Tíminn - 29.12.1988, Blaðsíða 6

6 Tíminn
Fimmtudagur 29. desember 1988
Kona Fjalla-Eyvindar
Þjoöleikhusiö: FJALLA-EYVINDUR
OG KONA HANS eftir Jóhann Sigur-
jónsson. Leikstjóri: Bríet Héðinsdótt-
ir. Tónlist: Leifur Þórarinsson. Leik-
mynd og buningar: Sigurjón Jóhanns-
son. Lýsing: Páll Ragnarsson. Sýning-
arstjóri: Jóhanna Norðfjörð.
Það var tími til kominn að leikrit
Jóhanns Sigurjónssonar yrðu tekin
til nýrrar meðferðar á íslensku leik-
sviði. Ég segi nýrrar meðferðar, því
að sannast að segja eru þau löngu
orðin hefðgróin í rómantískri
túlkun, „þjóðlegri" sýn sem fylgt
hefur þeim allt frá því að þau voru
samin, upphaflega handa Dönum til
að næra hugmyndir þeirra um „Saga-
öen“. En þótt verk Jóhanns séu börn
síns tíma og mjög háð hugmyndafari
og stílsmekk samtímans, eru þau í
sannleika sagt klassísk skáldverk, í
þeim er fólgin dramatísk spenna,
innsæi og sálkönnun sem gerir þau
heillandi lcikhúsfólki og öllum
áhugamönnum um íslenska leiklist.
Til þess að taka leikrit Jóhanns til
meðferðar var Bríet Héðinsdóttir
kjörin öðrum leikstjórum vorum
fremur. Hún hefur sýnt það, með
uppsetningum á Skálholti, Svartfugli
o.fl., aðhún kann að nálgast íslenska
klassík með réttu hugarfari, virðingu
en um leið glöggskyggni á þá mögu-
leika sem í verkunum felast til að
láta reyna á þolrif þeirra andspænis
nýjum tímum. Að því er Jóhann
snertir vil ég sérstaklega minna á
útvarpsgerð hennar af Merði Val-
garðssyni fyrir nokkrum árum: síðan
hef ég beðið þess að hún reyndi sig
við Jóhann á leiksviðinu.
Nú er Fjalla-Eyvindur scmsagt
kominn á svið Þjóðleikhússins undir
stjórn Bríetar. Frumsýningin á ann-
an í jólum var að mörgu leyti
ánægjulegur viðburður: sýningin er
persónuleg, sjálfstæð og vandlega
hugsuð af hálfu leikstjóra. Auðvitað
má deila um sumt í túlkuninni og
finna að ýmsu í hinum ytra heiman-
búnaði sýningarinnar. Én samt: hér
er á ferðinni sýning sem óhætt er að
mæla með: frægasta leikrit í bók-
menntasögu vorri er tekið til ferskrar
meðferðar.
Vandinn við að nálgast Fjalla-Ey-
vind er í fyrsta lagi þessi: Hversu
langt á að ganga til að halda til haga
hinu tímabundna í hugmyndum
verksins? Er Fjalla-Eyvindur tilfinn-
ingaþrungið drama um þá sem
mannfélagið ber út? Er þetta þjóð-
legur útilegumannaleikur úr ógn og
dýrð íslenskrar náttúru? Eða er
þetta í fyrsta lagi sálfræðilegt drama?
Bríet svarar eins og nútímaleikstjór-
ar og fræðimenn myndu flestir gera:
Burðarás verksins og kjarni er sálar-
lífslýsing Höllu. Hún er sú stórfellda
kvengerð sem allt annað í leiknum
hlýtur að lúta. Undir jarðnánd
Höllu, sálkönnun hennar og því að
dregin séu fram í senn trölldómur
hennar og mennska, fordæðuskapur
og ást, er það komið að leikritið
vakni til lífs á sviðinu.
