Tíminn - 22.12.1989, Blaðsíða 7

Föstudagur 22. desember 1989
Tíminn 7
llllllllllllllllllllllllllll BÓKMENNTIR llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllilllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll
Evrópsk menningarsaga
Will Durant: Siðaskiptin. Saga evr-
ópskrar menningar frá Wyclif til Kalv-
ins 1300-1564. Fyrsta bindi. Björn
Jónsson íslenskaði. Bókaútgáfa
Menningarsjóðs 1989.
Will Durant var einhver afkasta-
mesti rithöfundur 20. aldar, hvað
snertir vinsæl og læsileg rit um
sagnfræði og menningarsögu. „Saga
heimspekinnar" sem kom úr fyrstu
útgáfu 1926, varð gríðarlega vinsæl,
þýdd á annan tug þjóðtungna og
prentuð í yfir milljón eintökum.
Hver endurútgáfan rak aðra allt
fram á vora daga.
Meginrit hans varð: „The Story of
Civilization", ,sem tók að koma út
1935. Fyrsta bindið fjallaði um
„Austurlenska arfleifð vora“. Síðan
kom „Life of Greece“ 1939, þýtt á
íslensku og gefið út af Menningar-
sjóði sem „Grikkland hið forna“ og
„Caesar and Christ" 1944, þýtt og
gefið út af sama forlagi sem „Róma-
veldi". Bæði þessi verk eru í tveimur
bindum á íslensku. Á árabilinu 1950
til 1975 komu síðan út sex bindi, það
síðasta helgað frönsku byltingunni
og Napóleon.
Durant er einkar lagið að koma
mannkynssögunni og menningarsög-
unni til skila, á þann hátt, að allir
geti haft gagn af. Ritin voru ætluð
almenningi, skrifuð í þeim tilgangi
að lífga horfnar kynslóðir og við-
fangsefni þeirra. Þetta hefur höfund-
inum tekist með miklum ágætum.
Rit hans hafa verið þýdd á flestar
þjóðtungur og endurútgáfur eru fjöl-
margar.
Þýðing þeirra binda, sem út hafa
komið á íslensku, er með miklum
ágætum, bæði Rómaveldi og Grikk-
land hið forna og þýðing Björns
Jónssonar á „Siðaskiptin" er sams-
konar hvað málfar varðar.
Titill þessa bindis er t frumgerð
„The Reformation“ og eins og höf-
undur skrifar: „Siðaskiptin eru
ekki hið rétta nafn þessa verks...
ef öllu væri til skila haldið, ætti þaö
að heita Saga evrópskrar sið-
menningar utan Ítalíu frá 1300-1564.
Durant skrifar, að siðaskiptin hafi
hafist með Wycliff á 14. öld, eflst
með Jóhanni Huss á 15. öid og orðið
„siðaskipti" í stórum hluta Evrópu á
16. öld, með Lúther o.fl.
Þetta I. bindi er því aðeins upphaf-
ið að siðaskiptasögunni og er menn-
ingarsaga og samfélagssaga 14.
aldar. Höfundurinn bregður upp
myndum af þeim þáttum evrópskra
mannheima, sem hafa mótað dýpst
spor í evrópska sögu norðan Alpa-
fjalla og er nú hluti þess arfs sem
nefndur er „vestræn menning".
Kirkegaard skrifar einhverstaðar:
„Menn lifa áfram (fyrir morgundag-
inn og framtíðina) og skilja aftur á
bak (þ.e. eigin reynslu, sem er þegar
lifuð). Megin þáttur hvers tíma er
lifandi fortíð ofin viðfangsefnum
nútíðar. Sagan er því reynsluheimur
hvers og eins, hverrar þjóðar, og
grundvöllur alls þess sem menning
kallast. Menningarsaga allra tíma er
því meginþáttur menningar hvers
líðandi tímabils, svo framarlega sem
ekki er um menningarlegt hrun að
ræða eða að mannheimar kaffærist í
SIDASKIPTIN
vilpu barbarismans.
