Tíminn - 06.01.1990, Blaðsíða 12

20 Tíminn
Laugardagur 6. janúar 1990
„Lifandi til eilífðar“
Allar þjóðir eiga legstaði látinna
þar sem þær krjúpa og láta hugann
reika til liðinna stórafreka. í París
verður fólk m.a.s. að velja á milli
fjölda hetja og mismunandi sögu-
ríkra atburða í sögu lands og
þjóðar til að veita lotningu sína.
Hinstu hvílustaðir rússneskra keis-
ara eru ýmist í Péturs-Páls-kastal-
anum í Leníngrad eða Erkiengils-
dómkirkjunni í Moskvu, en þeir
hafa ekki verið vettvangur til-
beiðslu.
Á Rauða torginu í hjarta
Moskvu og Sovétríkjanna hins veg-
ar liggur smurlingur manns sem
haldið hefur verið á lofti að væri
ekki dáinn, heldur „lifandi til ei-
lífðar".
Hvernig mátti það ske að íbúar
ríkis, þar sem svo mörg þjóðerni
og trúarbrögð eru saman komin,
hafa látið sér vel líka hina undar-
lcgu, reyndar óttavekjandi stað-
reynd að líkami Leníns var ekki
jarðsettur heldur hafður opinber-
lega til sýnis í miðju ríkinu?
Pessarar spurningar, sem á fylli-
lega rétt á sér, mátti áratugum
saman ekki spyrja opinberlega.
Pað var ekki fyrr en í vor sem leið
að grafhýsi Leníns varð tvisvar
tilefni gagnrýninnar umræðu, í
æskulýðsdagskrá í sjónvarpinu og
umræðum á sovéska þinginu.
Endurómurinn frá íbúum ríkis-
ins var yfirgnæfandi reiðilegur.
Sumir litu svo á að verið væri að
niðurlægja minninguna um Lenín
með því að ráðast að því allra
helgasta af öllu helgu, en aðrir
tjáðu sig loks um það að þessi
ríkisgröf hefði í þeirra augum lengi
frekar verið einhvers konar níð en
heiður.
En enginn reyndi að komast til
botns í þeirri þverstæðu hvers
vegna einmitt bylting sem stefndi
að algerri endurnýjun heimsins og
hafði sagt stríð á hendur baráttunni
um líf og dauða, endurlífgaði pers-
ónudýrkun með því að smyrja
leiðtoga sinn til múmíu, sið sem
mannkynið hafði þegar mörgum
árþúsundum fyrr lagt niður. Og
maðurinn sem átti upphafið að
þessari byltingu, Friedrich Engels
hafði rofið alla gamla hefð varð-
andi greftrunarsiði með því að láta
sökkva ösku sinni í hafið.
Uppbyggingin byggðist
á eyðileggingu
menningararfleifðar
Þetta var Októberbyltingin sem
átti að reisa okkur nýjan heim.
Petta var markmið sigurvegarans.
Uppbyggingin aftur á móti byggð-
ist jafnframt á eyðileggingu póli-
tískrar og efnahagslegrar arfleifðar
frá keisaratímanum, líka hinna
sögulegu, félagslegu og menning-
arlegu skírskotana sem höfðu
skapað þá gerð menningar og þró-
un hennar sem barist var um. Þeir
voru fáir sem spurðu þeirrar spurn-
ingar hvernig slíkt menningarnið-
urrif mætti heppnast án þess að
hrinda þjóðfélaginu þar með í það
ástand sem ríkti fyrir menningu,
þar sem villimennskan tæki aftur
völdin.
Mcnning er m.a. samkomulag
milli einstaklinga og samfélags
þeirra, sem hefur þróast á mörgum
öldum og berst gegn viðnámi
þeirra. Til að ná þessu markmiði er
stuðst við trúarleg, siðferðileg og
réttarfarsleg umgengnisboð og
bönn. Par er fremst í flokki: Pú
skalt ekki mann deyða. Hversu
þróuð og þroskuð menning er er
fyrst og fremst dæmt eftir því
hversu mikil frávik frá þessari
grunnreglu eru umborin - stríð,
dauðarefsing, blóðhefnd, blóðfórn
og frekari lögmæt og hefðbundin
morð. Pví fjölbreyttari sem viður-
kenndu morðaðferðirnar eru, á
því lægra stigi er staða mannsins í
menningunni.