Þetta tekst býsna vel í sýningu
Þjóðleikhússins. En þegar þessi
niðurstaða er fengin er næst að
spyrja hvort ytri umgerð leiksins eigi
þá ekki að verða sem einföldust og
draga skuli sem mest úr þeirri ytri
veruleikalíkingu sem fram til þessa
hefur verið stundað eftir í sýningum
Fjalla-Eyvindar. Ef mig misminnir
ekki um sýningu Leikfélags Reykja-
víkur fyrir 22 árum, hina einu sýn-
ingu þessa verks sem ég hef augum
litið fram til þessa, var raunsæisum-
gerð verksins í senn styrkur og
veikleiki þeirrar sýningar: gaf henni
ákjósanlega kjölfestu en reyrði hana
að sama skapi fasta í viðjar hefð-
gróinnar túlkunar. Þetta reynir Bríet
að forðast. Og þá hefði átt að ganga
lengra í þá átt, með stílfærðum
leikmyndum. Náttúrusviðið fór vel
en pallbaðstofan í fyrsta þætti þótti
mér einkar afkáraleg; þá verkaði
undarlega að sjá persónur dramans
koma bograndi upp úr gólfinu til
uppgjörsins. Svið annars og þriðja
þáttar var í fátæklegasta lagi, fjórði
þáttur var leikinn ofan á hljómsveit-
argryfjunni. Ég held að stílfærðari
mynd, t.d. í síðasta þætti, með
markvissri Ijósabeitingu sem gæfi í
skyn innilokun Höllu og Kára, sam-
fara ógn myrkurs og kulda úti fyrir,
myndi hafa skilað betur því sem hér
átti að skila. Og hin stílfærða „slow
motion“-kvikmyndatækni sem not-
uð var í þriðja þætti, þar sem
byggðarmenn sækja að útlögunum
og Halla kastar barni sínu í fossinn,
- þessi aðferð fór vel og hefði mátt
útfæra hana nánar í samhengi sýn-
ingarinnar.
En sé Halla þungamiðja verksins
veltur vitaskuld allt á túlkun hennar.
Val Lilju Guðrúnar Þorvaldsdóttur
í hlutverkið sýnir þegar hvernig
leikstjóri leggur upp: Lilja Guðrún
1 er hreint ekki „tragísk leikkona", til
dæmis í líkingu við Helgu Bachmann
sem síðast fór með hlutverkið. En
Lilja fyllir ágætlega upp í mynd
þrekmikillar húsfreyju, konu sem er
iífsreynd og ekki haldin neinum
barnórum, viljaföst, með báða fætur
á jörðu. Kári er aftur á móti ungur
maður, fiðrildi, óstöðuglyndur, eig-
ingjarn, andstæða Höllu. Hann er
guðhræddur, hún heiðin, hann er
léttur á fæti, hleypur undan örðug-
leikunum, hún stendur þá af sér,
meðan hún elur í brjósti sér ástina á
honum. Þórarinn Eyfjörð skilaði
i æskilega mynd hins unga sveimhuga,
j á sama hátt og Lilja Guðrún hafði
nægan þrótt og skapsmuni til að
leiða Höllu fram á sjónarsviðið, allt
í samræmi við túlkun leikstjórans.
Á við þessi tvö hlutverk skipta
önnur litlu. Hákon Waage hefur
ekki um langt skeið sýnt eins góðan
leik og í Arnesi; skuggi illra örlaga
og afbrýði beinlínis grúfir yfir
honum. Atriðið milli þeirra Höllu í
þriðja þætti var einkar vel af hendi
leyst. Fyrir utan þennan þríhyrning
er varla ástæða til að nefna aðra en
Björn hreppstjóra Erlings Gíslason-
ar, hreinlega dregin mynd ágirni og
yfirgangssemi, sleipur maður og
harðdrægur sem Erlingur skilaði eft-
ir nótum. Kannski væri þó rétt að
gera Björn öllu mannlegri: er nauð-
synlegt að leika hann sem skúrk?
Verður ekki Björn að teljast venju-
legur harðdrægur héraðshöfðingi,
ekki hóti verri en Jón bóndi sem var
svo góður og glaður við réttina og
sagði að ætti að hengja alla þjófa.
Ástarsaga Höllu og Kára er sem-
sagt aðalefni leiksins og samfélags-
lýsing fyrri hlutans baksvið hennar.
Hvort það samfélag er í eðli sínu
grimmúðugt má um deila. Það reyn-
ist grimmt útilegumönnum. Kári og
Halla segja sig úr lögum við þetta
samfélag og hljóta að farast. Hvers
vegna Kári hlýtur þau örlög er engan
veginn Ijóst: persóna hans er nokkuð
mótsagnakennd frá hendi skáldsins.
Er hann bara stelsjúkur eða hefur
örbirgðin rekið hann út í ógæfuna?
