Tíminn - 09.08.1989, Síða 7

Miðvikudagur 9. ágúst 1989
Tíminn 7
Komið erút stórverk með
kvæðum og lausu máli Jónas-
ar Hallgrímssonar, og hefur
það sem hann skrifaði á
dönsku, sem var mikið, verið
þýtt á íslensku. Pessi útgáfa
á Jónasi er hið mesta þarfa-
verk og til mikils sóma þeim
sem að henni hafa staðið,
sem er í fyrsta lagi útgáfan
Svart á hvítu og ritstjórarnir
Haukur Hannesson, Páll
Valsson og Sveinn Yngvi
Egilsson. Þá hafa aðstoðar-
menn unnið að útgáfunni,
svo sem þýðingum og nafna-
skrám auk frumsamins efnis.
Eru þar tilnefndir ásamt rit-
stjórum Arnþór Garðarsson,
Sigurður Steinþórsson,
Þorgeir Þorgeirsson, læknir,
Porsteinn G. Indriðason og
Hannes Pétursson.
ÞAÐ ER svolítill Fjölnismanna-
blær yfir þessum hópi, því einhverjir
þeirra eru skólabræður og jafnvel
bekkjarbræður, en flestir eru ungir
menn og er það gleðilegur vottur um
ágæti Jónasar að hvorki kennsla í
lélegum skáldskap, sem ástunduð er
í skólum eða sá tíðarandi að virða
einskis það sem áðúr hefur verið
gert, hefur vélað svo um fyrir þessu
ungra manna liði, að það kysi að láta
Jónas liggja.
Pessi útgáfa á Jónasi er í fjórum
þykkum bindum, enda er þar næst-
um allt tínt til, sem talið er frá Jónasi
komið í rituðu máli. Kvæði og vísur
sem honum eru eignaðar eru aftast í
ljóðabindinu (1. bindi) og hefði
eflaust mátt hafa þann þátt drýgri,
þótt alltaf geti orkað tvímælis að
birta höfundarnafn við kveðskap án
fullrar vissu. Þar er því líka hóflega
og af alúð unnið. Fyrir utan vandaða
og vísindalega útgáfu ljóða Jónasar
og annars ritmáls hans, er mikill
fengur að þeim skýringum sem fylgja
í einu bindi, ásamt öðru, á ljóðun-
um, tilurð þeirra og breytingum,
sem höfundur hefur á þeim gert á
þeim tíma, sem hann hafði þau með
höndum. Þótt seint verði unnið
þannig í Jónasi, að hann „liggi á
borðinu" eins og kallað er, eykst
mjög skilningur á skáldsins vinnu
við lestur skýringanna. Þær eru unn-
ar af miklum heilindum, nákvæmni
og alúð. Sumt þar er sótt í smiðju til
Hannesar Péturssonar, skálds, sem
hefur af mikilli nærfærni skrifað um
ljóð Jónasar í bók sinni Kvæða-
fylgsni og er til hennar vitnað. Hann
las einnig fyrstu próförk af þremur
fyrstu bindum ritverksins og þakka
ritstjórar ábendingar hans.
JóNAS Hallgrímsson er íslending-
um mikið meira en skáld og vísinda-
maður. Hann er einskonar þjóðar-
andi, eða að minnsta kosti persónu-
hann ekki og ekki verður séð að
áfengi hafi hindrað hann í verkum.
Maður sem deyr á unga aldri, áður
en jafnaldrar hans í nútímanum eru
komnir af kókaldrinum, en hefur
skilað því sem birt er hér í stórum
bindum og þurfti að sækja þau föng
vítt um land, hefurgert heldurmeira
um stutta ævi en lyfta höfði frá
kodda. Hann hefur unnió sleitulaust
að vcrkefnum sínum fyrir utan að
yrkja nýjan kjark í þjóð sína og afla
henni vitundar, sem dugði langt í
torsóttri frelsisbaráttu.
/\LLT sem Jónas orti er ljóst og
auðskilið. Orðgnótt hans er hvergi
tilgerðarleg, eða skáldskaparleg eins
og menn eru stundum að bera fyrir
sig, sem eru orðnir þreyttir tilburð-
um þeirra sem eru minniháttar. í
rauninni hefur aðeins eitt Ijóð þótt
heidur torskilið. Það er Ijóðið Al-
snjóa. Hafa menn lagt mismunandi
skilning í orðið „hjartavörður", og
komist langt í athugunum sínum.
Erindið þar sem hjartavörðurinn
kemur fyrir hljóðar svo:
Dauðinn erhreinn og hvítur er snjór,
hjartavörðurinn gengur rór
og stendur sig á blæju breiðri,
býr þar nú undir jörð í heidri.
