Tíminn - 24.06.1989, Síða 7

Laugardagur 24. júní 1989 Tíminn 7
,Boðskap Jóns Sigurðssonar eigum við að Iesa áfram, en ekki aftur á bak
öllum byggðum landsins. Þetta
var eðlilegt, því að Jón Sigurðs-
son lét að sér kveða sem foringi
alþjóðar, hann einbeitti sér að
málum sem vörðuðu hagsmuni
allrar þjóðarinnar, allt sem
skipti máli fyrir heildarhag þjóð-
félagsins.
Það sem gerir Jón Sigurðsson
svo áhrifamikinn og eftirminni-
legan er það, sem flestum hlýtur
að þykja mest prýði á stjóm-
málaforingja, að hann mótaði
skýra meginstefnu og lagði alúð
við að framfylgja henni eftir því
sem færi gafst. Jón Sigurðsson
var óþreytandi áróðursmaður og
beitti flestum tiltækum ráðum til
þess að útbreiða stefnu sína og
eignast málsvara fyrir henni í
dugandi liðsmönnum um allt
land. Um dugnað og ósérhlífni
Jóns í útbreiðslu og áróðri er
bréfasafn hans gleggst vitni. Jón
var reyndar kröfuharður við
liðsmenn sína og fór ekki dult
með að forystan væri sér ætluð
en ekki öðmm. Hann átti það til
að styggja skapríka menn.
Jón Sigurðsson er þekktastur
fyrir forgöngu sína í sjálfstæðis-
málinu í þröngri merkingu þess
orðs. En áhugasvið hans var
ekki bundið við það eitt að
berjast fyrir innlendri stjórn í
íslenskum málum með breyting-
um á stjómskipun landsins,
heldur sinnti hann öllum grein-
um stjórnmála og efnahagsmála
af jafn miklum áhuga. Fyrir Jóni
Sigurðssyni vom skóla- og
menningarmál jafn mikilvæg at-
vinnu- og verslunarmálum, sem
hann þó fjallaði um af meiri
áhuga og framsýni en flestir
aðrir. Mér finnst það vera sér-
stakt einkenni á Jóni, hversu
alhliða hann var sem stjómmála-
maður. Um það má nota nú-
tímaorð og segja að hann væri
pólitískur fjölhyggjumaður.
Hann tamdi sér heildarsýn yfir
allt sem varðaði stjómmál og
landshagi. Hvað þetta snertir
mætti Jón Sigurðsson verða
stjómmálaforingjum fyrirmynd
á öllum tímum, ekki síst á okkar
öld, þegar þjóðfélagið er sýnu
flóknara en það var á hans
dögum og sérfræðingar gerast
nú valdastétt á kostnað stjórn-
málamanna.
Sj álfstæðisbaráttan
En þótt réttilega sé lögð
áhersla á hina pólitísku fjöl-
hyggju Jóns, þá minnumst við
hans fyrst og fremst sem leiðtoga
í sjálfstæðisbaráttunni. Stefna
hans í því efni sker sig algerlega
úr í því sem aðrir lögðu til
þjóðmála og þingmála á þeirri
tíð. Þar var ekki tjaldað til
einnar nætur.
Eins og ég hef áður minnst á,
þá var sjálfstæðisbarátta íslend-
inga háð í áföngum. Þessir
áfangar tengjast ævinlega evr-
ópskum og dönskum stóratburð-
um með beinum eða óbeinum
hætti. Það á við um endurreisn
Alþingis 1845, stjómarskrána
1874, innlenda ráðherra- og
þingræðisstjóm 1904, fullveldi
1918 og lýðveldisstofnunina
1944. Sjálfstæðisbaráttan spann-
aði meira en 100 ár og var háð
hægt og sígandi og ofbeldislaust
með sögulegum og pólitískum
rökum stig af stigi og fólst í því
að neyta tækifæranna, lenda
þegar lag var.
