Tíminn - 28.10.1989, Blaðsíða 9

Laugardagur 28. október 1989
Tíminn 9
Páll Pétursson formaður þingflokks Framsóknarflokksins og meðlimur
í forsætisnefnd Norðurlandaráðs í helgarviðtali Tímans:
Förum um bakdyrnar
hjá stjórn Thatcher
Það vakti nokkra athygli að á fjölþjóðlegri þingmannaráðstefnu
um mengun sjávar, sem haldin var í Kaupmannahöfn fyrir skömmu
á vegum Norðurlandaráðs, komu fram breytt og mun jákvæðari
viðhorf til mengunarmála hjá fulltrúum þjóða sem ekki hafa sýnt
þeim mikin áhuga til þessa. Þeirra á meðal voru þingmenn frá
Sovétríkjunum og Bretlandi. Nú berast þau tíðindi að breska
stjórnin hyggist reisa stóra eyðingarstöð fyrir kjarnorkuúrgang í
Dounray Skotlandi, í óþökk umhverfisverndunarsamtaka og stjórn-
valda í nágrannaiöndum sínum.
Einstakir þingmenn í Bretlandi hafa að
vísu ekki yfir stjdrnvöldum að segja, en
yfirlýsingar þeirra á ráðstefnunni í Kaup-
mannahöfn stangast óneitanlega á við það
sem nú hefur verið sýnt í verki. Páll
Pétursson alþingismaður sem á sæti forsætis-
nefnd Norðurlandaráðs, segir það verulegt
áhyggjuefni hvernig forsætisráðherra Breta
hagar sér.
„Þessi ákvörðun brýtur þvert í bága við
það sem að maður hafði á tilfinningunni eftir
að hafa verið á ráðstefnunni um mengun
sjávar með breskum þingmönnum og kemur
mjög á óvart,“ segir Páll. „ Það er alger
forstokkun í samskiptum við vinsamlegar
nágrannaþjóðir að setja upp þessa stór-
hættulegu stöð. Bretamir fara með hana
jafn langt frá London og þeim er unnt, en
jafnframt eins nærri okkur og mögulegt er.
Mengunin kemur þó ekki beina leið til
okkar. Hafstraumar liggj a þannig að úrgang-
ur frá þessari stöð berst austur um til
Hjaltlands og norður með Noregsströndum,
þaðan í átt til Grænlands og kemur síðan
norðan að íslandi. Flutningar að og frá
þessari stöð skapa Iíka vemlega hættu og
það er ef til vill alvarlegasta hliðin sem snýr
að okkur íslendingum.
Þessi ákvörðun Breta er svo ný til komin
að menn hafa ekki haft verulegt ráðrúm til
að bregðast við. Fyrstu viðbrögð ríkisstjórn-
arinnar vom myndarleg, forsætisráðherra
gerði Thatcher orð og starfandi utanríkis-
ráðherra kallaði fyrir sig breska sendiherr-
ann til þess að bera fram harðorð mótmæli.
Ég held að það sé ástæða til að þeir sem á
annað borð geti látið í sér heyra um þetta
efni geri það, þannig að a.m.k. liggi það fyrir
staðfest að íslendingar taka þessu ekki með
þögninni. Þessi kona viðist þó fara sínu fram
hvað sem umheimurinn segir og ég geri ekki
ráð fyrir að það sé þægilegt að hafa áhrif á
bresku ríkisstjórnina. Það er þó alltaf við-
leitni að láta til sín heyra.“
Thatcher svaraði Steingrími
illu einu
- Nú hafa umhverfismál verið sífellt meira
til umræðu á milli þjóða, enda mengun ekki
bundin innan landamæra þeirra sem hana
skapa. Hvað hefur verið að gerast innan
Norðurlandaráðs á þessum vettvangi á
undanförnum árum?
