Tíminn - 06.05.1989, Blaðsíða 1

68G f 'iern .S lugsbiBgusJ
nnimiT OT
Þegar flytja átti þjóð-
ina á Jótlandsheiðar
Kort
ouer cfal £g*t af
VkstheSkíptefieiu Srsset
i íshxnd,
Jam. ett nýc I ' " ***&& s4ar / 783
'har nunmr t.
aplageljtftcr de islarci 1784 pan
Steclrrnc Jeío giordc JagBqpel/cr,
vetl.
mmm
*At, Stepbtrtsm
dh /Cfa/frr* tfUr Jfomty<x<*tSÍC
iÍ fCir**r O GoareU
(?rai*»el/kr tf Lai,afiromjTu
mmm.
L9. )
mÉMmm
ióATw#
j&4Í83?

‘jépfinfrykrs
J/anSkv .Mi'&r
Á skelfingartímum í kjölfar Skaftárelda
kom til greina að flytja íslendinga burtu
af þessu harðindalandi
Fyrir tveimur öldum, þegar Móðuharðindi og óvenju
mikið kuldaskeið gerðu óskunda hér á landi með þeim
afleiðingum að þúsundir íslendinga létust og kvikfénað-
ur stráféll, komu í fullri alvöru til tals hugmyndir um að
flytja stóran hóp, jafnvel alla íslendinga úr landi og til
Jótlandsheiða. Þessar hugmyndir voru ræddar og rann-
sakaðar af embættismönnum á íslandi og í Danmörku
og um þær skrifaðar álitsgerðir, jafnvel kannaður kostn-
aður sem slíkum mannflutningum fylgdi. Niðurstaðan
varð sú að flutningar af þessu tagi væru óhagkvæmir og
óæskilegir og af þeim varð ekki. Það segir aftur á móti
nokkra sögu um ástandið á íslandi á þessum tíma að
slíkar hugmyndir skyldu vera ræddar af alvöru af
forystumönnum þjóðarinnar.
dönsk yfirvöld telja hugmyndina
ekki tímabæra.
Skúli leggst gegn f lutningi
Næst verður fyrir okkur álitsgerð
um brottflutning íslendinga vegna
Móðuharðinda sem Skúli Magnús-
son hefur sennilega samið í október-
nóvember 1784. Þessi álitsgerð er
skrifuð á dönsku og kom í leitirnar
fyrir nokkrum árum. Aðalgeir Krist-
jánsson skjalavörður birti hana og
skýrði í tímaritinu Sögu árið 1977.
Álitsgerð Skúla sýnir að enda þótt
Rentukammerið hafi gefið Jóni
sýslumanni neikvætt svar um sumar-
ið hefur hugmyndin ekki verið dottin
upp fyrir. Við vitum hins vegar ekki
á hvaða vettvangi hún var helst rædd
og af hve mikilli alvöru.
í greinargerð Skúla eru nefndir
I nærri áratug, árin 1777-1786,
ríkti hér á landi samfellt harðinda-
skeið. Hafís lagðist við strendur
landsins og mikill kuldi olli gras-
bresti sem aftur bitnaði bæði á
húsdýrum og mannfólki. Móðuharð-
indin í kjölfar Skaftárelda juku á
eymdina. Talið er að á árunum
1783-1785 hafi 9238 fleiri menn dáið
en svaraði tölu fæddra. Veturinn
1783-1784, þegar harðindin urðu
einna mest, féll rúmur helmingur
alls nautpenings, 82% af sauðfé og
77% af hestum.
Það er ekki út í hött að bera þessar
hörmungar á íslandi saman við
hungursneyðir og náttúruhamfarir í
löndum „þriðja heimsins“ nú á
dögum. íslensku hamfarirnar eru
jafnvel enn hroðalegri en þau tíðindi
sem okkur berast af og til sunnan úr
heimi. Þegar fréttir bárust til Dan-
merkur haustið 1783 um þá atburði
sem höfðu orðið á íslandi vöktu þær
þegar mikla athygli. Efnt var til
samskota meðal almennings og
stjórnvöld sendu hingað til lands þá
Levetzow kammerherra og Magnús
Stephensen til að kanna sem nánast
ástandið í landinu.