Jón Sigurðsson lagði grund-
völl að langtímastefnu í sjálf-
stæðismálinu með sinni frægu
stefnuskrárgrein í Nýjum félags-
ritum, Hugvekju til íslendinga,
árið 1848, þegar Danakonungur
hafði afsalað sér einveldi. Grein
Jóns Sigurðssonar markaði glögg
tímamót í hugmyndafræði sjálf-
stæðisbaráttunnar. Þar áréttaði
hann rétt íslendinga til sjálfstæð-
is undir konungsstjórn en óháð
dönsku ríkisvaldi. Jón boðaði
Nðræðis- og þingræðisstjórn á
Islandi. Að því er tók til almenns
kosningaréttar og valds Alþingis
var hann langt á undan sinni
samtíð. Jón Sigurðsson bar
traust til íslenskrar alþýðu-
menningar og þroska fólksins
sem hélt henni uppi. Jón Sigurðs-
son sagði: Alþingi er fyrir fólkið,
ekki höfðingjana. Þar minnir
Jón Sigurðsson á Abraham
Lincoln, jafnaldara sinn og sam-
tíðarmann, sem sagði í Gettys-
borgarávarpinu að lýðræðið væri
„fólksins stjóm, sem fólkið vel-
ur og fólkinu vinnur". Jón Sig-
urðsson var e.t.v. ekki eins
skáldlegur og spámannlegur í
ræðum sínum eins og Abraham
Lincoln, en sem rökfastur og
framsýnn stjórnmálamaður á
hann ekki marga sfna líka. Með
Hugvekjunni 1848 setti hann
fram stefnu í sjálfstæðismálinu
og flutti rök fyrir henni sem
entust íslendingum gegnum öll
stig og áfanga sjálfstæðisbarátt-
unnar að heita má.
Sumum kann að þykja að hér
sé ekki lítið sagt, þegar þess er
gætt að Jón Sigurðsson naut
þess ekki að lifa alla áfanga
sjálfstæðisbaráttunnar. Sumum
kann jafnvel að þykja að Jón
hafi aðeins séð tekin þau skref-
in í baráttunni sem styst voru •
Jón nálgaðist lok starfsævi
sinnar, þégar stjómarskráin
1874 gekk í gildi. Hún var langt
frá því að færa íslendingum það
stjómarfyrirkomulag, sem Jón
krafðist með Hugvekju sinni
1848 og meirihluti þjóðfundar
tók upp sem sína kröfu þremur
ámm síðar. Jóni Sigurðssyni ent-
ist þó ævi til að segja álit sitt á
stjómarskrá Kristjáns 9. Hún
veitti Alþingi að vísu löggjafar-
og fjárveitingavald og viður-
kenndi ýmis almenn mannrétt-
indi, sem venja er að séu í
lýðræðislegum stjórnskipunar-
lögum. Að öðru leyti skorti
mikið á að komin væri innlend
stjóm á Íslandi. Það átti eftir að
sýna sig betur síðar. Jón Sigurðs-
son felldi þann dóm um stjórn-
arskrána að hún væri „trappa til
að standa á“. Hann sagðist skilja
konung þannig, að hann væri að
gefa íslendingum tækifæri til
þess að sækja lengra á sjálfstæð-
isbrautinni. Hann hélt því fram
að íslendingum væri í sjálfsvald
sett að nýta sér löggjafarrétt
Alþingis til hvers sem þeir ósk-
uðu. Jóni brást ekki rökfestan
og málafylgjan í þessu frekar en
fyrri daginn. Þótt hann sæi
manna best að stjórnarskráin
uppfyllti ekki þær kröfur, sem
hann mótaði í Hugvekju til ís-
lendinga, þá telur hann að hún
loki engum leiðum til áfram-
haldandi frelsisbaráttu og breyt-
inga á stjómskipulaginu. Boð-
skapur Jóns var því sá að sjálf-
stæðisbaráttan skyldi háð áfram
eins og verið hafði, með stoð í
stjómarskránni.
Áfangasókn
Og sjálfstæðisbaráttan hélt
áfram eftir daga Jóns Sigurðs-
sonar. Margar ástæður urðu til
þess að henni miðaði misvel.
