Tíminn - 13.02.1990, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 13. febrúar 1990
Tíminn 7
llllllllllilllillllllllll VETTVANGUR llllilllllllllllllllllllllllillllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll^
Davíð Erlingsson:
Þjódfrædistofnun Norðurlanda
HLUTVERK - STARFSHÆTTIR - GILDI
Þau tíðindi hafa nýlega orðið í menningarmálasamvinnu
Norðurlanda, að ekki má hjá líða að vekja athygli á þeim
og efna til umræðu um þau, í þeirri von að fulltrúar okkar
á þingum, í nefndum og ráðum hyllist þá síður til
óviturlegra ákvarðana.
Fram er komin tillaga um að leggja niður fjórar
fastastofnanir, sem starfa að rannsóknum í mannlegum og
félagslegum fræðum, og að hætta fjárstuðningi við allmörg
önnur fyrirtæki og viðfangsefni sem einnig hafa notið fastra
framlaga af sameiginlegu menningarmálafé. Tilgangurinn
er sagður vera að spara h.u.b. 30 milljónir danskra króna
í þágu ýmissa tímabundinna átaka í almennum menningar-
legum efnum, en ekki virðist fyllilega Ijóst, hver þau eigi
að verða. Til er nefnd NordPlus-skipanin um nemenda-
skipti milli landanna, nýjar ráðagerðir (ekki fyllilega
komnar fram) um sameiginlegt átak til menntunar rann-
sóknarmanna, kvikmyndasjóðurinn sem oft heyrist nefnd-
ur í fréttum, og víst sitthvað fleira, sem að mun stefnt í
þeirri menningarmálaáætlun sem samþykkt hefur verið að
reyna að vinna eftir.
I þessu felst mikil og svipleg stefnubreyting í menning-
armálasamvinnunni, og dugir vissulega ekki að hún sé látin
verða án gaumgæfilegrar athugunar. Hér á landi hefur
engin umræða orðið ennþá um þessi mál, enda þótt það
varði vitanlega miklu fyrir okkur að skynsamlegar og réttar
ákvarðanir séu teknar. Þessi mál verða vafalítið hitamál á
þingi Norðurlandaráðs og ráðherrafundi hér í Reykjavík í
lok febrúar.
Ein þeirra fastastofnana sem lagt er til að afnema er
Þjóðfræðistofnun Norðurlanda.
Til þess að menn viti nokkuð um þann grip sem lagt er til
að farga er nokkuð sagt frá hlutverki hennar, starfsháttum
og gildi í hjálagðri grein.
í annarri grein er rætt um hvernig niðurskurðartillögurnar
hefur borið að, hvers konar vilja þær sýna, og lítið eitt um
hvað þær hefðu í för með sér fyrir norræna fræðasamvinnu,
ef þær yrðu samþykktar.
Norræna þjóðfræðistofnunin, á
sænsku nefnd Nordiska institutet
för folkdiktning og jafnan skamm-
stöfuð NIF, var sett á stofn árið
1959 og hefur því starfað í þrjá
áratugi. ísland hefur átt fasta aðild
að þessu samstarfi síðan 1975.
Ætlunarverk stofnunarinnar er
að bæta, samhæfa, og ganga í
forvígi fyrir samvinnu Norðurland-
anna um rannsóknir á þjóðmenn-
ingu og alþýðlegum hefðum í
löndunum öllum - fyrst og fremst
andlegum hefðum og munnlegum
menntum, eins og felst í orðinu
folkdiktning í heiti stofnunarinnar.
En sjálfsagt og náið samband hug-
lægrar menningar og hefða annars
vegar og verkmenningar og hluta
hins vegar gerir skil þarna á milli
ekki aðeins óæskileg heldur líka
nánast óhugsandi. f samræmi við
það hefur skilgreiningu hlutverks-
ins verið breytt í síðari reglugerð,
enda þótt heitið sé óbreytt frá
upphafi. Viðfangsefni stofnunar-
innar er andlegi arfurinn, hefðirnar
í þjóðmenningu Norðurlandabúa
bæði í andlegum menntum (folk-
loristík) og í þjóðháttum (etnó-
lógíu).