í byltingum er það aðhald sem
menning hefur með boðorðinu „Þú
skalt ekki mann deyða“ að hluta
fellt niður, svipað og í ættbálka-
þjóðfélögum á trúarhátíðum þegar
bannhelgi er brotin. En í þessum
gömlu menningarsamfélögum sá
hefðbundin hringrás til þess að
gamla bannhelgin komst aftur á án
árekstra.
Hvað á að gera við smyrð
linginn á Rauða torginu?
Nár byltingarforingjans Leníns, sem varðveittur er í
grafhýsi á Rauða torginu í Moskvu, er í augum félagsfræð-
ingsins Larissu Lissjutkina (hún er 44 ára), „dauðalegt
minnismerki um skelfingarstjórnina, frekar níð um bylting-
arforingjann en heiður“. Hún mælir með því að leggja
niður dýrkun hins dauða í anda hins nýja hugsunarháttar
og skrifar þar um í Der Spiegel.
Eftir októberbyltinguna var
samfélagið hindrað í því að koma
aftur á fót þeirri siðferðilegu bann-
helgi sem brotin var meðan bylting-
in stóð yfir.
Byltingarmennirnir
gerðu sér vonir um að
sigrast á dauðanum
Auk þess þjónuðu hin hvers-
dagslegu, opinberu réttlætingar-
morð velferð allra og framtíðar
eilífu lífi. Sögusagnir frá þeim tíma
staðfesta að byltingarmennirnir
sem börðust fyrir endanlegum sigri
kommúnismans gerðu sér líka von-
ir um að vinna sigur á dauðanum.
Og því meiri dauða sem þeir
dreifðu um sig því brýnna þörfnuð-
ust þeir sýnilegra tákna um ódauð-
leika í framtíðinni.
„Hugsunin unt að það yrði að
halda líkama Leníns við á sér
upptök meðal fólksins," segir Boris
Iljitsj Sbarski prófessor, en hann
var einn þeirra sem smurði lík
byltingarleiðtogans á sínum tíma.
T.d. fór hópur járnbrautarstarfs-
manna frá Kiev þá fram á að
„sérfræðingum verði strax falið að
þróa aðferð sem tryggi það að hægt
verði að halda við hinu dauðlega
ytra byrði hins dýrmæta Vladimirs
Iljitsj í þúsundir ára“.
Nemendur frá Rostov við Don
létu í ljós það álit að greftrun væri
síður en svo sjaldgæf, en „varð-
veisla í mörg ár, það er nokkuð
sem einungis kommúnistaflokkur-
inn er fær um“. Enn ein krafa eftir
dauða Leníns hljóðaði svo: „Lík-
ami Iljitsj má ekki hverfa ofan í
jörðina, heldur verður að smyrja
hann og stilla honum til sýnis í
safni á áberandi stað. Á þann hátt
fá verkamenn á næstu öldum tæki-
færi til að sjá leiðtoga öreiganna".
Samtímasjónarvottar sýna fram
á með hvílíkum afleiðingum við-
teknar siðvenjur voru gerðar mein-
ingarlausar, í hvílíkum mæli menn-
ingarlegir helgisiðir sem miðast
hafa að mannlegu samfélagi, höfðu
glatað gildi sínu. Allar stíflur voru
rofnar, frá undirmeðvitundinni
streymdi eitthvað ævafornt.
Aðeins þannig, „meðal
fólksins", gat hin óhugnanlega
hugsun komið fram að veita líkama
byltingarmanna viðhaldsmeðferð
og stilla honum fram til sýningar.
Vitað er að ekkja Leníns, Nadesj-
da Krupskaja mótmælti þessari
náttúrueftirapandi eilífðarmynd af
manni sínum.
Hefði Nadesjda Krupskaja
nokkurn tíma treyst sér í grafhýsið,
að legustaðnum þar sem nár manns
hennar var hafður til sýnis „eins og
lifandi"? Slíkt hefði ekki einu sinni
Hitchcock dottið í hug. í janúar
1944 skýrði samt Isvestía frá því að
vísindamenn hefðu „gert margar
lagfæringar á ástandi hins dauðlega
ytra byrðis Leníns". Hann ii.fir,
hann ntun lifa!
