Tíminn - 22.09.1989, Blaðsíða 7

Föstudagur 22. september 1989
Tímínn 7
VETTVANGUR llllllliillllli
Lilja Mósesdóttir, hagfræðingur:
Atvinnuþróun og vandi
f ramsækinna kvenna
Mikilla breytinga er að vænta í íslensku atvinnulífi. Það
lýsir ótrúlegri skammsýni að ekki sé búið að móta stefnu
um hvernig við hverfum frá núverandi framleiðsluhagkerfi
yfir til upplýsingahagkerfis. í framtíðinni verður sjávarút-
vegur áfram höfuðútflutningsgreinin en þekkingar- og
þjónustugeirinn mun taka við flestum sem koma út á
vinnumarkaðinn í framtíðinni. Lítið hefur áunnist í jafn-
rétti á vinnumarkaðnum. Form misréttisins á vinnumark-
aðinum hefur aðeins breyst. Að öllu óbreyttu mun
launamunur kynjanna aukast í framtíðinni.
Þáttaskil
íslenskt atvinnulíf stendur á
tímamótum. íslendingar geta ekki
lengur lokað augunum fyrir nauð-
syn þess að hverfa frá framleiðslu-
hagkerfi þar sem allur hagvöxtur
byggir á aukinni framleiðslu yfir til
upplýsingahagkerfis þar sem
þekking, ný tækni og stóraukin
sjálfvirkni tryggja aukin verðmæti
þess sem framleitt er. Síðustu ára-
tugi hefur uppspretta hagvaxtar
verið aukið aflamagn og hækkandi
verð sjávarafurða erlendis sem síð-
an hefur valdið þenslu í öllu hag-
kerfinu. Þessi aflaaukning og er-
lendar verðhækkanir hafa gert
okkur kleift að njóta mikils hag-
vaxtar á sama tíma og framleiðni
hvers vinnandi manns hefur lítið
sem ekkert aukist. En framleiðni
er aukin til þess að nýta megi á sem
bestan hátt auðlindir, mannafla og
tæki á hverjum tíma.
Efnahags- og
atvinnustefna
Þróun íslenska hagkerfisins yfir
í upplýsingahagkerfi þar sem vinn-
an fer í stórauknum mæli fram með
tölvum og sjálfvirkum tækjum er
nú þegar hafin. Þróunin hefur
verið hæg og ómarkviss þar sem
hún hefur alfarið byggt á framsýni
og fjárfestingamöguleikum ein-
stakra smárra fyrirtækja. Mögu-
Ieikar smárra fyrirtækja til að
standast samkeppni við stór erlend
fyrirtæki sem studd eru beint og
óbeint með virkri efnahagsstjórn
viðkomandi landa eru takmarkað-
ir. Japanir beinat.d. lánsfjármagni
á lágum vöxtum í þær útflutnings-
greinar sem þeir telja vænlegar til
vaxtar. íslensk stjórnvöld verða að
móta langtíma efnahags- og at-
vinnustefnu ef takast á að auka
verðmæti þjóðarframleiðslunnar
og rífa efnahagslífið upp úr núver-
andi lægð. Það lýsir ótrúlegri
skammsýni að ekki sé löngu búið
að móta stefnu um hvernig við
hverfum frá núverandi framleiðslu-
hagkerfi yfir til upplýsingahagkerf-
is þar sem slík umskipti munu
koma misjafnlega niður á einstök-
um byggðarlögum, fyrirtækjum og
hópum launafólks.
Sjávarútvegur
Engar aðrar útflutningsgreinar
géta nú aflað sambærilegra útflutn-
ingstekna og sjávarútvegurinn. Við
þurfum aðeins að auka verðmæti
útfluttra sjávarafúrða um 10% til
að það skili sér í 7-8% hærri
gjaldeyristekjum. Sjávarútvegur
verður því áfram höfuðútflutnings-
greinin en hann mun ekki lengur
byggja á síaukinni framleiðslu
heldur betri nýtingu og markaðs-
setningu aflans ásamt útflutningi
sérþekkingár sem safnast hefur
upp í greininni á undanförnum
áratugum. Slíkt útheimtir samhæf-
ingu veiða og vinnslu, mikla fjár-
festingu í þekkingu, tækni og
markaðsmálum. Forsenda aukinn-
ar fjárfestingar er að umtalsvert
langtíma lánsfjármagn renni beint
til sjávarútvegsins.