Almennt menntunargildi
Það sem þessi stofnun, NIF,
hefur tekið sér fyrir hendur hefur
vitanlega ekki aðeins gildi sem
rannsóknir og fyrir rannsóknir,
þ.e. fyrir þekkingaraukann sem
slíkan. Pað hefur gildi fyrir alla
menntun yfirleitt, fræðslugildi og
menntunargildi sem nær langt út
fyrir þau svið sem taka má saman
undir greinarheitið þjóðfræði. Og
vitanlega tekur starfsemi NIF til
verkefna hvers konar safnstofnana
á þjóðmenningarsviði, allt frá
byggðasöfnum til þjóðlaga- eða
ævintýrasafna, svo að á nokkuð sé
bent sem dæmi. Starfsemi NIF á
sér því markmið sem beinast í
ýmsar áttir og eru mjög víðtæk.
Oft hugsa menn um markmiðin
með grófa flokkun þeirra í þrennt
í huganum, milli rannsóknarstarfa,
fræðslustarfa og safnastarfa, þar
sem einn flokkurinn grípur þó
sífellt inn í aðra. Það er óhjá-
kvæmilegt og hefur sett mark sitt á
starfsemi NIF þá þrjá áratugi sem
stofnunin hefur verið til.
Að markmiði sínu vinnur stofn-
unin með því að standa fyrir eða
að rannsóknarverkefnunt, fræða-
þingum og útgáfu rannsóknar- og
fræðirita. Hún er afar mikilvægur
tengiliður milli þeirra stofnana í
samstarfslöndunum sem starfa á
rannsóknarsviðum þjóðmenning-
arinnar, og hún er einnig mjög
mikilsverður tengiliður þeirra út á
við, við umheiminn allan, með því
að miðla þangað því góðu og
nytsamlegu í þjóðmenningarfræð-
um sem Norðurlandaþjóðirnar
eiga - þær eiga sterka rannsóknar-
hefð í þessum efnum, - en líka með
því að sækja til umheimsins það
sem þar er gott og nytsamlegt í
fræðilegri grundvallarhugsun og
rannsóknaraðferð.
Pólitískt gildi
NIF er næstelzta samvinnustofn-
un Norðurlanda á rannsóknasviði,
tók til starfa 1959. Auðséð er að
pólitískur vilji, um þær mundir
sem norræn samvinna nútímans
var enn í barnsskóm sínum, hefur
verið að baki valinu á þessu efnis-
sviði. Þjóðirnar þurftu, eins og þær
þurfa enn, að leiða fram vitneskju
um og vita sem gerst, hvað það er
sem þær eiga sameiginlegt í hugar-
farslegum og menningarlegum
efnum, því að það er undirstaða og
forsenda þess að geta orðið vel
samtaka í stjórnmálum sem öðru,
bæði innan samstarfslandanna og
út á við. Þetta val hefur því sízt
verið tilviljun.
A hinn bóginn var hér valið svið
sem stóð fremur veikum fótum í
samhengi háskólastarfs landanna
yfirleitt, enda þótt hinar fræðilegu
hefðir væru bæði nterkar og
sterkar. Fessi fræði voru aðeins
stunduð við nokkra háskóla og
Lauri Honko, forstöðumaður um
langa hríð, og Bente Alver, stjórn-
arformaður síðastliðin 3 ár.
safnstofnanir, og einstaklingarnir
voru ekki margir sem að þeim
störfuðu. Petta var ekki öflug
fræðigrein stunduð af fjölmenni
líkt og t.d. sagnfræði eða bók-
menntafræði. Því var hér augljós-
lega fræðisvið sem hlaut að taka
vel við sér af þeirri eflingu sem
samnorræn stofnun gat veitt. Slík
hefur líka vissulega orðið raunin.