Ágæti verka Durants er skörp
útmálun á listum og bókmenntum,
trúarbrögðum og heimspekikenn-
ingum hvers tíma, ásamt baráttuni
um auð og völd og hann sleppir ekki
hinu víðfeðma baksviði, baráttu hins
nafnlausa fjölda fyrir daglegu
brauði.
Eins og áður segir, heitir ritið
„Siðaskiptin“. Höf. byrjar rit sitt
með umfjöllun um kaþólsku kirkj-
una og gildi kristinnar trúar. Kirkjan
var siðmenningarafl eftir hrun vest-
ur-rómverska ríkisins „Evrópa
stendur í meiri þakkarskuld við
kirkjuna en nokkra aðra stofnun
vegna endurreisnar siðmenningar á
Vesturlöndum eftir innrásir villi-
þjóða...“ Síðan ræðir hann hnignun
kirkjunnar og andófið gegn kirkju-
valdinu og upphaf þeirra umbrota
sem leiddu til sjálfráðra þjóðríkja,
baráttu keisara og páfa og harka-
legra árása Wycliffs og fjölda ann-
arra á spillingu kirkjuvaldsins. Hann
ræðir upphaf þingræðis á Englandi,
baráttu aðals og konunga, bænda-
uppreisnir og skýrir á hvern hátt
trúar- og pólitísk tengsl samvefjast.
Miklu rúmi bókarinnar er varið til
bókmenntaumfjöllunar og listasögu.
Kafli er um ensku húmanistana og
síðast en ekki síst upphaf prentlistar-
innar og Gutenberg. Það var á 14.
öld, sem siðbótar-hreyfingar tóku
að gerjast svo að um munaði og því
er efni þessa bindis upphafssaga
siðbótarinnar tengd fjölmörgum
öðrum þáttum, eins og vikið hefur
verið að.
Þetta er lifandi saga, sem er hrein
unun að lesa. Vonandi verður ekki
löng bið eftir framhaldinu.
Siglaugur Brynleifsson..
Bók skólaunglingsins í ár
Björgúlfur Ólafsson
Hversdagsskór og skýjaborgir
Útg. Prentþjónustan Metri og Björgúlf-
ur Ólafsson, 1989
206 bls.
Höf: Guðmundur Jónsson og Þorgeir
Guðlaugsson
Útg. Skjaldborg
Árbók hestamanna; Hestar og
menn er komin út. Stór og mikil bók
upp á eina tæpar 300 síður með
miklu af myndum og frásögnum af
athöfnum hestamanna við að sinna
áhugamálum sínum bæði innanlands
og utan. Bæði eru þessir hestamenn
innlendir og erlendir en sameiginlegt
áhugamál eiga þeir allir - hinn
íslenska hest.
Hestar og menn kemur nú út í
þriðja sinn en í bókinni að þessu
sinni er mikil umfjöllun um einstaka
hestamenn og feril þeirra. Þeir eru
Baldvin Ari Guðlaugsson, Einar
Öder Magnússon, Aðalsteinn Aðal-
steinsson, Rúna Einarsdóttir, Atli
Guðmundsson, Hinrik Bragason,
Sandra Schutzbach, Andreas
Trappe og Jón Pétur Ólafsson. Rak-
inn er hestamennskuferill þessa fólks
og er það oft á tíðum hin læsilegasta
og skemmtilegasta lesning.
Auk þessa er fjallað um sögu
fjórðungsmóta á Áusturlandi, um
fjórðungsmót Austurlands s.l.
Bókaútgáfan Iðunn hefur sent frá
sér fjölskylduspilið „Undir sólinni".
Spilið er fyrst og fremst spuminga-
spil, þar sem allir geta keppt á
jafnréttisgrundvelli.