„Forsaga málsins er sú að haustið 1984
snéri forsætisnefnd Norðurlandaráðs sér til
forsætisráðherra Norðurlanda og óskaði eft-
ir því að þeir reyndu að beita áhrifum sínum
á forsætisráðherra Breta, að þeir féllust á
skilmála Helsingforssamkomulagsins um að
draga úr loftmengun. Eins og kunnugt er
berst mjög mikil mengun frá Bretlandseyj-
um til Norðurlanda, þó að við íslendingar
höfum sloppið blessunarlega við mest af
henni. Steingrímur Hermannsson, sem þá
var í forsvari fyrir forsætisráðherra Norður-
landa, skrifaði Thatcher bréf þar sem hann
varð við beiðni forsætisnefndarinnar, en
hún sendi honum bréf um hæl þar sem hún
svaraði illu einu og taldi allt í lagi hjá
Bretum. Þegar þetta svar var kynnt fyrir
forsætisnefndinni komust menn að þeirri
niðurstöðu að skynsamlegast væri að reyna
að komast bakdyramegin að Bretum og
boða til fjölþjóðlegrar þingmannaráðstefnu,
þannig að ekki þyrfti að tala við ríkisstjóm-
ina heldur þingmenn sem síðan gætu hver í
sínu landi reynt að hafa áhrif á viðkomandi
ríkisstjórnir.
Haustið 1986 var síðan haldin í Stokk-
hólmi ráðstefna um loftmengun sem berst
milli landa. Það var Norðurlandaráð sem
boðaði til ráðstefnunnar, með þátttöku 17
ríkja, þ.e.a.s. í Norður-, Mið-, og Austur
Evrópu. Þessi ráðstefna þótti takast framúr-
skarandi vel og þar var mikill einhugur og
áhugi meðal þingmanna að taka á málunum.
Talsverður hópur sérfræðinga var kvaddur
til og ráðstefnan skilaði a.m.k. einhverjum
árangri og var til vakningar þingmönnunum.
Fljótlega kom upp sú hugmynd að halda
svipaða ráðstefnu um megnun hafsins, sem
einnig er mjög alvarlegt vandamál."
Þörungaplágan kveikjan að
ráðstefnu um mengun hafsins
„Sumarið 1988 braust þörungaplágan út í
Kattegat og veldur verulegum skaða í Nor-
egi, Danmörku og Svíþjóð. Forsætisnefnd
Norðurlandaráðs var boðuð til skyndifundar
í Kaupmannahöfn vegna þessara mengun-
arslysa og þar var ákveðið að efna til
aukaþings Norðurlandaráðs í Helsinki
haustið 1988. Mengun hafsins yrði umræðu-
efni og jafnframt yrðu umhverfisráðherrar
Norðurlanda beðnir um að leggja fram til
samþykktar samstarfsáætlun um varnir gegn
henni. Tillaga frá íslendingum um gerð
slíkrar áætlunnar hafði verið samþykkt á
Norðurlandaráðsþingi veturinn áður. Á
þessu þingi sem haldið var í nóvember í
fyrra, lögðu umhverfisráðherramir fram
drög að áætiun, en mættu verulegri andstöðu
þingmanna, sem þótti allt of skammt gengið.
Þau báru keim af því að menn voru ekki
tilbúnir að kosta neinu til og nánast var lagt
til að kröfurnar skyldu ekki vera lakari en
hjá því landi sem var slappast á hverju sviði.
Það er að segja, Finnar fegnu að móta
kaflann um iðnaðarmengun, Danir um
megnun frá landbúnaði o.s.frv.. Um þetta
urðu mjög harðar deilur á þinginu og
atkvæðagreiðsla var tvísýnni en á öðrum
Norðurlandaráðsþingum."
Kratar hieyptu pólitík í málið
- Er það rétt að inn í þessi mál hafi
blandast flokkspólitísk tengsl?