Og um leið fræðisvið sem hlaut að
bera steina þekkingar í hugmynda-
legan grunn Norðurlandasamvinn-
Stefnubreyting
menningarmála-
samvinnu
Noröurlanda?
1. grein
unnar. Eitthvað í þessa átt mætti
vitanlega segja um fleiri stofnanir
og viðfangsefni sem kostuð eru að
einhverju leyti af Norðurlandar-
áði. En þó er það satt að segja, að
NIF er eina samnorræna stofnunin
á þjóðmenningarlegu og þar með
menningarsögulegu sviði. Maður
hlýtur að spyrja: Ætli Norður-
landasamvinnunni vcitti af að efla
slíkt starf? - fremur en leggja það
niður.
Stjórnarhættir
NIF hafði frá upphafi 1959 fram
til 1972 aðsetur í Kaupmannahöfn.
Fyrsti forstöðumaður stofnunar-
innar var Daninn Lauritz Bpdker,
en eftir hann komu þar Norðmað-
urinn Brynjulf Alver og Daninn
Bengt Holbek. Árið 1972 var að-
setrið flutt til Ábo í Finnlandi, og
um leið tók Finninn Lauri Honko
við forstöðunni. Hann hefur haft
hana á hendi síðan, í 18 ár, en mun
láta af henni um næstu áramót. Pá
mun Norðmaðurinn Reimund Kvi-
deland taka við, en aðsetur verður
óbreytt.
Forstöðumaðurinn fer vitanlega
með daglegan rekstur og stjórn og
framkvæmir í þeim athöfnum
ákvarðanir stjórnarnefndarinnar,
en hana skipa nú tveir fulltrúar úr
hverju landi: Danmörku, Finn-
landi, Svíþjóð, Noregi, en einn frá
íslandi. Áður fyrr var stjórnar-
nefndin fjölmennari. Sá sem þetta
ritar er stjórnarnefndarfulltrúi ís-
lands nú, en frá 1975, þegar ísland
varð aðili, til 1986 var íslenzki
fulltrúinn Hallfreður Örn Eiríks-
son, forstöðumaður þjóðfræði-
deildarinnar í Stofnun Árna Magn-
ússonar. Stjórnarnefndarmenn eru
tilnefndir til þriggja ára í senn.
Stjórnarnefndin kýs sér formann
úr sínum hópi. Síðustu þrjú árin
hefur Bente Alver frá Björgvin
verið stjórnarnefndarformaður.
Formaðurinn, forstöðumaðurinn
og einn stjórnarnefndarmaður
hinn þriðji gera saman e.k. fram-
kvæmdastjórn sem getur tekið
ákvarðanir milli stjórnarnefndar-
funda, ef bráða nauðsyn ber til.
Skrifstofustjóri á setu og atkvæðis-
rétt á stjórnarnefndarfundum, en á
fundina koma einnig rannsóknar-
fulltrúarnir (forskningssekreteter-
are), sem eru tveir, svo og ritarinn.
Starfslið stofnunarinnar er þannig
fimm manneskjur að jafnaði.
Rannsóknafulltrúarnir eiga rétt á
að starfa að sjálfvöldum verkefn-
unt að nokkrum hluta, en annars
er hlutverk þeirra að starfa í þágu
verkefna sem í gangi eru hjá eða á
vegum stofnunarinnar, oggeta þau
verk oft verið fólgin í vinnu við
ritstjórn og annan undirbúning
rannsóknarrita.