Fyrirtæki í sjávarútvegi munu í
framtíðinni færast á færri hendur
og þar með færri byggðalög vegna
aflasamdráttar og brýnnar vinnslu-
hagræðingar. Yfirvofandi gjald-
þrot margra byggðarlaga mun
neyða stjórnvöld til að móta
byggðastefnu þar sem leitast er við
að valda sem minnstri byggðarösk-
un og sem bestri nýtingu vinnuafls,
auðlinda og fjárfestinga. Mikil
tæknivæðing sjávarútvegsins mun
hafa í för með sér fækkun starfa í
greininni. Aðrar greinar munu því
þurfa að taka við nær öllu nýju
vinnuafli sem kemur út á markað-
inn í framtíðinni.
Landbúnaður
í landbúnaði hefur framleiðslu-
magnið verið haft að leiðarljósi
fram til þessa. Miklar tæknifram-
farir sem stóraukið hafa fram-
leiðslugetu landbúnaðarins hafa
ekki leitt til eðlilegrar fækkunar
bænda, mjólkustöðva og slátur-
húsa. Því hefur þurft að grípa til
kvótakerfis sem þýtt hefur að fram-
leiðsla margra búa hefur minnkað
þrátt fyrir mikla og jafnvel aukna
afkastagetu. Afleiðingar þessarar
miklu áherslu á magnið á öllum
stigum landbúnaðarframleiðslunn-
ar eru síaukinn framleiðslu- og
úrvinnslukostnaður sem velt hefur
verið yfir á neytendur og ríkissjóð.
Neytendur hafa aftur á móti sýnt
með minnkandi neyslu landbúnað-
arvara að þeir eru ekki tilbúnir
lengur að borga hvað sem er fyrir
mjólkina eða lambakjötið. Mikil
pólitísk ítök bænda munu koma í
veg fyrir að bændum verði skipað
að hætta búskap án þess að þeim
verði boðið upp á aðra atvinnu-
möguleika. Mikil óánægja neyt-
Stóriðja er mjög fjár-
magnsfrekur iðnaður
sem hefur lítil marg-
földunaráhrif í atvinnu-
og tækniþróun þegartil
lengri tíma er litið. Nýtt
stóriðjuver myndi soga
til sín mikið innlent og
erlent lánsfjármagn frá
öðrum atvinnugreinum
og öðrum iðnaði
enda mun neyða stjórnvöld, bænd-
ur og úrvinnsluaðila til að móta
byggðastefnu strjálbýlis þar sem
jafnhliða er tekið tillit til atvinnu-
möguleika bænda, mismunandi
framleiðni býlanna og hagsmuna
neytenda. Öðruvísi verður ekki
hægt að koma í veg fyrir offram-
leiðslu, litla framleiðni og lítil gæði
vara úrvinnsluaðila sem seldar eru
á alltof háu verði.
Iðnaður
íslendingar munu aldrei byggja
afkomu sína alfarið á iðnaðarfram-
leiðslu vegna þess að hér vantar
flest skilyrði slíkrar framleiðslu
eins og miklar og fjölbreyttar nátt-
úruauðlindir, stóran vinnuaflsmark-
að og neyslumarkað. En draumur
margra í dag er einmitt að reisa
nýtt stóriðjuver. Stóriðja er mjög
fjármagnsfrekur iðnaður sem hefur
lítil margföldunaráhrif í atvinnu-
og tækniþróun þegar til lengri tíma
er litið. Nýtt stóriðjuver myndi
soga til sín mikið innlent og erlent
lánsfjármagn frá öðrum atvinnu-
greinum og öðrum iðnaði.
