Tíminn - 13.01.1990, Page 1
Reykvískur Rómeó og
vestfirsk Júlía
Það eru gömul sannindi að náttúran fer sínu fram, þótt
hún sé barin með lurk. Nú til dags eru menn löngu hættir
að reyna að standa gegn þessu frumræna afli, enda
mörg dæmin um að það leiddi helst til ófara. En á fyrri
tíð var þó reynt að blanda „skynseminni“ í málin og láta
girndina ekki einráða, enda má segja að ekki stafi tóm
höpp af henni heldur. Þannig vildu foreldrar hafa hönd í
bagga með ráðahag barna sinna og helst ráða ekta-
skaparmálum þeirra að fullu. Þurfti þá meira en meðal
staðfestu af hálfu elskenda, ef þeir fengu sínu framgengt
engu að síður. Og bæri ástin hærri hlut í slíkum dæmum,
þá þótti það saga til næsta bæjar og kynti undir
rómantískum sögum, sem margar lifðu mann fram af
manni. Vottur þessa er hve mörg ævintýri fjalla einmitt
um ungt fólk sem náði saman, þrátt fyrir andstöðu
ættingja. Hér er ein rammíslensk saga þessa efnis og
hefur það efaiaust ekki síst léð henni líf hve mikilsháttar
höfðingjar áttu hér hlut að málum, en þeir voru Guð-
brandur Hólabiskup Þorláksson og Ari Magnússon,
sýslumaður í Ögri.
Á biskupsstólunum var löngum
mannfleira en annars staðar gerðist
á íslenskum heimilum á fyrri tímum
og ekki síst var þar fleira ungt fólk
saman komið en almennt var á sama
staðnum. Þar áttu sér því stað mörg
„ástarskot" og vöktu sum mikla
athygli, þar sem á biskupssetrunum
voru gjarna börn heldra fólks í skóla
eða í uppfóstri. Húsakynni voru þar
og stórum veglegri en annars staðar
í landinu, ótal skálar, skemmur,
útihús og stofur, sem buðu iðulega
góð tækifæri til laumulegra stefnu-
móta. Slíka fundi var ekki jafn
auðvelt að dylja á smærri heimilum.
Pað hefur verið skömmu fyrir
1620 að Guðbrandur biskup á Hól-
um tók í fóstur afabarn sitt, Hall-
dóru, en hún var barn Kristínar,
dóttur hans, og Ara Magnússonar í
Ögri vestra, sem var einn mestur
höfðingja íslands þá. Halldóra var
þá orðin gjafvaxta og mikill kven-
kostur, svo ættgöfug og auðug sem
hún var.
En þá var á staðnum ungur ráðs-
maður, Guðmundur að nafni Há-
konarson. Faðir hans var Hákon
sýslumaður í Vík á Seltjarnarnesi,
eins og það þá hét, það er að segja
Reykjavík. Þótt ekki teldist Guð-
mundur vera auðugur, þá var hann
samt óneitanlega af góðu bergi brot-
inn og ekkert því til fyrirstöðu að
hann kynni að verða valdsmaður
með tíð og tíma.
Er ekki að orðlengja það að brátt
tók að kvisast að þeim Halldóru og
Guðmundi litist vel hvoru á annað
og að sumra áliti var ætlað að þau
mundu orðin fullvel kunnug. Með
einhverjum leiðum fréttist þetta í
Ögur til föður ungu stúlkunnar.
Varð Ari karlinn ókvæða við. Hann
var vanur að stjórna og láta hlýða sér
og í þessu máli hafði hann þegar fellt
úrskurð. í*að hafði gerst þannig að
Guftmundur Hákonarson hafði
fengið einhvern vin sinn eða vanda-
mann til þess að biðja Halldóru fyrir
sína hönd, en fengið afdráttarlaust
afsvar. Ari brá nú skjótt við og reið
um haustið til Hóla með fríðu föru-
neyti. Þetta var hann raunar vanur
að gera árlega, en nú herti það
honum að hann þóttist þurfa að
skerast í leikinn og flytja dóttur sína
með sér vestur í Ögur.
„Vel skýr“ bréfberi
Guðmundi Hákonarsyni var
þungt í huga er ástmær hans var
farin burt af Hólastað og einangrun-
in frá henni var honum óbærileg. í
þessu ástandi minntist hann vinar
síns eins vestur á landi, sem hann
vissi að mundi fús að liðsinna
honum. Sá var húsbóndinn í Snóks-
dal í Dölum, Eggert Hannesson,
lögréttumaður. í>ví skrapp hann um
veturinn vestur í Snóksdal að finna
Eggert. Eggert var ríkur maður og
höfðingi og hjá honum var Guð-
mundur nú um tíma. Hann var fús
að reyna að hjálpa Guðmundi og
stuðla að því eftir megni að hann
fengi stúlkunnar. Fann hann sér til
eitthvert erindi við Ara sýslumann
og sendi „vel skýran" mann vestur í
Ögur með bréf til hans. En hinn „vel
skýri“ bréfberi hafði líka annað bréí
meðferðis, og var það ástarbréf frá
Guðmundi Hákonarsyni, sem hann
átti að koma með mestu leynd í
hendur Halldóru.
