Tíminn - 19.05.1989, Síða 2

2
HÉLGÍN
Laugardagur 20. maí 1989
Hefurðu verðskyn?
Þá skaltu líta nánar á þetta...
VM 930 þvottavélin
Stiglaus hitastilling,
hraðþvottur, ullarþvottur,
gardínuþvottur, Esparþvottur,
áfangavinding 600/900 sn.
íslensk handbók.
Blomberg
Verð kr. 56.900.
Staðgr. 54.060,
Góð kjör.
TT 320 þurrkarinn
90 lítra þurrkrými.
Hæg niðurkæling á þvotti,
2 hitastig.
Blomberq
Einar Farestveit&Co.hf.
BORGARTUN 28, SÍMAR: (91) 16995 OG 622900 - NÆG BÍLASTÆPI
Litlir vélkústar
fyrirliggjandi
KAUPFELÖGIN
Borgarættin
Líka fer það heldur ekki á milli
mála að af þessum tuttugu skáldsög-
um gera einar níu mestu stórvirki
Gunnars sem höfundar. Það eru
Saga Borgarættarinnar og Fjallkirkj-
an.
Fyrsta bindið af Sögu Borgarætt-
arinnar kom út 1912, en hún er eins-
og menn vita átakamikil ættarsaga
heiman af íslandi, þar sem harmleik-
ur verksins felst í innbyrðis átökum
sonar við föður. Og verður það
aukheldur til þess að margfalda enn
spennuna að sonurinn er prestur á
staðnum.
Aftur á móti fer það, held ég, ekki
á milli mála að nýrómantísku ein-
kennin, sem ég gat um, eru í raun
töluvert mikið áberandi í þessu
verki. Og þar verður að hafa í huga
að það var frumraun Gunnars á sviði
skáldsagnagerðar, og reyndar mikið
afrek í því fólgið hve vel honum
tókst þar til strax í fyrstu atrennu.
Ef aftur má grípa til hæfilegrar
einföldunar þá dylst það engum,
sem les þetta verk, að innan þess
ieikast á.tvær andstæður, hið góða
og hið illa. Fulltrúar hins góða eru
þeir feðgar, Örlygur bóndi á Borg og
Ormar sonur hans. Fulltrúi hins illa
er aftur á móti Ketill Örlygsson,
síðar Gestur eineygði. Og sagan
fjallar síðan eins og menn vita um
átök þeirra feðga, verðskuldaðan
ósigur Ketils og loks andlát hans
eftir að hann er nánast orðinn sann-
heilagur maður og hefur bætt fyrir
brot sín. Þannig endar sagan í raun-
inni vel eða með því að fulltrúi hins
illa bætir ráð sitt. Nýrómantísku
einkennin birtast svo fyrst og fremst
í margs konar krufningu skáldsins á
persónum sínutn og lífsafstöðu
þeirra hverrar um sig.
Fjallkirkjan
Fyrsta bindi þessa annars helsta
stórvirkis Gunnars kom ekki út fyrr
en 1923, og það dylst engum að í því
fer höfundur sem hefur lært töluvert
frá 1912. Höfuðstyrkur þessa verks
má segja að felist þó ekki í persónu-
krufningum þess, sem vissulega eru
enn nægar, heldur í þeim fjölda-
mörgu og snilldargóðu myndum sem
höfundur dregur þar upp heiman frá
íslandi.
Það er venja að lfta á Fjallkirkjuna
sem sjálfsævisögulega skáldsögu.
Hún er þó ekki eiginleg sjálfsævisaga
í þeim skilningi að þar reki Gunnar
feril sinn undir eigin nafni, en á hinn
bóginn hefur mér vitaniega ekki
verið dregið í efa að þarna noti hann
ævi sína sem uppistöðu í skáldskap-
inn. Uggi Greipsson elst upp í ís-
lenskri sveit, eins og Gunnar gerði
sjálfur, fer svo til Danmerkur og
vinnur sér þar frama sem rithöfund-
ur, líkt og Gunnar gerði einnig.
Fjallkirkjan er ákaflega marg-
slungið og flókið verk, sé það skoðað
í heild. En þó er ljóst að það skiptist
greinilega í tvo hluta, og skilur þar
ýmislegt á milli. Seinni hlutinn er tvö
síðari bindin sem gerast úti í Dan-
mörku. Svo er skemmst af að segja
að sem almenn listaverk eru þau
töluvert síðri en hin fyrri þrjú, sem
gerast heima á fslandi. Eða að
minnsta kosti hljóta þau að höfða
töluvert síður til lesenda hér heima,
og þá trúlega fyrst og fremst vegna
þess hve efni þeirra er miklu fjarlæg-
ara þeim en efni hinna þriggja. Þau
eru kannski fyrst og fremst áhuga-
verð sem heimild um sögu og þroska-
feril höfundarins sjálfs á þessum
árum.
Aftur á móti eru fyrri bindin þrjú
í heild hreinustu snilldarverk. Styrk-
ur þeirra felst fyrst og fremst í þeim
nánu og einlægu myndum sem höf-
undur dregur þar upp af barnæsku
Ugga Greipssonar heima á íslandi.
Þar er hver atburðurinn og hver
persónan öðrum eftirminnilegri.
Eða ætli til dæmis að Ketilbjörn afi
hans á Knerri sé ekki persóna sem
hafi greypt sig býsna fast inn huga
flestra núlifandi íslendinga og sé í
rauninni partur af kunningjahópi
þeirra, svo aðeins eitt dæmi sé tekið
af handahófi.