Til að hámarka verðmætasköp-
un iðnaðarframleiðslu í framtíð-
inni og útflutning hljóta innlendir
framleiðendur að leggja höfuðá-
herslu á framleiðslu sem byggir á
sérþekkingu og þróun véla og
tækja fyrir fiskveiðar, hraðfrysti-
iðnað og sjávarréttaframleiðslu.
En þar sem fyrirtækin eru smá og
ekki fær um að þróa sjálf langtíma-
stefnu hlýtur ríkisvaldið að leika
mikilvægt hlutverk í langtíma iðn-
aðarþróun. Á innanlandsmarkaði
munu iðnaðarframleiðendur kepp-
ast við að fullnægja fjölbreyttum
sérþörfum/óskum neytenda. En
neytendur munu í framtíðinni
leggja ríkari áherslu á að kaupa
sérframleiddar vörur í stað fjölda-
framleiddra vara og vera tilbúnir
að borga meira fyrir slíkar vörur.
Til að geta brugðist hratt við
breyttum óskum og kröfum neyt-
enda verða fyrirtækin að vera stað-
sett nálægt neytendamörkuðum.
íslenski sérvöruiðnaðurinn mun
takmarkast við innanlandsmarkað
vegna landfræðilegrar stöðu
Islands. Þar eð innanlandsmarkað-
ur er lítill mun iðnaður ekki geta
tekið við miklum hluta þess vinnu-
afls sem kemur út á markaðinn ár
hvert í framtíðinni.
Þjónusta og þekking
Mikil þensla hefur átt sér stað í
þjónustu- og þekkingargeiranum á
undanförnum tveimur áratugum
hvort heldur er á vegum ríkisins
eða einkaframtaksins. Nú vinnur
rúmlega helmingurþjóðarinnar við
að selja þjónustu og þekkingu og
mun það hlutfall eitthvað aukast í
framtíðinni þegar sala á sjávarút-
vegsþjónustu og tækni til t.d. ey-,
ríkja í Karabíska hafinu, Afríku
og Asíu hefst fyrir alvöru. Þessi
eyríki eiga gjöful fiskimið sem þau
hafa hingað til ekki haft fjárhags-
legt og tæknilegt bolmagn til að
nýta. Þar sem eyríkin hafa og
munu fá hlutfallslegá mest í þróun-
arhjálp í framtíðinni mun eftir-
spurn þeirra eftir vélum, tækni-
þekkingu og þjónustu stóraukast í
framtíðinni. Þessar örsmáu þjóðir
munu jafnframt leita að fyrirmynd-
um um hvernig reka eigi ríkissjóð,
innheimta skatta, koma á öflugu
heilbrigðis- og menntakerfi í ör-
smáum hagkerfum svo eitthvað sé
nefnt. Ráðgjöf íslendinga mun í
það minnsta felast í upplýsingum
um það sem úrskeiðis hefur farið í
íslensku efnahagslífi. Slíkar upp-
lýsingar gætu komið í veg fyrir að
önnur örsmá eyríki endurtaki okk-
ar vitleysur sem birtast í tíðum og
miklum hagsveiflum.
Jafnrétti
vinnumarkaðarins
Þrátt fyrir áratugalanga baráttu
kvenna fyrir jafnrétti á vinnumark-
aðnum hefur lítið áunnist. Stór-
aukin atvinnuþátttaka kvenna og
víðtæk jafnréttislöggjöf hafa ekki
leitt til launajöfnunar. Form mis-
réttisins á vinnumarkaðnum hefur
aðeins breyst. Til að komast hjá
því að borga konum sömu laun
fyrir sömu vinnu hafa stjórnendur
fyrirtækja og stofnana gripið til
þess ráðs að breyta skilgreiningu
starfa sem áður voru í höndum
karla þannig að réttlætanlegt þykir
að borga konum lægra kaup. Allar
þekkjum við manninn sem að sögn
hefur svo ábyrgðarmikið starf með
höndum að nauðsynlegt er að
borga honum bílastyrk og óunna
yfirvinnu langt umfram það sem
kona með sambærilega menntun í
hliðstæðu starfi fær. Fjölbreyttara
náms- og starfsval mun því ekki
Að öllu óbreyttu mun
veik samningsstaða
kvenna birtast í sí-
auknum launamun
kynjanna.