Allir keppendur hefja spilið á
upphafsreit og leggja af stað með því
að kasta teningi. I hvert skipti sem
leikmaður hefur fært peð sitt fær
hann spurningu, úr málaflokki sem
hann sjálfur velur sér áður en spilið
hefst. Um er að ræða alls átta
málaflokka. Barnaspurningar, bæði
léttar og þungar, almennar spurning-
ar, einnig þungar og léttar. íslands-
saga sem skiptist í þungt og létt og
loks íslenska og bókmenntir sem
einnig er skipt í tvo flokka. Geti
Þessi skemmtilega unglingasaga
er ekki síður við hæfi fullorðinna,
hún er allrar athygli verð. Hópsaga
nokkurra unglinga í 9. bekk, skrifuð
af lausbeisluðu hugarflugi, léttleika,
persónusköpun sérdeilis skýr og
sumar, um íslandsmótið í Borgar-
nesi, um úrtöku og undirbúning fyrir
Evrópumeistaramót t'slenskra hesta
í Danmörku og síðan er rækileg
umfjöllun um mótið sjálft.
Á mótinu fór, venju samkvæmt,
fram kynbótadómur og segir um
niðurstöðu þeirra í bókinni á bls.
203-204:
„Þegar dómar kynbótahrossa lágu
fyrir komu í ljós töluverð frávik frá
þeim dómum sem hrossin höfðu
hlotið í heimalandi sínu. Öll löndin,
nema Island, höfðu dæmt hrossin
heldur hærra og sérstaklega fóru
Þjóðverjar illa út úr þessum saman-
burði.
Á hinn bóginn höfðu íslensku
hrossin hlotið lægri dóma hjá Þorkeli
Bjarnasyni en hann valdi hrossin á
úrtökumóti sem fram fór í Hamborg
í byrjun ágúst. Undirstrikaði þetta
aðeins það sem vitað var, kynbóta-
hross á íslandi eru strangar dæmd en
gengur og gerist erlendis."
-Athyglisvert.
Hestar og menn er vönduð og
falleg bók um brennandi áhugamál
þúsunda íslendinga.
Stefán Ásgrímsson.
leikmaður svarað spurningu fær
hann umbun í formi stjarna. Stjörn-
ur þessar nýtast svo leikmanni er
líður á spilið. Bæði er hægt að leggja
þær undir á ákveðnum reitum, þær
tryggja rétt til að taka stökk á
spilaborðinu lendi leikmaður á sól.
Síðast en ekki síst geta stjörnur skipt
sköpum á endasprettinum, þegar
leikmaður þarf að svara lokaspurn-
ingu. Hafi hann ekki rétt svar þarf
hann að fara tólf reiti til baka. Eigi
hann hinsvegar sex stjörnur getur
hann með þeim keypt sér rétt til að
svara annarri spurningu.
Undir sólinni, er hannað af Ið-
unni, en upphafleg hugmynd er
komin frá Islendingi, búsettum í
sannfærandi, málfar ágætlega lipurt
og hnökralaust.
Sagan hefst á síðasta skóladegi og
fylgir aðalpersónunum f gegnum
lokaprófin, útskriftarferðinni er lýst
og hún skilur við krakkana að hausti.
Og eins og vera ber halda þá sumir
áfram námi, aðrir hverfa út í at-
vinnulífið eftir að hafa tekið út
þroska þessa tímamótasumars, á
leiðinni frá bernsku til manndóms-
ára. Sagan lýsir samskiptum skóla-
unglinganna innbyrðis og við kenn-
arana og foreldrana, veitir um stund-
arbil innsýn í líf raunverulegs fólks,
ekki teiknimyndafígúra eða ámóta
gerviheim eins og hinar kunnari
skrítlusögur af unglingum gera í
seinni tíð. Vantar þó ekki gaman-
semina.
Kennarar í sögu Björgúlfs Ólafs-
sonar eru kunnuglegar manngerðir
og þó einstaklingar fremur en pers-
ónugervingar. Sama gildir um ung-
lingana. Fremstur fer Halli, vinsæl-
asti strákurinn í bekknum sem alltaf
kemur kennurunum í opna skjöldu
með hnyttnum tilsvörum. Hinn takt-
lausi Grjóni á í vandræðum heima
fyrir og samúð bekkjarsystkina sinna
af þeim sökum, þótt hann sé hálfmis-
heppnaður unglingur. Pétur er
þroskað listamannsefni. Dísa,
dreymin stelpa, getur ekki að því
gert að hún dregur að sér stráka eins
og segull stál. Feimna stelpan segir
aldrei neitt. Dúxinn er tilgerðarleg-
ur. Skvísan er farin að vera með
bíleiganda, strák í menntó.