EKK, dettur mér í hug að ég kunni
á þessu skýringu á borð við lærða
menn. En snúi maður inn til einfald-
leika Jónasar eru miklar líkur á því
að Jónas hafi ekki meint neitt annað
með orðinu hjartavörðurinn en hann
segir. Hjartavörðurinn er einfald-
lega stærsta dýrið í hjartahópnum.
Hann gætir hindanna og hefur gát á
aðskotadýrum, og þar sem sagt er að
Jónas hafi farið á veiðar í Sórey er
ekkert líklegra en hann hafi séð
tilburði þessa forystuhjartar. Kvæð-
ið er frábært og versnar ekki við þá
mynd sem forystuhjörturinn gefur
því á grund dauðans. Þá er eftirtekt-
arvert að upphafslínu erindisins hef-
ur verið breytt samkvæmt frágangi
Jónasar sjálfs, sem stundum stangast
á við frágang þeirra Konráðs og
Brynjólfs, sem fyrstir véluðu um
ljóðin til útgáfu. „Dauðinn er hreinn
og hvítur er snjór“ er töluvert öðru-
vísi en „Dauðinn er hreinn og hvítur
snjór" eins og alltaf hefur verið
prentað.
Þannig hafa mörg ljóðin verið færð
nær Jónasi í þessari útgáfu ef maður
má komast þannig að orði.
CjJARNAN hefði undirritaður
viljað hafa burði til að mæla bindin
um Jónas á vog vísindanna. Um það
læt ég þá ungu menn sem hér hafa
að unnið. Maður finnur fljótt hvort
viðhöfð hafa verið vönduð vinnu-
brögð við útgáfu bóka, þótt engum
vísindum sé fyrir að fara. En að fá
fjögur bindi af Jónasi Hallgrímssyni
inn úr dyrunum á þeim popptímum
sem við lifum sannar okkur aðeins
eitt: Þjóðin á enn vor ef hún þorir.
Laugurdaginn 5.8. 1989
Indriði G. Þorsteinsson
gervingur hans, eins og þessi þjóðar-
andi birtist okkur í atferli bestu sona
landsins á seinni hluta nítjándu aldar
og fyrri hluta þeirrar tuttugustu,
áður en kjarastreitan, pólitísk forsjá
og skáldskaparleysið var leitt til
öndvegis af þeim sem lentu vinstra
megin við veröldina. Af þjóðaranda
Jónasar reis bylgjan sem fleytti okk-
ur fram til sjálfstæðis, áður en við
urðum heltekin af þeirri andlausu
glímu sem fylgdi í kjölfarið og leitt
hefur einskonar stöðnun yfir listalíf
í landinu hversu mikinn sem postular
ömurleikans láta. Ljóðabækur eru
gefnar út fjölritaðar eftir fólk sem
yrkir eins og unglingar í skóla.
Myndlist lifir næstum eingöngu á
verkum gamalmenna eða verkum
þeirra, sem eru horfnir héðan, og
skammt er síðan að borið var í orð
að skáldsagan væri dauð. Ekki þarf
lengur að kveða um nokkurn mann:
„Náttúrunnar numdir mál/ numdir
tungur fjalla."
Þótt Jónas sem skáld vekti upp
þjóðaranda, sem fór fyrir okkur eins
og blys í sjálfstæðisbaráttunni, not-
aði hann ekki ill orð um Dani,
heldur vakti hann með okkur andblæ
virðingar og ástar á landi okkar og
frábærri sögu, sem á ný var risin úr
öskustó á nítjándu öld eftir trúar-
myrkur miðalda, þegar einn lærðasti
íslendingurinn skrifaði á latínu, að
tröllaættir væru komnar af Kanaans-
mönnum og kallaði Sturlu Sighvats-
son Sturlu nokkurn Sighvatsson,
eins og um lítt þekktan mann væri
að ræða. Kvæðið Gunnarshólmi er
eitt mesta ættjarðarkvæði, sem ort
hefur verið og er á við þúsund ræður
í sjálfstæðisbaráttu. Má raunar álíta
að þetta eina kvæði -hafi síðan
gert óhugsandi annað en afstaða
okkar til yfirráða Dana yrði endur-
skoðuð. Það er ekki orí um Gunnar
nokkurn Hámundarson heldur
mann svo handgenginn samtíma
Jónasar að hann talar til afturhvarfs-
ins til hlíðarinnar eins og af því hefði
orðið daginn áður. En auðvitað er
hvergi vikið að Dönum í því kvæði og
yfirleitt hvergi í ættjarðarkvæðum
Jónasar. Aðeins eitt stutt Ijóð er til
eftir þetta mikla ættjarðarskáld okk-
ar um Dani, og í gamansömum tón
þess efnis að hér á landi verði þeim
allt að ís.