Það eina sem gæti
spornað við þessari
þróun er að konur,
hvaða stjórnmála-
skoðunar sem þær
eru, sameinist og stofni
með sér heildarsamtök
á vinnumarkaðnum
sem hafa það að leið-
arljósi að bæta stöðu
kvenna.
nægja til að jafna launamun í
framtíðinni.
Launum fyrir störf sem konur
hafa oftast með höndum hefur
kerfisbundið verið haldið lágum á
undanförnum áratugum. Öðruvísi
gætu íslensku framleiðslufyrirtæk-
in ekki staðist samkeppni erlendra
fyrirtækja sem náð hafa margfalt
meiri framleiðni á hvern vinnandi
mann. Ég óttast að staða íslenskra
kvenna muni þó lítið batna í fram-
tíðinni þegar aukin þekking og ný
tækni tryggja aukin verðmæti þess
sem framleitt er. Upplýsingaöld-
inni fylgir nefnilega nýtt vinnufyr-
irkomulag og nýjar skilgreiningar
á störfum í þjónustu- og þekking-
argeiranum. Þar sem valdastaða
karla er mun sterkari en kvenna í
atvinnulífinu er að öllu óbreyttu
líklegt að konur muni bera skertan
hlut frá borði í þeirri þróun.
Nýtt vinnufyrirkomulag
Fyrirtæki í þjónustu- og þekking-
argeiranum starfa á litlum og
sveiflukenndum heimamarkaði.
Þau sækjast eftir fólki með á-
kveðna sérþekkingu og mikla starfs-
reynslu. Mjögsérhæftogjafnframt
fjölþætt starfssvið þessa fólks gerir
það að verkum að verkalýðshreyf-
ingu gengur illa að ná tökum á
þessu vinnufyrirkomulagi. Það er
því háð samningsstöðu hvers og
eins hvað hann/hún ber úr býtum.
Samningsstaðan ræðst svo af fjölda
þeirra sem eru með sambærilega
menntun, starfsreynslu, pólitísk
ítök, fjölskyldu- og kunningja-
tengsl og skki síst kyni viðkom-
andi.
Sameinaðar
stóndum við!!!
Samningsstaða kvenna er og
verður mjög veik í samanburði við
karlmenn. Konur hafa litla eða
einhæfa menntun og starfsreynsla
þeirra er í flestum tilvikum rninni
en karla vegna þeirra kvaða sem
leggjast á konur við barneignir.
Jafnframt gera flestir atvinnurek-
endur greinarmun á því hvað þeir
geta boðið körlum og konum í
kaup og kjör, konum í óhag. Að
öllu óbreyttu mun veik samnings-
staða kvenna birtast í síauknum
launamun kynjanna. Konur munu
í framtíðinni ekki geta treyst á
almennar aðgerðir til að bæta stöðu
sína. I upplýsingaþjóðfélaginu
verður mjög erfitt að fá yfirsýn yfir
afkomu einstakra hópa. Áhrif al-
mennra aðgerða sem miða að því
að bæta stöðu kvenna verða óljós-
ari og því erfiðar að ná almennri
samstöðu um beinar aðgerðir. Það
eina sem gæti spornað við þessari
þróun er að konur, hvaða stjórn-
málaskoðunar sem þær eru, sam-
einist og stofni með sér heildar-
samtök á vinnumarkaðinum sem
hafa það að leiðarljósi að bæta
stöðu kvenna. Konur, við getum
ekki lengur treyst því að aðrir séu
svo skynsamir að gera sér grein
fyrir og vilji bæta úr því óréttlæti
sem við erum beittar á vinnumark-
aðinum. Það ér okkar að standa
upp og berjast fyrir breytingum.
Byggt á erindi sem flutt var á
landsþingi Landssambands fram-
sóknarkvenna (LFK)
Lilja Mósesdóttir,
hagfræðingur.