskúmum þessa
lands þegar þeir þurfa að ræða um mismunandi safarík
fjármálahneyksli og misferli í þjóðfélaginu, sem nóg
dæmin eru víst um, að taka „Kröfluævintýrið“, eins og það
er gjarnan nefnt, til samanburðar. Þetta étur svo hver eftir
öðrum, gagnrýnislítið að því er virðist, og flestir taka það
sem löngu viðurkennda staðreynd, að þar sé að fínna eitt
mesta, ef ekki mesta, fíasko okkar íslendinga. Vel má það
vera, en þetta má vissulega skoða dálítið nánar.
Saga Kröfluvirkjunar
Það er nú orðið svo langt síðan
að fyrst var farið að tala um virkjun
háhitasvæðanna íslensku til raf-
orkuframleiðslu, að erfitt getur
reynst að finna upphaf þeirrar
umræðu. Hitt er ljóst, að eftir að
reynsla kom á litla rafstöð, sem
byggð var í tengslum við Kísilgúr-
verksmiðjuna í Bjarnarflagi, fór
að vakna meiri áhugi ýmissa
ráðamanna á að til skarar yrði látið
skríða í þessum efnum og verkin
látin tala. Hér skortir bæði rúm og
þekkingu til að gera undirbúnings-
vinnu Kröflunefndar og annarra
skil, en eins og þeir muna sem
fylgdust með á sínum tíma, þá
voru þeir víst fáir, sem töldu úr
mönnum kjark í þessu efni. Af
blaðaskrifum frá þessum tíma má
að minnsta kosti ráða, að jafnt
lærðir menn og leikir luku upp
einum munni um, hversu gott mál
væri hér um að ræða og æskilegt í
alla staði að gera nú alvöru tilraun
til að virkja orku háhitasvæðanna.
Sá sem þetta ritar hefur ekki haft
aðstöðu til að kanna það mál af
þeirri nákvæmni, sem fullyrðingar
krefjast, en í fljótu bragði er ekki
hægt að sjá nokkrar úrtölur í
prentuðu máli hvað þetta varðar.
Jarðvísindamenn munu hafa gert
mönnum grein fyrir því, að gufu-
öflunin gæti orðið fjárhagslegt
happdrætti, því ekki væri hægt að
segja nákvæmlega fyrir um, hvar
gufan væri fyrir hendi, en hún væri
þarna. Þeir munu einnig hafa fagn-
að því, að loksins væri farið að gera
eitthvað og kosta einhverju til á
þessu sviði, því allur árangur, hver
sem hann væri, myndi skila þeim
dýrmætri þekkingu á jarðfræði
þessa svæðis og raunar alls hins
eldvirka hluta landsins. Það er
fróðlegt að skoða viðtöl og greinar
frá þessum tíma og sjá þar þá
bjartsýni sem ríkti.
Óveðursskýin
hrannast upp
En það fór að koma babb í
bátinn og ýmsir erfiðleikar komu í
ljós. Gufuöflunin reyndist dýrari
en við var búist og kom þar bæði
til það, sem fyrr er getið og tengist
óvissuþáttum vegna skorts á þekk-
ingu á jarðfræði, svo og komu þar
til aðrir hlutir eins og bortæknileg
óhöpp ogmistök. Úrtölumennirnir
fóru að láta í sér heyra og í ljós
kom, að valdamiklir menn í þjóð-
félaginu lögðu fæð á virkjunar-
framkvæmdir þessar og síðar kom
einnig í ljós, að sú fæð náði raunar
til allra virkjana, sem ekki væru
gerðar á Þjórsársvæðinu. Enn er
þó ótalið það, sem sköpum skipti,
en það voru Kröflueldar. Öllum að
óvörum hófust þarna eldsumbrot
og jarðskjálftavirkni og atburða-
röð, sem í sögu jarðvísinda verður>
sennilega talið til kaflaskipta.
Kröflueldar voru líkt og mikilvæg
flís úr púsluspili hvað varðaði þá
nýju heimsmynd jarðfræðinnar,
sem verið hafði að þróast allt frá
því dr. Alfred Wegener setti land-
rekskenningu sína fram á árunum
milli stríða, en hafði þó einkum
verið að fá á sig mynd á næstliðnum
tuttugu árum fyrir Kröfluelda og í
huga almennings hefur flekakenn-
inguna sem miðpunkt.