Þegar vestur í Ögur kom, reyndist
það enginn leikur að koma bréfinu í
hendur Halldóru, svo faðir hennar
eða aðrir heimilismenn yrðu ekki
varir við það. Segir að svo hafi líka
virst sem Ara hafi grunað að eitthvað
mundi bogið við sendiför hins „vel
skýra“ og að hann mundi eiga erindi
við fleiri en sig. Gætti hann þess því
að sendimaður hefði sem minnst
samneyti við heimilisfólkið og alls
ekkert við Halldóru. En þau Hall-
dóra fengu á einhvern hátt komið
það nærri hvort öðru að hún gat gert
honum skiljanlegt að hún mundi
leynast í stóru rúmi nokkru, sem
tjaldað var sparlökum.
Það var einmitt í þeirri stofu þar
sem rúmið var að þeir Ari og
sendimaður ræddust við, en á meðan
gekk Ari um gólf. Var það eitt sinn
þegar hann sneri baki við Snókdæl-
ingnum að sá kæni maður sá sér færi
á að kasta bréfinu upp í rúmið, án
þess að Ari yrði var við það. Par sem
Ari var með öllu grunlaus bauð hann
manninum inn í þessa sömu stofu
daginn á eftir. Var þá enn neytt færis
er hann sneri sér undan og bréfi
kastað út úr rekkjunni og náði
Þótt Guðbrandur Hólabiskup
reyndi að hafa auga með frænku
sinni, gat hann ekki komið í veg
fyrir að náið varð með þeim Guð-
mundi Hákonarsyni úr Víkinni
syðra.
maðurinn að grípa það. Sneri hann
nú senn suður heiðar og þótt för sín
vel hafa tekist. í Snóksdal beið
Guðmundur hans. Varla þarf að
taka fram að í bréfinu voru tóm
ástarorð og fyrirheit um ævarandi
tryggðir.
Liðsinni höfuðsmanns
Sumarið á eftir (1621) reið Ari svo
til Alþingis, eins og hann var vanur.
Þangað kom líka Eggert í Snóksdal
og Guðmundur með honum. Var
sagt að þeir hefðu orðið samferða
Holgeir Rosenkrantz, danska höf-
uðsmanninum á Bessastöðum, á
Þingvöll. Holgeir reið hratt og
í þessari 370 ára gömlu ástarsögu segir frá því
hvernig ungir elskendur léku á ráðríka foreldra
hleypti hesti sínum í fen, svo að allt
var á sundi. Kom Guðmundur Há-
konarson þar fyrstur að og hjálpaði
„hans hágöfgi, herramanninum“ úr
vandræðunum. Fyrir þetta varð
hann Guðmundi svo þakklátur að
hann sagði honum að biðja sig
einhverrar bónar, sem verða skyldi
uppfyllt. Guðmundur þurfti ekki að
hugsa sig lengi um. Bað hann höf-
uðsmanninn að mæla með sér við
Ara í Ögri, svo hann gæfi sér
Halldóru dóttur hans.
Sjálfsagt hefur höfuðsmanninum
litist vel á Guðmund og þótt hann
líklegur til að láta að sér kveða, enda
hafði hann þá lokið lærdómi í bæði
Skálholts og Hólaskóla og einnig
siglt tvívegis. Hafði hann verið í
þjónustu tiginna manna ytra og
kunni sig því vel innan um heldri
menn. Rosenkrantz lét því ekki á sér
standa að gera bón hans fljótt og vel.
Á Þingvöllum kom hann óðara að
máli við Ara í Ögri og sagði á
„danskri" íslensku: „Guðmundur
skal hafa dóttur þína, Ari bóndi!“
Er sagt að þá hafi Ari brugðist vel
við og svarað að höfuðsmaðurinn
yrði þá að fá Guðmundi einhverja
þúfuna að búa á. Stóð ekki á því, þar
sem Holgeir Rosenkrantz fékk Guð-
mundi Þingeyrarklaustur.
Ríflega lagt til búsins
Brúðkaup þeirra Halldóru og
Guðmundar fór fram hinn 2. sept-
ember 1621 og hefur vafalaust verið
hið veglegasta.
Bú þeirra hjónanna var ekki sam-
an sett af neinum vanefnum. Faðir
Guðmundar, Hákon sýslumaður í
Vík, taldi syni sínum fram á móts við
„þá frómu heiðursstúlku'1 Halldóru
Aradóttur eftirtaldar jarðir: Kol-
beinsstaði, höfuðból með hjáleigum
metið til „kaups og konumundar"
eitt hundrað hundraða, hálfa
Haukatungu 20 hundruð og Kiðafell
20 hundruð. Þá hefur Hákon sýslu-
mann líklega brostið fasteign til þess
að geta talið meira fram og fullnægt
kröfum Ara fyrir hönd dóttur hans.
Hljóp þá Eggert í Snóksdal undir
bagga og gaf Guðmundi 20 hundraða
jörð. Loks gaf Hákon syni sínum 80
hundruð í góðu lausafé.
Ari bóndi í Ögri gerði það ekki
endasleppt við dóttur sína, því hann
„taldi henni“ eða afhenti henni 80
hundruð í jörðum og 40 hundruð í
lausafé, en auk þessa og væntanlegs
arfs síns skyldi Halldóra fá 24 hundr-
uða jörð, sem faðir hennar hafði
skotið að henni „að löggjöf." Ekki
var þetta samt allt sem Halldóra
lagði í búið, því afi hennar, herra
Guðbrandur, var svo hugulsamur að
gefa henni 20 hundruða jörð og loks
hafði Halldóra Guðbrandsdóttir,
blessuð móðursystir hennar, gefið
nöfnu sinni 50 hundruða jörð.
Það voru því ekki lítil efni í föstu