Reglulegir stjórnarnefndarfund-
ir eru haldnir tvisvar á ári, en við
ber að þeir verða fleiri af sérstök-
um tilefnum. Hefur sú skipan verið
undangenginn áratug, en áður voru
bæði l'undir og stjórnarnefndar-
menn fleiri en nú. Stofnunin hefur
vissulega tekið ýmsum breytingum
á 30 árum, að suniu leyti í samræmi
við það sem átt hefur sér stað um
rekstur samnorrænna stofnana
yfirleitt, en sú saga skal ekki rakin
hér. NIF starfar nú samkvæmt
endurskoðaðri reglugerð sem tók
gildi nteð árinu 1984. Mestallan
níunda áratuginn hefur stofnunin
haft óbreyttan sparsemdar-fjárhag
frá ári til árs, þannig að vöxtur
hefur enginn orðið á starfseminni
fyrir fjárveitingar Norðurlanda-
ráðs.
Kostnaður
Nordurlandaráðs
Til þess að gefa hugmynd uni
kostnað ráðsins af stofnuninni skal
hér nefna, að lagt var til að fjárveit-
ingin fyrir árið 1990 skyldi vera
1.569.000 finnsk mörk (eða
2.558.000 danskar krónur), sem
skyldu skiptast þannig: til launa
927.000 mörk, til rekstrarkostnað-
ar skrifstofu o.s.frv. áætluð
177.000 mörk, en til viðfangsefna
á fræðasviðinu áætluð 465.000
mörk. En því fer fjarri að öll sagan
sé sögð með þessu. í íslenzku fé
mundi heildarupphæð þessarar
fjárhagsáætlunar vera um 20 millj-
ónir króna.
VIÐSKIPTALÍFIÐ llllllllllllllllllllIllllllllllllfllllllllllllB
Fyrsta ár fríverslunar-
svæðis Kanada og Bandaríkjanna
í ársbyrjun 1989 gekk í gildi
samningur Bandaríkjanna og Kan-
ada um myndun fríverslunarsvæðis
þeirra á milli fyrir lækkun eða niður-
fellingu tolla af vörum stig af stigi. Á
fyrsta ári þess varð allsherjar
greiðslujöfnuður Kanada við Banda-
ríkin óhagstæður um 4,25 milljarða
dollara þótt vöruskiptajöfnuður væri
því hagstæður um nálega 6 milljarða
dollara. Fyrir fjórum árum, 1985,
hafði hann aftur á móti verið hag-
stæður um 6 milljarða dollara.
Helstu ástæður þessara umskipta
eru sagðar vera að úr uppgangi
kanadísks efnahagslífs dró 1989 og
varð hagvöxtur 2,0% í stað 2,9%
1988 og er hækkuðum vöxtum kennt
um. Einnig hækkaði gengi kanadísks
dollars gagnvart hinum bandaríska
og stóð hann í 85 bandarískum
sentum í árslok 1989. Síðan dró
minnkandi uppgangur í bandarísku
efnahagslífi úr eftirspurn eftir kan-
adískum vörum þarlendis. Um 74%
af útflutningsvöru Kanada fara til
Bandaríkjanna en um 22% banda-
rískrar útflutningsvöru til Kanada.
Gildistöku fríverslunarsvæðisins
fylgdu uppkaup útlendra, einkunt
bandarískra, aðila á kanadískum
fyrirtækjum. Námu þau kaup sam-
tals 10,8 milljörðum dollara 1989
(Bandaríkjamenn keyptu 80% þar
af). Slík kaup námu 2,6 milljörðum
dollara 1988. Deilt er unt að hve
miklu leyti lokun kanadískra verk-
smiðja verður rakin til kaupanna en
liðlega 50 kanadískum verksmiðjum
var lokað 1989 og af þeim sökum
misstu 70.000 manns atvinnu sína.
Kanadískir bændur eru nú ugg-
andi um hag sinn, einkum þeir sem
rækta ávexti, því tollar á búvörum
verða felldir niður milli landanna í
áföngum. begar er farið að bera á
vaxandi innflutningi ávaxta frá
Bandaríkjunum.
Stígandi