Staðan nú
Allt þetta olli þvf, að hætt var að
mestu gufuöflun við Kröflu og
síðari vélasamstæðan, sem átti að
setja upp og komin var til landsins,
stendur einhversstaðar ónotuð.
Þrátt fyrir það að fyrri vélasam-
stæðan geti unnið raforku, er ein-
hverskonar þegjandi samkomulag
milli ráðamanna um að helst megi
alls ekki vinna rafmagn við Kröflu.
Stóra hluta ársins stendur því virkj-
unin nærri ónotuð og rekstrarhalli
þar af leiðandi sjálfsagt mikill. Það
virðist vera kappsmál að láta hann
líka vera sem mestan.
Enginn veit, hvort Kröflueldum
er lokið. Þar af leiðandi er örðugt
að meta áhættuna á frekari virkjun-
arframkvæmdum. En við búum í
landi, þar sem eldvirkni er mikil og
kemur til með að verða það. Sú
áhætta kemur einnig víðar við
sögu, þótt ekki sé mikið gert úr
henni alla jafna. Allt virkjunar-
svæði Þjórsár og Tungnaár er líka
í áhættu, hvað eldvirkni snertir.
Það eru líklega ekki nema u.þ.b.
1000 ár, sekúndubrot í jarðsög-
unni, síðan stórgos varð á Veiði-
vatnasvæðinu og myndarlegt
öskugos í Heklu samfara óhag-
stæðri vindátt gæti á örskammri
stund gert Búrfellsvirkjun óstarf-
hæfa. En þessa áhættu verðum við
að taka og tökum, ef við ætlum að
búa í landinu.
Að síðustu
Sennilega hefði verið hægt að
fresta Blönduvirkjun um ótiltekinn
tíma og þar með þeim landsspjöll-
um, sem hún vcldur, ef menn
hefðu haft kjark og áræði til að
setja upp síðari vélasamstæðu
Kröfluvirkjunar og afla henni
nægilegrar gufu. Blönduvirkjun er
hinsvegar að verða og orðin stað-
reynd og því ekki aftur snúið.
Hinsvegar liggur fyrir, að næstu
stórvirkjanir, sem eru á teikniborð-
inu, hafa einnig í för með sér mikil
spjöll á grónu landi. Má þar nefna
fyrirhugaða Fljótsdalsvirkjun, sem
myndi eyðileggja gífurlega stór
gróðurflæmi á heiðalöndunum þar
eystra. Það virðist því einsýnt, að
menn láti af barnalegri þrákelkni
og einfeldningslegu hatri á Kröflu-
virkjun og geri henni fært að vinna
þá raforku, sem henni var upphaf-
lega ætlað, og reyna að læra af
þeirri reynslu, sem þar hefur þó
þrátt fyrir allt fengist. Raforku-
framleiðsla með virkjun háhita-
svæða er nefnilega all fýsilegur
kostur fyrir margra hluta sakir,
það hefur meðal annars orku-
vinnslan í Svartsengi sýnt okkur
áþreifanlega. Auðvitað voru menn
þar heppnari en við Kröflu og
auðvitað voru gerð ýmis mistök við
byggingu Kröfluvirkjunar. Mistök
eru hinsvegar til að læra af þeim og
mörg þeirra, sem þar voru gerð,
stöfuðu af þekkingarskorti, sem
allt hið jarðfræðilega ferli Kröflu-
elda hefur eytt. Það er hinsvegar
skýlaus krafa allra hugsandi
manna, að þeir fjármunir, sem
þegar eru komnir í Kröfluvirkjun,
verði nýttir sem mest og best. Það
verður væntanlega best gert með
því að vinna þar alla mögulega
raforku og fá jDar með betri tíma
og ráðrúm til að meta næstu virkj-
unarkosti.
Guðbr. Þorkell
Guðbrandsson
Sauðárkróki

11111111111 BÓKMENNTIR ' llllillllllilllllllllllllllllllllifiillllliillllllillilllil llllllllllllllllillllllilllllllllllllllllllilíllllllllllln lllllllllllllllllllllllllllllllllllll lllllllllllllllllllll llllllllllllllllllllll
írska blóðið
Gísli Sigurðsson: Gaelic influence in
lceland (Studia Islandica 46), Menn-
ingarsjóður, Rvk. 1988.