Og það sem lengst dregur trúlega
er svo hitt að í þessum hluta verksins
ber töluvert á góðlátlegri og græsku-
lausri kímni. Það er einkenni, sem
satt að segja fer ekki mikið fyrir í
verkum Gunnars, því að í heildina
Hrannir
tískunnar
skoðað getur hann alls ekki talist
fyndinn höfundur. Þvert á móti má
hann víst öllu fremur teljast alvöru-
gefinn í því hlutverki. En hér hefur
hann leyft sér að sleppa fram af sér
beislinu og viðhafa glettna gaman-
semi, jafnt í persónulýsingum sem
tali. Og dregur býsna langt til að
auka gildi þessarar sögu.
Samtíminn
En Gunnar skrifaði fleira á þess-
um Danmerkurárum sínum. Á það
hefur verið bent að togstreita góðs
og ills - líkt og hér var nefnt
varðandi Borgarættina - er í raun-
um. En ein þessara sagna vill þó
hvað sem öðru líður alltaf verða
töluvert föst í minni þeirra sem lesa.
Það er Ströndin, og þá ekki hvað síst
fyrir aðalpersónuna, séra Sturlu.
Hann er gagnvandaður maður, sem
eigi að síður storkar guði sínum og
bíður ósigur. í bókarlok stendur
hann svo uppi ekkjumaður með lík
einkadóttur sinnar í fanginu, og
bilaður á geðsmunum. Hvað sem
menn vilja segja um boðskap sög-
unnar eða viðfangsefni þá er sú
mynd ekki auðgleymanleg.
Aftur í aldir
Þá er það ljóst að tiltölulega
snemma hefur Gunnar fengið áhuga
á því að taka fyrir efni úr íslenskri
sögu og gera úr skáldsögur. Að
þessu viðfangsefni hefur hann horfið
með nokkrum hléum inn á milli
annarra verka og ekki tekið það fyrir
í skipulegri röð. En eigi að síður má
telja að töluvert greinargott yfirlit sé
að finna um stóran hluta íslands-
sögunnar í sérstökum hópi af skáld-
sögum hans.
Að vísu er það síður sen svo
nákvæmlega á hreinu hvaða sögur
hans heyra til þessum hópi. En þó er
ljóst að einar sex sögur hans fjalla
Brjóstmynd af skáldinu eftir Sig-
urjón Ólafsson var sett upp í
anddyri Árnagarðs í nóvember
1972. Hér er Gunnar Gunnarsson
að flytja þakkarávarp við það
tækifæri.
inni víðast hvar það atriði sem
byggir upp spennuna í sögum
Gunnars. I þeim er það ákaflega
áberandi einkenni að góð og ill öfl
togist á, og að með því móti skapi
hann átök og byggi upp spennu í
þessum sögum sínum.
Það er líka haft fyrir satt að fyrri
heimsstyrjöldin, með öllum sínum
styrjaldarhörmungum, hafi haft
djúp áhrif á Gunnar Gunnarsson
sem skáld. Má líka meir en vera að
hennar sjái stað í Fjallkirkjunni. Sú
aðdáun á friðsemd og fegurð ís-
lenska sveitalífsins, sem þar birtist,
sé eins konar andsvar Gunnars við
ógnum stríðsins.
En aftur á móti virðist það liggja
á borðinu að sögurnar Ströndin
(1915), Vargur í véum (1916) og
Sælir eru einfaldir (1920) eigi sér
beinar rætur í þessum hildarleik.
Þetta eru allt samtímasögur og ger-
ast heima á íslandi. Og allar ein-
kennast þær af átökum af þeirri gerð
sem hér var nefnd; góður maður og
illur takast á. Og allar sögurnar eru
harmsögur að því leyti að þær enda
illa.
Máski má segja að sögur af þessari
tegund eigi ekki tiltakanlega skír-
skotun til fólks nú á dögum. Núna
séu menn uppteknari af öðrum hlut-
um heldur en spurningunni um yfir-
ráð hins góða og hins illa í heimin-
beint um söguleg efni og mynda þar
á sinn hátt samhengi. Af þeim er að
nefna Fóstbræður (1918), um Ingólf
Arnarson og Hjörleif fóstbróður
hans, Jörð (1933), um þróun þjóð-
félags á tímum næstu afkomenda
Ingólfs hér á suðvesturhorninu, og
Hvíta-Krist (1934), sem á sama hátt
fæst við að lýsa tilkomu kristninnar
hér á landi í kringum árið 1000.
Síðan má segja að þræðinum sé
haldið áfram í Grámanni (1936),
með efni frá því snemma á Sturl-
ungaöld, og enn í Jóni Arasyni
(1930), efnismikilli sögu sem fjallar
um síðasta kaþólska biskupinn á
Hólum.
Loks má svo segja að venja sé
komin á að telja Svartfugl (1929) til
þessa hóps. Það er ein af þekktustu
sögum Gunnars og fjallar eins og
margir vita um alræmt glæpamál
vestan af Snæfellsnesi í byrjun nítj-
ándu aldar. Hún er sérstaklega
áhugaverð fyrir þá sök að sterkustu
persónur þeirrar sögu eru án efa þau
tvö sem glæpina fremja, Bjarni og
Steinunn. Svartfugl er líka það af
þessum sögulegum verkum sem
hvað mestan áhuga hefur vakið,
a.m.k. hér heima. Hefur sú saga líka
áberandi sterkar og vel dregnar
persónulýsingarsem vafalausan kost
fram yfir hinar sögurnar, þar sem
spurningar um rétt og rangt, höfð-
ingja og smælingja, og fleira þess
háttar eru það sem hvað mest byggir
upp söguþræðina.
Vikivaki og Aðventa
Margt fleira mætti nefna varðandi
sögur Gunnars Gunnarssonar, enda
væri létt verk að fjalla um þær í mun
lengra og ýtarlegra máli en rúmið
hér leyfir. Þær eru á margan hátt
sérstæðar, en reynsla flestra mun þó