En hafi Jóhann átt í örðugleikum
með Kára hefur honum í Höllu
tekist að skapa stórfellda kvenmynd.
Það er ekki að ófyrirsynju sem nú er
í fyrsta sinn notað hið „danska“ heiti
leiksins: „Fjalla-Eyvindur og kona
hans“.
Á frumsýningu var Ævar Kvaran
hylltur sérstaklega en hann fer með
hlutverk Arngríms holdsveika, sem
reyndar verður bara góðlátlegur
gamall maður en ekki sú áminning
illra örlaga sem hann á vísast að
vera. Hvað um það: Ævar er alls
sóma maklegur og nú á hann fimm-
tíu ára leikafmæli. Samt held ég að
betur færi á að halda upp á slíkt með
tilheyrandi ræðuhöldum í upphafi
sýningar en eftir hana: það truflar
heildaráhrif sýningarinnar. Og ann-
að stuðlaði að þvf að veikja þessi
áhrif: það var sú ákvörðun að hafa
hlé eftir þriðja þátt fremur en annan.
Þá stóð lokaþátturinn einn og varð
það til að draga athyglina að því að
hann er með nokkrum hætti fráskil-
inn hinum. Enda er hann saminn
sem einþáttungur í upphafi og hinir
þrír prjónaðir framan við.
Tónlist Leifs Þórarinssonar féll
vel að sýningunni.
Að endingu ábendingar um leik-
skrá: Það er heldur neyðarlegt að í
upptalningu á fyrri sýningum Fjalla-
Eyvindar skuli gleymast að geta þess
að hann var einn opnunarleikja
Þjóðleikhússins 1950 og er það ein-
asta sýning leikhússins á verkinu
fram til þessa. Svo er rangt farið með
tvö mannanöfn í samantekt Sverris
Hólmarssonar: Jónas á Hrafnagili
var Jónasson en ekki Jónsson og
útgáfustjóri Gyldendal hét Peter
Nansen, ekki Hansen. Annars er
grein Sverris fróðleg. Hann rifjar
upp hve miklar og gagntækar breyt-
ingar Jóhann var sífellt að gera á
verkinu, enda munu engar tvær
útgáfur Fjalla-Eyvindar vera eins.
Frægastur er tvenns konar endir á
því þar sem í hinum eldri kemur
hestur að kofa þeirra Kára og Höllu
og bjargar þeim frá hungurdauða.
Þessi endir hefur tvisvar verið leik-
inn, á frumsýningu í Kaupmanna-
höfn 1912 og í Reykjavík 1939, að
áeggjan Sigurðar Nordals. Rekur
Sverrir röksemdir Sigurðar fyrir því
og virðist að vonum telja þær létt-
vægar. Harmsögulegi endirinn er sá
rétti og vitaskuld er hann leikinn
hér. Hins vegar minnir þessi saga á
það hvert nauðsynjaverk það er að
kanna texta Jóhanns rækilega. Mál
og menning lét sér sæma það metn-
aðarleysi við útgáfu á ritsafni Jó-
hanns 1980 að prenta óbreytta fjöru-
tíu ára gamla útgáfu. Sú gerð sem
hér er leikin hefur aldrei verið
prentuð. En þetta margræða, djúp-
sæja verk, svo leiftrandi af skáldskap
og ljóðrænum líkingum, mun lengi
draga að sér athygli manna, sú er trú
mín. Og þótt sýningin í Þjóðleikhús-
inu sé hröð og smjatti svosem ekkert
á texta Jóhanns kom hún skáld-
skapnum til skila, textameðferð var
yfirleitt góð. Þótt ekki væri fyrir
annað en það er full ástæða til að
leggja leið sína í Þjóðleikhúsið á
næstunni. Gunnar Stefánsson.
Tilbeiðsla í dansi
Þjó&leikhúsið: islenski dansflokkurinn og
Mótettukór Hallgrimskirkju fiytur: Fa&ir
vor, bæn fyrir dansara eftir Ivo Cramér.
Rétt fyrir jólin var í Hallgríms-
kirkju frumsýning á ballettverki,
nokkuð sem sjaldgæft er að boðið
sé upp á í kirkjum. Enda þótt
undirritaður ætli sér ekki þá dul að
fjalla um þessa sýningu í gagnrýnis-
skyni vil ég ekki láta undir höfuð
leggjast að vekja athygli á henni ef
skc kynni að það mætti verða
einhverjum hvatning til að eiga
góða stund í Hallgrímskirkju nú
um hátíðina. Því að vissulega er
þetta ánægjulegt á að sjá. Mætti
hiklaust gera miklu meira að því að
gera kirkjur að vettvangi leiklistar.