Það er bæði gömul og ný spurning
hvort eða að hve miklu leyti írska
blóðið í Islendingum hafi ráðið því
að hér á landi varð til bókmenning
að fornu, á meðan ekkert sambæri-
legt gerðist í Noregi. Það kom í hlut
íslendinga að yrkja dróttkvæði og
gerast hirðskáld erlendra konunga,
og þeir skráðu konungasögur, Is-
lendingasögur, fornaldarsögur og
margt fleira þeim skylt. Á það hefur
margoft verið bent að fslendingar og
frar áttu það sameiginlegt að með
báðum þjóðum voru samin rit á
móðurmáiinu en ekki einungis á
ritmáli þeirra tíma, latínunni.
Einnig er vitað að talsvert af því
fólki, sem hingað kom á landnáms-
tímanum, var af keltneskum stofni.
Blóðflokkarannsóknir á okkur Is-
lendingum á seinni tímum virðast
líka sýna talsvert meiri erfðafræði-
legan skyldleika við íra heldur en
Norðmenn, og á allmörg atriði hefur
verið bent í íslenskum fornbók-
menntum sem virðast sýna tengsl við
írskar. En stóra spurningin er hvort
blóðblöndunin við íra, eða þá menn-
ingartengslin á milli þjóðanna, hafi
valdið því að hér varð til sú skáld-
skapar- og bókmenntahefð sem við
tölum nú á dögum um sem þjóðar-
arfinn.
Um þetta hafa fræðimenn fjallað
fram og aftur, en niðurstöðurnar eru
loðnar og langt í frá áreiðanlegar.
Og núna hefur ungur fræðimaður,
Gísli Sigurðsson, tekið sér fyrir
hendur að draga saman í einn stað
yfirlit um það helsta sem lagt hefur
verið fram til þessarar fræðilegu
umræðu. Þetta gerir hann í rúmlega
hundrað blaðsíðna ritgerð á ensku,
sem var að koma út í ritröðinni
Studia Islandica. Sú ritröð ereins og
kunnugt er gefin út í samvinnu
Bókmenntafræðistofnunar Háskól-
ans og Bókaútgáfu Menningarsjóðs,
undir ritstjórn Sveins Skorra Hösk-
uldssonar.
Gísli gengur mjög skipulega að
þessu efni í riti sínu, og skiptir hann
því í átta meginkafla. I þeim fyrsta
fjallar hann um elstu samskipti vík-
inga og Kelta fram til 1014, en þá er
talið ljúka norrænum yfirráðum á
Irlandi. Annar kaflinn fjallar um
keltneskt fólk á íslandi, fyrst og
fremst þræla á landnámsöld, og í
þriðja kafla er vikið að blóðflokka-
rannsóknum og skyldum atriðum. I
fjórða kafla er svo fjallað stuttlega
um skipti Kelta og íslendinga á
tólftu og þrettándu öld, ekki síst í
gegnum Orkneyjar.
Fimmti kafli er sá efnismesti í
bókinni og fjallar um Fornaldarsög-
ur Norðurlanda. Sjötti kaflinn er um
norræna goðafræði og möguleg kelt-
nesk áhrif á hana. I sjöunda kafla er
svo gefið yfirlit um áhrif frá írskum
sögum á íslendingasögur, og í þeim
áttunda er fjallað um rannsóknir
fræðimanna á dróttkvæðum og hugs-
anlegum áhrifum írskra bragarhátta
á íslenska.
Hér er geysimikið efni á ferðinni,
og segir sig sjálft að engum manni er
ætlandi að gera nema takmarkaða
grein fyrir öllum sjónarmiðum, sem
þar koma til álita, á svo takmörkuð-
um blaðsíðufjölda sem hér er til
umráða. Höfundur fer líka þá
skynsamlegu leið að temja sér heldur
knapporðan stíl og bæta úr því með
miklu af tilvitnunum til annarra rita,
sem svo eru talin upp í ýtarlegri
ritaskrá í verkslok. Markmið hans
sýnist líka fyrst og fremst vera að
gefa yfirlit um stöðu rannsókna á
þessu efni, en ekki að leggja sjálfur
dóm á hvaðeina er það varðar.