„Fjórir af þeim fimm umhverfisráðherrum
sem sátu á Norðurlöndum á þessum tíma
voru sósíaldemókratar. Þeir hafa með sér
náið samstarf og gerðu að flokksmáli að fá
áætlunina samþykkta þannig að sósíaldemó-
kratar yrðu ekki fyrir hneisu. Leikar fóru
þannig að ályktunin var samþykkt með
naumum meirihluta, en jafnframt ákveðið
að fara þess á leit við ráðherranefndina að
hún legði fram endurskoðaða mengunar-
vamaáætlun fyrir þingið sem haldið verður
í Reykjavík núna í vetur. Nú er unnið að
endurbótum að þessari áætlun á vegum
ráðherranefndarinnar.
Það voru einungis fulltrúar frá Norður-
löndunum sem tóku þátt í aukaþinginu í
Helsingör. Hins vegar var haldið áfram
undirbúningi að fjölþjóðaráðstefnu um
mengun hafsins. Hún var svo haldin í
Kaupmannahöfn 16.-18. þessa mánaðar. Til.
þessarar ráðstefnu var boðið fulltrúm 17
þjóða sem að menga Norðurhöf. Þær þáðu
allar boðið nema Frakkar. Þarna var lagt
fram uppkast að lokaskjali sem samið hafði
verið af sérfræðingum á vegum Norður-
landaráðs og skemmst frá því að segja að
viðtökumar urðu þær að skjalinu var breytt
að verulegu leyti og allt gert þar skýrara og
kröfur harðari en vom í uppkastinu."
Sovétmenn viðurkenna glæpi
gegn mannkyninu
„Það vakti vemlega athygli hvað Sovét-
menn gengu hart fram og virtust vera
kappsamir við að reyna að stemma stigu við
mengun. Það kom fram að ástandið austan
jámtjalds er víða afar slæmt, t.d. hjá
Rússum og Pólverjum. Það er ekki nokkur
vafi á því að Sovétmenn eru orðnir hræddir
við vaxandi mengun og afleiðingar hennar.
Það er kannski tímanna tákn hvemig sendi-
menn þeirra töluðu þarna. Þeir fluttu ræður
sem maður hefði talið fyrir nokkmm árum
síðan að væri óhugsandi að þeir gerðu í
útlöndum. Þingmenn úr Æðstaráðinu töluðu
þarna af mikilli hreinskilni um mengun í
Rússlandi og þann háska sem þeim og
öðmm þjóðum stafaði af afleiðingum
hennar. Sendimaður frá þeim hikaði ekki
við að tala um Tsjernobil slysið á mjög
gagnrýninn hátt. Hann sagði það glæp gegn
mannkyninu að ekki skyldi tilkynnt umsvifa-
laust um hættuna jafn skjótt og ljóst var að
þarna hafði orðir ægilegt mengunarslys.
Fulltrúar Æðsta ráðsins búsettir í Eystra-
saltsríkjunum kváðu einnig mjög sterkt að
orði.
íslenska sendinefndin hafði búið sig vel
undir þessa ráðstefnu og notið þar meðal
annars aðstoðar Siglingamálstofnunar. Við
höfðum reyndar haft vemleg áhrif við gerð
uppkastsins að lokaskjalinu og sent ábend-
ingar sem við höfðum komið okkur saman
um í samráði við Siglingamálastofnun.
Margar þeirra höfðu verið teknar til greina,
en þó ekki nærri allar.
Ég flutti fjórar megin breytingatillögur
við lokaskjalið á fundinum sem allar voru
samþykktar. Veigamest var sú að skora á
hlutaðeigandi ríki að staðfesta Hafréttar-
sáttmálann. Það hefur verið mikið baráttu-
mál okkar íslendinga að hann hlyti staðfest-
ingu og gengi í gildi. Því miður hafa ekki
nema 40 ríki uppfyllt hann, þó að 159 ríki
hafi skrifað undir á sínum tíma, en til þess
að Hafréttarsáttmálinn hljóti fullgildingu
þurfa 60 ríki að staðfesta hann.“
Skref í átt að f ullnaðarsamþykkt
Hafréttarsáttmáians
- Nú virðist hafa átt sér stað mikil
viðhorfsbreyting meðal þingmanna til meng-
unarmála á stuttum tíma?