Hugmyndin kviknar
Við vitum ekki hvenær fyrst var
hreyft hugmyndinni um að flytja
hina hartleiknu íslendinga úr landi
til að forða þeim frá frekari hörm-
ungum, og ekki vitum við heldur
hver eða hverjir viðruðu hana fyrst.
Elsta varðveitta heimildin er bréf
sem Jón Sveinsson sýslumaður í
Suður-Múlasýslu skrifaði Rentu-
kammerinu í Kaupmannahöfn 10.
júní 1784. Þar leggur hann til að úr
sýslu sinni verði flutt það fólk sem
flosnað hefur upp vegna harðind-
anna (de, tienstdygtige omflakkenda
Folk“) og verði farið með það til
Danmerkur eða á einhvern annan
stað á Islandi. Veita ber því athygli
að þarna er berum orðum lagt til að
vinnufærir íslendingar verði fluttir
úr landi, en ekki aðeins sjúklingar
og ósjálfbjarga fólk.
Tillaga sýslumanns hlaut ekki góð-
an hljómgrunn í Höfn. í svarbréfi
frá 31. júlí 1784 kemur fram að
Hannes biskup Finnsson sagði í bók sinni „Mannfækkun af hallærum"
að 1784 hefðu þessir flutningar alvarlega komið tii tals.
þrír staðir sem til máls hafi komið að
flytja íslendinga á: Jótlandsheiðar,
Finnmörk og Kaupmannahöfn.
Hann nefnir töluna 10 til 20 þúsund
manns, sem er allt að helmingur
þjóðarinnar.
Skúli er eindregið andvígur brott-
flutningi landsmanna. Hann segir að
brottflutningur í hvaða mynd sem er
muni margfalda þann skaða sem
orðinn er í landinu, og leggja efna-
hag þess og verslun í rúst. Enn
fremur telur hann að íslendingar
muni þola ferðalagið suður illa og
eins breytt loftslag, og minnir í því
viðfangi á örlög margra íslenskra
námsmanna.
Kostnaður við
flutning kannaður
í miðjum jánúar 1785 ritar síðan
Rentukammerið í Höfn tvö bréf
varðandi brottflutningshugmyndina.
Annað er sent flotactjórninni, en
hitt forstjóra konungsverslunarinn-
ar. Þá eru menn í stjórnardeild
íslandsmála komnir á þá skoðun að
ef af flutningum verði skuli þeir
takmarkaðir við fólk sem er þrot-
bjarga og öðrum tii byrði, gamal-
menni, munaðarlaus börn, sjúka
menn og vanburða og svo vinnulausa
flækinga. Samtals áttu þetta að verða
um 500 manns.
Uppdráttur Magnúsar Stephen-
sen af upptökum Síðuelda og
hraunflóðum þeim, sem frá þeim
runnu niður í byggðir Vestur-
Skaftafellssýslu.
Flotastjórnin áleit að kostnaður
við að senda tvö skip til íslands yrði
nálægt 7-8 þúsund ríkisdölum. Á
hinn bóginn var það mat fulltrúa
konungsverslunarinnar að ef þetta
fólk kæmi um borð í skipin í höfnum
verslunarinnar yrði kostnaðurinn
mun minni eða um 1720 ríkisdalir. I
svarbréfi konungsverslunar er að
finna mjög ýtarlega greinargerð um
hvernig að þessu flutningi skuli stað-
ið og m.a. er tekið fram frá hvaða
höfnum fólk skuli flutt og hve margir
frá hverjum stað.
Ætla má að Rentukammerið hafi
einnig leitað álits Levetzows á fyrir-
huguðum brottflutningum því varð-
veist hefur svarbréf frá honum dag-
sett 30. janúar 1785. Hann kveðst
þar telja það góðverk að losa landið
við öreiga, beiningamenn og land-
hlaupara. Hann vill að fleiri verði
fluttir en 500, eða samtals um 800
manns.
Landsnefndin andvíg
Landsnefndin sem hér starfaði um