Sagan af kvæðinu Gunnars-
hólma er rakin í Ijóðaskýringum og
er ekki að efa að þar er farið eftir
bestu heimildum. Tómas Ásmunds-
son Jónssonar ríka á Silfrastöðum
kvæntist Rannveigu Hallgrímsdótt-
ur og bjuggu þau á Steinsstöðum.
Hallgrímur sonur þeirra fylgdi Jón-
asi til Möruvalla í norðurferð hans
síðsumar 1837 og haft er eftir Hall-
grími, að Jónas hafi verið að yrkja
Gunnarshólma á leiðinni inn til
Akureyrarfrá því að hafa hitt Bjarna
amtmann. Nokkuð er víst að þá var
Jónas að fást við kvæðið. Þetta mun
hafa verið í ágúst og farið að dimma,
enda er þess minnst að tungl hafi
verið á lofti. Hægt er að gera sér í
hugarlund ferð Jónasar yfir Mold-
haugnaháls í næturkyrrðinni, en
þarna eru oft miklar stillur og land
fagurt og „skáldskaparlegt". Svo
mikið er víst að kvæðið var tilbúið
að morgni og var Hallgrímur sendur
með það aftur til Bjarna amtmanns,
sem las og hafði við orð að nú væri
best fyrir hann að hætta að yrkja.
Þegar Jónas orti þetta ljóð var
hann staddur á landssvæði sem í ljósi
sögunnar gæti sem hæglegast kallast
ódáinsvellir skáldskaparins. Sjálfur
var Jónas frá Hrauni og Steinsstöð-
um, (vafamál á hvorum staðnum
hann fæddist) séra Jón Þorláksson
bjó á Bægisá og Bjarni amtmaður
sat á Möðruvöllum. Seinna kom svo
við sögu Davíð Stefánsson frá Fagra-
skógi. Fyrir utan þessi skáld yar og
hefur verið fjöldi yrkjandi manna á
svæðinu frá Galmarströnd til „hárra
hóla“ Öxnadals. Stundum hefur ver-
ið sagt að Jónas hafi lært af Jóni
presti. Slíkur maður lærir af fáum
annað en hvernig hægt er að nálgast
margvísleg efnisföng í ytra búnaði.
Nefna má sem dæmi að Bægisár-
klerkur sagði um séra Magnús á
Tjörn: „Nú er svanurinn nár á
Tjörn“. Af sama tilefni orti Jónas
um Bjarna amtmann: „Skjótt hefir
sól brugðið sumri/því séð hef ég
fljúga/ fannhvíta svaninn úr sveit-
um... “ Þeir höfðu a.m.k. líkar
samlíkingar í huga höfuðsátar ódá-
insvalla norður þar.
Þótt Jónas hafi í Ijóðum sínum
kveikt lotningu manna fyrir landi og
sögu og orðið þannig brimbrjótur
fyrir nýjar hugsanir á íslandi kvað
hann einnig margt fallegt um menn.
Ástar og saknaðarkvæði hans eru
frábær að allri gerð hjúpuð þeim
ljúfa einfaldleika, sem yfirskyggir
allt hans verk. Þó voru mörg Ijóða
hans eins og þau vildu sprengja af
sér samtímann og þeytast út í
kosmos. Vísindamaðurinn í Jónasi
jók honum sýn til samhengis allra
hluta og hann höfðar bókstaflega
víða til þessarar tilfinningar. Seinna
kom svo Einar Benediktsson og talaði
um eina “alveldissál" af skáldskapar-
legu innsæi og lagði vatnsdropanum
til heilt „universe“. Og Jónas trúði á
vorið í altækri merkingu. Hann birti
m.a. þá trúarjátningu sína í erfiljóð-
inu um séra Þorstein Helgason:
„Veit þá þá engi að eyjan hvíta/ á sér
enn vor, ef fólkið þorir“. Þannig var
af fullri einurð og á örlaga og
sorgarstundu kveðinn kjarkur í ís-
lendinga. Öðru máli gegndi þegar
Jónas orti um sína nánustu. Þá
harmaði hann að hafa misst hluta af
sjálfum sér, eins og þegar hann kvað
eftir Jónas Tómasson, systurson
sinn, sem andaðist sex ára gamall:
„Gott hugð‘ eg til/ af guði senda/
neistann að glæða/námsölum í.“
ÞAÐ vill svo til, þegar maður hefur
fjögur bindi um Jónas undir
höndum, að maður verður allur að
augum og eyrum enn einu sinni. Svo
merkilegur er hann og alltaf nýr.
Lengi hefur sú þjóðsaga fylgt Jónasi,
kannski búin til af almenningi til að
færa séríslenska skáldaímynd upp á
hann, að Jónas hafi verið drykkfelld-
ur og svo latur, að hann hafi vart
nennt að lyfta höfði frá kodda. Víst
drakk Jónas eitthvað, en latur var
Enner
vor