„Já það má segja að hún sé veruleg. Þarna
var tekin eindregin afstaða með Hafréttar-
sáttmálanum, sem er undirstaðan alls þessa.
Jafnframt er fallist á skilgreiningu Hafréttar-
sáttmálans á því hvað sé mengun. Fram að
þessu hafa margar af þeim þjóðum sem tóku
þátt í ráðstefnunni ekki viljað fallast á
orðalag sáttmálans í þeim efnum. Þetta var
að vísu einungis ráðgefandi samkoma, en
þingmennimir fara síðan hver til síns heima
með þetta lokaskjal sem þeir eru búnir að
fallast á og vinna að framgangi þess innan
sinna ríkisstjóma.
Fyrir utan samþykkt Hafréttarsáttmálans
og skilgreiningu hans á mengun, var viður-
kennt réttmæti þeirrar stefnu að sá sem ætlar
að losa úrgang í hafið verður að sanna það
sjálfur að hann sé ekki mengandi. Ef að
gmnur leikur á um að mengun geti orðið að
ræða einhvertíma í framtíðinni, verður sá
sem ætlar að losa sig við úrgang að sanna að
svo verði ekki. Þetta er gífurlega mikilvægt
vegna þess að mikið af þessari mengun er
þannig til komin að menn hafa verið að losa
í hafið efni sem þeir hafa talið sjálfir að væru
svo vel um búin að þau yllu ekki neinum
skaða, en reyndin hefur orðið önnur. Þessi
viðurkenning felur það í sér að það er
bannað að nota hafið sem ruslakistu fyrir
eitraðan efnaúrgang, eða úrgang sem hugs-
anlega gæti valdið mengun.
Það er einnig ákaflega mikilvægt fyrir
okkur íslendinga að Norður-íshafssvæðið er
þarna tekið inn í þessa mengunarvamaráætl-
un. Þjóðunum við Norður-íshafið er ljós sá
háski sem þeim stafar af mengun og vilja
koma í veg fyrir hana áður en hún verður
alvarleg.
í lokaályktuninni sem samþykkt var á
ráðstefnunni er megnin áhersla lögð á for-
vamarstarf. í henni er einnig varpað fram
hugmynd um stofnun sjóðs sem hefði það
hlutverk að aðstoða þau lönd sem að eru illa
stödd fjárhagslega til þess að koma á
viðhlítandi mengunarvömum. Ég geri ráð
fyrir að í fyrstu lotu yrðu það fyrst og fremst
austantjaldslönd er nytu góðs af honum.“
Þúsund manna þing í Reykjavík
í vetur
- Nú stendur fyrir dymm Norðurlanda-
ráðsþing sem haldið verður hér á landi um
mánaðarmótin febrúar/mars á næsta ári.
Hver verða aðalmál þessa þings?
„Á þinginu sem haldið verður í Reykjavík
í vetur verður væntalega til umræðu endur-
skoðuð mengunarvarnaáætlun frá umhverf-
ismálaráðherrum Norðurlandanna. Jafn-
framt geri ég ráð fyrir að málefni Efnahags-
bandalagsins og EFTA verði talsvert fyrir-
ferðarmikil í umræðunni.
Þó að þingmennirnir í Norðurlandaráði
séu ekki nema 87 talsins, eigum við von á
miklum mannfjölda á þetta þing. Það er
reiknað með að þingið sitji þorri ráðherra á
Norðurlöndum, sem hafa með sér stóra
hópa starfsmanna til aðstoðar. Þess utan
mætir væntanlega mjög stór hópur blaða-
manna og þegar allt er talið má búast við að
þarna verði um þúsund manns.“
Árni Gunnarssson.