Höfundi lætur ágætlega að lýsa
þessum manngerðum öllum, ekki
aðeins ærslum og uppákomum sögu-
persóna sinna heldur einnig tilfinn-
ingum, vináttu, ást og hinum myrk-
ari þáttum mannlegs lífs, dauða og
Ástralíu. Kveikjan að hugmyndinni,
voru vangaveltur yfir hvernig kenna
mætti yngsta barninu margföldunar-
töfluna. Eftir nokkra umhugsun
varð til spil. Barnið lærði margföld-
unartöfluna á skömmum tíma og
síðar var hugmyndin seld Iðunni.
Nú er spilið komið í verslanir og
verður sjálfsagt víða spilað um há-
tíðirnar.
Nú þegar er unnið við gerð tuttugu
efnisflokka spurninga, að sögn Jóns
Karlssonar hjá bókaútgáfunni Ið-
unni og kemur eitthvað út strax í
janúar. Hugmyndin mun vera að
síðar meir verði hægt að nota spilið
til kennslu og munu sérstakir efnis-
flokkar spurninga vera í smíðum
með það fyrir augum. - ES
eyðileggingu, ofbeldi og örvæntingu.
Töluvert fer fyrir samskiptum for-
eldra þessara unglinga og þeirra án
þess að nokkuð dragi úr skýrleika
persónulýsinganna. Unglingarnir
skynja foreldrana á sinn hátt og er
töluverðu rými varið í skondnar
lýsingar af því tagi, einkum er snið-
uglega að verki verið þegar Ásthild-
ur verður að afbera foreldra sína á
skólaskemmtun og reynir að gera
„viðeigandi" ráðstafanir.
Orðhákurinn og hrekkjalómurinn
Halli er látinn segja söguna, ýmist í
þriðju eða fyrstu persónu - hinn
síðari háttur verður fyrirferðarmeiri
eftir því sem á líður, sagan þar með
nánari lesandanum. Þessi tvískipti
frásöguháttur viðheldur hálfkær-
ingstóni og léttúð, því andrúmslofti
sem viðbúið er að sveipi persónur
sem þær er gerðar eru að aðalefni.
Jafnframt fylgja dýpri undirtónar
fyrstu persónu frásagnar. Bókin er á
fslands handbókln. Byggð á ritverkinu Land-
ið þltt fsland. Náttúra, saga og sérkenni.
Ritstfórar Tómas Einarsson og Helgi Magn-
ússon. Myndarltstjóri Örlygur Háltdanarson.
Hl. örn og Örlygur 1989.
Landið þitt Island, sem út kom í
sex bindum á árunum 1980-85, er
ítarlegasta og þarfasta verk sem út
hefur komið um sögu, náttúru og
sérkenni alls landsins í heild. Það
ritverk er of viðamikið sem handbók
ferðalanga, þess vegna hefur það
verið endurútgefið í breyttri mynd,
stytt en aukið kortum og upplýsing-
um, sem nauðsynlegar mega teljast
ferðamönnum. Ritið er handhægt
og hentar því vel á ferðalögum og til
lesturs heima við. Efninu er raðað í
32 sjálfstæða kafla eftir sýslu-
umdæmum og hálendisleiðum. Hver
sýsla myndar heild ásamt þeim kaup-
stöðum sem eru innan hennar, með
tvennum frávikum. Kaupstaðir við
Skerjafjörð og Hafnarfjörð eru
teknir með Kjósarsýslu, og Siglu-
fjörður með Skagafjarðarsýslu.
Samgönguleiðir réðu. Sjálfstæður
kafli er um Reykjavík og Vest-
mannaeyjar. Háíendi landsins er
skipt r' 6 kafla og eru hin hefðbundnu
heiti notuð, Kjalvegur, Sprengi-
sandsleið, Gæsavatnaleið, Veiði-
vatnaleið, Landmannaleið, Fjalla-
baksvegur og sérkafli um Vatnajök-
ul.