Af þeirri aðferð leiðir líka að
sjálfstætt framlag hans til þessara
rannsókna getur ekki talist verulega
mikið. Af því er helst að nefna
hugmyndir sem hann setur fram um
fornaldarsögur og mega teljast ný-
stárlegar. I stuttu máli leggur hann
áherslu á írsk áhrif í þessum sögum,
sem hann telur talsverð og rekur
ýtarlega. I framhaldi af því talar
hann svo þarna fyrir þeirri hugmynd
að þessi írsku áhrif séu arfur frá
keltneskum þrælum sem hingað hafi
komið á landnámsöld. Þeir hafi
kunnað írskar sögur og skemmt
húsbændum sínum með því að segja
þær. Norrænirhúsbændurþeirrahafi
hins vegar lítinn áhuga haft á sögum
um írskar fornhetjur, og því hafi
þrælarnir breytt sögum sínum þann-
ig að þær fjölluðu um norræna \
menn, en haldið söguefninu að öðru
leyti óbreyttu. Af þessari rót telur
Gísli síðan að írsku áhrifin í fornald-
arsögum séu sprottin, oggott ef ekki
sjálfar sögurnar einnig, að meira eða
minna leyti.
Þetta er vissulega heldur róttæk
kenning, því að til þessa hafa menn
verið þeirrar skoðunar að fornaldar-
sögur væru til orðnar sem síðborið
afsprengi konunga- og íslendinga-
sagna. Einnig hafa menn álitið að
þær væru ekki skráðar fyrr en á 14.
öld, á meðan 13. öldin er talin
blómaskeið ritunar konunga- og ís-
lendingasagna. Líka er Ijóst að hug-
mynd Gísla gerir því skóna að
fornaldarsögur hafi verið til hér frá
upphafi landnáms og lifað í munn-
legri geymd allt þar til þær voru
skráðar.
Hann bendir líka réttilega á að
lítið sé í rauninni vitað um nákvæm-
an ritunartíma fornaldarsagna, og
megi þær því sem best vera skráðar
einhverju fyrr en menn hafa viijað
telja. Og þar kemur raunar einnig
annað til álita sem hann nefnir ekki.
Það er að fræðimenn hafa í þessu
efni vafalaust verið undir áhrifum
frá frægri kenningu Sigurðar Nordals
um vísindi og list í sagnarituninni
fornu, og að hugsanlegt er að sú
kenning hafi mótað um of hugmynd-
ir þeirra um ritunartíma fornaldar-
sagna.
En gallinn við hina nýju hugmynd
Gísla virðist þó í fljótu bragði skoð-
að vera sá helstur að f rauninni er
ekkert haldbært vitað með neinni
vissu sem hægt er að nota til þess
hvort heldur að rökstyðja hana eða
hrekja. Um munnlegarsögurá með-
al írskra þræla á íslandi á landnáms-
öld vitum við nákvæmlega ekki neitt
til eða frá. Þær mega sem best hafa
verið til, og þær mega vel hafa orðið
kveikja að fornaldarsögum, en allar
heimildir vantar þó til þess að skera
úr um það, af eða á. Þess vegna
verður ekki annað séð en að þessi
hugmynd sé og verði tilgáta sem í
rauninni sé ósköp lítið hægt með að
gera annað en að velta henni fyrir
sér. En það má höfundur eiga að
hún er djarfleg, og vissulega á það
við hér sem endranær að þekkingu
okkar á fornum tíma miðar lítið
áleiðis nema menn þori að setja
fram nýjar og djarflegar hugmyndir.
Og í heildina tekið gefur þessi bók
bæði gagnlegt og greinargott yfirlit
um það helsta sem fræðimenn hafa
komist að raun um í áranna rás og
varðar írlandsvandamálið. Að því
leyti er hún nytsamleg handbók og
góður leiðarvísir að yfirgripsmeiri
fræðiritum um efnið. Áð því er snýr
að hérlendum lesendum er það þó
óneitanlega nokkur galli hvað hún
er samanþjöppuð í framsetningu, að
ekki sé minnst á hitt að hún er
skrifuð á ensku. Það stafar hins
vegar af því að hún mun vera samin
sem prófritgerð höfundar til mast-
ers-gráðu f miðaldafræðum við há-
skólann í Dublin.
En mér sýnist það hafið yfir efa að
Gísli Sigurðsson sé nú orðinn flest-
um öðrum kunnugri sérhverju því
sem snertir hin fornu tengsl á milli
Islendinga og íra. Ákaflega væri
gaman að því að hann settist núna
niður og skrifaði nýja bók fyrir
íslenska lesendur um þetta efni, að
sjálfsögðu á móðurmálinu og
kannski svo sem á að giska helmingi
lengri en þessa. Það er trúa mín að
slík bók myndi geta fundið töluverð-
an hljómgrunn á meðal áhugamanna
um þessi fornu fræði. -csig