Sé grafhýsi Leníns borið saman
við svipaðar byggingar er eftirtekt-
arvert að aðrar slíkar hafa alltaf
verið reistar til eigin þarfa, þ.e.a.s.
af fólki sem var annt um frægð stna
eftir dauðann. Að þessu leyti er
byggingin á Rauða torginu undan-
tekning. Hún var reist án samþykk-
is Lenínsog gegn vilja ekkju hans.
Grafhýsið minnismerki
um „ógnina miklu“
Hver hafði þörf fyrir grafhýsið
og til hvers? Trúlega fyrst og
fremst arfleifð hans - frumstæð,
grimm og „asísk". Sé þetta haft í
I smábænum Talnakh lengst austur og norður í Síberíu er lítið og fátæklegt safn. Það er minnismerki um gúlagið. Þarna voru fangabúðir sem fáir deildu
vitneskju um nema látnir fangar og gæslumenn þeirra. íbúar bæjarins efndu til þessa safns, sem í fátækt sinni er ekki síður minnismerki um sögu
Ráðstjórnarríkjanna en líkgeymslan á Rauða torginu. TímamyndirOÓ
Grafhýsi Leníns og áður næsthinsta hvíla Stalíns er fremur níð um
skelfingarstjórnina en heiður. Grafhýsið er minnismerki um ógnina miklu.
huga er grafhýsið minnismerki um
„ógnina miklu“, undirstaða nýrrar
menningar sem neitar því að dauð-
inn sé til, á sýnilegan hátt. En
aldrei áður né nokkurs staðar,
e.t.v. að undanteknum plágufar-
öldrum í Vestur-Evrópu, réði
dauðinn svo eindregið æviferli
hvers og eins.
Þess vegna var tákn þess sem
sagt var vera ódauðleiki svo óhjá-
kvæmilegt, þ.e. til að réttlæta tor-
tímingu milljóna manna. Báðir
aðilar, þeir sem tortímt var og
morðingjar þeirra, þörfnuðust
þessa tákns jafnmikið. Það er eins
og hafi komið til samkomulags
milli fórnarlamba og böðla um
tilgang þess sem gerðist á þessum
tíma. Á annan hátt er varla hægt
að skýra að þó að hlutverkaskiptin
hafi tekið skamman tíma stóð ógn-
artímabilið í 30 ár og skyggði á 30
ár til viðbótar.
Yfir 100 milljónir
hafa heimsótt grafhýsið.
Hvers vegna?
Líkið lifandi varð ekki neitt
einstakt. Með aðferðum sovésku
vísindamannanna voru líkamar
búigarska kommúnistaleiðtogans
Georgi Dimitroff (1949) og víet-
namska starfsbróður hans Ho Chi
Minh (1969) líka smurðir. Við
Rússar erum ekki smásálarlegir,
en með þessari fjölföldun minnk-
aði heilagt gildi grafhýsisins í
Moskvu. Flutningurinn sem „Faðir
allra þjóða", Jósef Stalín varð að
láta sér lynda eftir dauða sinn -
fyrst lagður til hvílu í því allra
heilagasta og síðan hent þaðan út
- átti sinn þátt í sinnaskiptum
almennings.
Á hverju ári koma 2,5 milljónir
manna til að virða fyrir sér vaxbor-
inn Vladimir Iljitsj. Á virkum dög-
um koma allt að 12.000 manns og
síðan 1924 hafa yfir 100 milljónir
vottað honum virðingu sína. Fé-
lagsleg athugun á „ríkisbiðröð nr.
1“ hefur aldrei verið gerð, því
miður. Þess vegna vitum við ekki
hvað það eru margir Moskvubúar
sem standa í röðinni eða hversu
margir eru utan af landi né hvaða
aldurshópar eiga flesta fulltrúa.
Og enn þekkjum við ekkert hrein-
skilið svar við spurningunni: Hvers
vegna fer allt þetta fólk þangað?
Það má spyrja hvort sovéski
sveitamaðurinn finni til trúarlegrar
hrifningar í þeim mæli sem faðir
hans og afi gerðu eftir að hann er
búinn að leggja á sig að standa í
biðröðum í höfuðborginni til að
kaupa pylsu, vodka og krakkaleista
og standa síðan í sex klukkutíma
til að drekka í sig Lenín? Eða