Stuttur inngangur er fyrir hverjum
kalfa auk korts yfir viðkomandi
svæði. Síðan fylgja uppflettiorðinu í
stafrófsröð. Getið er um sögustaði,
vötn, ár, fossa og náttúruundur,
eldstöðvar og sögustaði. Flest það,
sem menn girnast að sjá og skoða.
Þetta verður einhverskonar sýslu-,
héraða- og svæðalykill yfir allt
landið.
Mikill fjöldi mynda er í texta, á
hverri blaðsíðu og oft tvær myndir á
blaðsíðu. í bókarlok er skrá um
allan hátt blessunarlega laus við
klisjur, yfirlæti og alvisku forsjár-
mannsins sem einkennt hefur hefð-
bundnar unglingasögur. Frásagnir
af kynlífsreynslu unglinganna til-
gerðarlausar ogsannfærandi. Samtöl
eru létt og lífleg, og lítið fer fyrir
ræðuhöldum og predikunum.
Höfundur hefur sjálfur gefið bók-
ina út og er vel að verki staðið. Ytri
frágangur allur eins og best verður á
kosið, útlit snoturt, kápan ágæt,
prentvillur rakst ég engar á. Bókinni
hefði mátt velja markvissari titil,
hann hefði mátt seilast lengra en
hann gerir. Sá mannsafnaður sem
stefnt er saman á síðum þessarar
bókar hefði vel þolað helmingi orð-
fleiri frásögn en þá sem fyrir liggur.
En er það ekki einkenni góðs sögu-
manns að hann veki væntingar um
meira?
Bók skólaunglingsins í ár.
María Anna Þorsteinsdóttir
heimildarmenn, skrá um höfunda
mynda og örnefnaskrá. Það er því
auðvelt að finna býli, fjöll, vatnsföll,
fossa eða hvað sem nöfnum tjáir að
nefna.
Nytsemi og hagræði af þessari
nýskipan og svæðauppröðun liggur í
augum uppi. Lesendur geta kynnt
sér afmörkuð svæði landsins í
knöppu formi, allar upplýsingar eru
svæðisbundnar og þótt þessi bindi
séu um 1000 blaðsíður ásamt
kortum, þá hefur efnið úr „Landið
þitt Is!and“, sem er þriðjungi stærra,
verið unnið og það mikið stytt, að öll
helstu atriði varðandi landið koma
hér til skila. Ef óskað er ítarlegri
umfjöllunar er hana að finna í
„Landið þitt“.
Auk þess, sem að mestu er stuðst
við „Landið þitt“ í samantekt þessa
rits í styttra formi, er nýju efni bætt
við varðandi ýmsa staði.
Með útgáfu „Landið þitt ísland“
og „íslands handbókarinnar" er
komið út uppflettirit, alfræðirit
umland, sögu og náttúru, sem menn
geta jöfnum höndum notað heima
og sem ferðahandbók. Bæði þessi rit
auðvelda mönnum að kynnast landi
og náttúru heima og heiman. Örlyg-
ur Hálfdanarson og starfslið hans
hefur með þessum útgáfustórvirkj-
um opnað landið og þar með stuðlað
að dýpri tengslum Islendinga við
land, þjóð og sögu.
Frágangur bindanna er vandaður
um band, prentun og myndprentun,
myndir eru allar í litum og auk þess
að gegna hlutverki sem upplýsingarit
er þetta ísland í myndum.
Þetta verk er helgað minningu
Ásgeirs S. Björnssonar sem var
útgáfustjóri „Árnar og Örlygs“ og
dó um aldur fram. Hann átti ekki
lítinn hlut að mörgum útgáfu-stór-
virkjum forlagsins.
Sigurlaugur Brynleifsson.
Hestar og menn
Árbók hestamanna
Gefur út fjölskyldu-
spilið Undir sólinni
ÍSLAND