Þetta reyndist langvinn áfanga-
sókn,á henni var tröppugangur
eins og Jón hafði lýst fyrri skref-
um í þessari baráttu.
En hvenær endaði þessi frels-
isbarátta, sem Jón Sigurðsson
mótaði með stefnu sinni? Að
formi til lauk henni 1. desember
1918, þegar ísland varð sjálf-
stætt ríki í konungssambandi
við Dani. Sambandssáttmálinn
1918 má að formi til teljast
endastöðin á leið sjálfstæðisbar-
áttu 19. aldar.
En það fór um sambandslaga-
sáttmálann eins og Jón Sigurðs-
son sagði um stjórnarskrána á
sinni tíð, að hann reyndist
„trappa til að standa á“. Full-
veldistímabilið 1918-1944 er um
flesta hluti merkur tími í sögu
íslandinga. Þetta aldarfjórð-
ungsskeið var kveikja margs
konar framfara í landinu og ól af
sér lýðveldishugsjónina, sem
ekki hefði getað orðið til nema
á þessum árum íyrir atburðarás
>ess tíma og pólitíska reynslu
slendinga sem sjálfstæðrar
Djóðar.
Þó ber svo við - og ég verð að
minnast á það - að engu er
líkara en að uppvaxandi kynslóð
sé að týna sambandinu við þetta
tímabil. Ég hef orðið þess
áþreifanlega var að ungt fólk
veit lítið um fullveldistímabilið
eða þá að það horfir til þessara
ára sem fjarlægs tíma. Hvort í
vændum sé að komandi kynslóð-
ir ætli einnig að stytta sér leið
framhjá sögu sjálfstæðisbarátt-
unnar, það veit ég að vísu ekki,
en vona að til slíks þurfi ekki að
koma. Ég er þó ekki óttalaus um
þetta. Því er mér þeim mun
meiri ánægja að fá tækifæri til
þess að dvelja við þetta efni í
viðurvist áheyrenda, sem ég veit
að lifa í barnatrú minnar kyn-
slóðar, að sjálfstæðisbarátta
þjóðarinnar undir langtímaleið-
sögn prestssonarins frá Hrafn-
seyri, hafi ekki aðeins tíma-
bundið gildi, heldur skuli hún í
minnum höfð á öllum tímum.
Sjálfstæðið var
unnið til eignar
Sjálfstæðisbarátta 19. aldarog
fyrri hluta hinnar tuttugustu
verður ekki endurtekin í bók-
staflegum skilningi. En menn
geta þó ekki látið eins og sjálf-
stæðismálið sé úr sögunni. Ef
sjálfstæðið var eftirsóknarvert,
þá fólst það ekki í því að það
væri eins og farandbikar í víða-
vangshlaupi eða annað það sem
á að skila til baka eftir stutt
gaman. Auðvitað miðaði frelsis-
baráttan að því að vinna sjálf-
stæðið til eignar.
Ég neita því ekki að mér finnst
eins og ýmsir ungir menntamenn
og þeir sem sækjast eftir áhrifum
í þjóðfélaginu, séu farnir að
leggja annan skilning í sjálf-
stæðishugtakið en viðgengist
hefur. Nú er það fjarri mér að
segja að ekki megi hrófla við
viðteknum skoðunum. En til
eru grundvallarskoðanir, sem
skylt er að umgangast með
gætni. Það eru þær skoðanir,
sem eru svo mikilvægar og sí-
gildar að hver ærleg sála verður
að íhaldsmanni við að hugsa um
þær.
Kannske þarf maður að hafa
lifað í 200 ár, ef ekki 1000 ár, til
þess að verða að heiðarlegum
íhaldsmanni í sjálfstæðismálinu.
Fyrir mína parta vona ég að sem
flestum endist gæfa til þess kon-
ar íhaldssemi. Með þeim hætti
ber að halda uppi merki Jóns
Sigurðssonar. Þannig höldum
við minningu hans í heiðri. Boð-
skap Jóns Sigurðssonar eigum
við að lesa áfram, en ekki aftur
á bak.“