Meðal annarra orða: Hvað líður
Leikhúsinu í kirkjunni? Það var
fyrir nokkrum ntisserum sem
leikrit um Kaj Munk var sýnt í
Hallgrímskirkju við fádæma góðar
undirtektir, að makleikum því það
var eftirminnileg leikhúsreynsla.
Skiljanlega er erfitt að taka upp
þráðinn eftir að svo vel hefur verið
á stað farið. En þetta er ögrandi
verkefni. Kirkjan nýtir allar list-
greinar í boðun sinni og leiklistin á
þar síst að vera undan skilin.
Sýningin í Hallgrímskirkju núna
er í nokkrum atríðum. Mótettukór
kirkjunnar sér um að kalla fram
hæfilegan tón og andblæ með söng
st'num í upphafi á Bænin má aldrei
bresta þig, þjóðlag eftir Þorkel
Sigurbjörnsson við vers úr Passíu-
sálmum. Og Víst ertu Jesú kóngur
klár hljómaði þarna líka. Hörður
Áskelsson er einn færasti kórstjóri
okkar og hann kann prýðilega að
laga sönginn að aðstæðum kirkj-
unnar sem ekki er vandalaust, slíkt
bergmál sem hér er jafnan. Það er
brýnt að gera allar ráðstafanir sem
tiltækar eru til að draga úr bergmáli
í Hallgrímskirkju. Það fer tíðum
langt rneð að eyðileggja tlutning
talaðs orð í kirkjunni, þrátt fyrir
hátalara á súlum og upp við veggi.
En víkjum nú að sýningunni
sjálfri. Fyrra verk Ivo Cramérs
nefnist Ave María og er saminn
sérstaklega fyrir Hallgrímskirkju
og tileinkaður Vigdísi Finnboga-
dóttur forseta. Tónlist við dansinn
hefur Hjálmar H. Ragnarsson
samið. Þetta er lítið og snoturt
verk. En miklu veigameira er Faðir
vor við tónlist eftir Ralph
Lundsten. Arnar Jónsson flytur í
upphafi textann nteð látbragði og
síðan er bænin túlkuð í átta atrið-
um.
Um þetta segir höfundur í leik-
skrá: „Dansinn við Faðir vor er
saminn á sveigjanlegan hátt, svo að
hann breytist eftir þeim kirkjum
sem við heimsækjum. Ég hef lengi
verið hugfanginn af því að túlka
sálm eða bæn með danshreyfingum
í kirkju. En ég skildi fyrst hvernig
hægt er að semja þær þegar ég var
viðstaddur guðsþjónustu fyrir
hreyrnarlausa í Noregi. Þar heill-
aðist ég af sálmasöngnum sem
hópur drengja og stúlkna „söng“ á
táknmáli sínu. Teiknandi kór. Síð-
an samdi ég eigið danshreyfinga-
mál í stækkuðu og stílfærðu formi
við bænina Faðir vor.“
Að vissu leyti var erfitt að fylgj-
ast með þessum dansi eða lát-
bragðsleik. sem mér finnst eðli-
legra að kalla svo. Mörg pör dans-
ara eru á „sviðinu" í einu og fer því
mörgu fram í senn. Tilbeiðslan og
lotningin er látin í Ijós með nokkuð
flóknum spuna en eftir standa
heildaráhrif sem umfram allt skila
til áhorfandans hugblæ djúprar
lotningar. Svo er að skilja sem Ivo
Cramér sé brautryðjandi í trúar-
legri danslist. Þá listgrein þurfti að
þróa nokkuð gætilega því lengi vel
fannst ýntsum kirkjumönnum
óviðeigandi að dansa í kirkju, sem
vitaskuld er fjarstæða: öll einlæg
túlkun á upprunalegum kenndum
mannshjartans á heima í kirkju, -
og það er líka fráleitt að amast við
að fólk klappi í kirkju eins og
sumir prestar gera.
íslenski dansflokkurinn skilar
verkefni sínu vel og fallega í hví-
vetna. Og búningar eru sérlega
fallegir í litaspili sínu.
Mættum við fá meira að sjá af
slíku. Gunnar Stefánsson.