Tíminn - 12.05.1990, Blaðsíða 4

HELGIN
Laugardagur 12. maí 1990

Eldhuginn
verið að hið nýja blað fylgdi líkri
landsmálastefhu og Austri hafði
gert, að það styddi endurskoðunar-
stefnu Benedikts Sveinssonar og
Skúla Thoroddsens og fylgdi
Zölbers — grúppunni. Hefur verið
talið að Skúli hafi bent þeim Seyð-
firðingunum á Þorstein, sennilega
sumarið er hann var á landinu í
fomleifaleiðangri sínum.
En bráðlega tók Þorsteinn upp
nýja þjóðmálastefnu, hvort sem
það nú hefúr verið með vilja eig-
enda blaðsins eða ekki. En Þor-
steinn var mjög sjálfstæður ritstjóri
og virðist sem honum hafi verið í
sjálfsvald sett hvaða þjóðmála-
stefnu hann fylgdi, bara ef hann
héldi út góðu og vel rituðu bæjar-
og héraðsblaði. Gerðist Þorsteinn
Valtýingur af mjög eðlilegum
ástæðum, þar sem hann var einn
allra nánasti persónulegur vinur dr.
Valtýs Guðmundssonar. Og meira
en það, hann gerðist sá Iangramm-
asti og öfgafengnasti Valtýingur á
öllu landinu. Varð þetta til þess að
andstæðingunum þótti sem ekki
mætti við svo búið standa. Var því
blásið lífi á ný í gamla Austra og
tók Skafti upp kergjuna á móti Þor-
steini næstu árin.
Hin danska kona Þorsteins kom
með honum til Seyðisfjarðar. En
hún festi þar ekki yndi og ef til vill
hefur ástin verið orðin lítil. Að ári
liðnu sneri hún til síns heima á ný.
Sósíalismi og
verkalýðsfélag
í Bjarka hélt Þorsteinn áfram að
flytja boðskap sinn um þjóðfé-
lagslega byltingu — að vísu von-
aði hann að sú bylting yrði ekki
blóðug, og nú var hún ekki lengur
flutt í ljóðum, heldur í flatara máli
blaðagreinarinnar. En hér gafst
honum tækifæri til að leiða raun-
hæfar hugmyndir um sósíalisma
og stofhun verkalýðsfélaga inn í
íslenskt þjóðlíf með því að flytja
fyrstu fréttir af verkfallabaráttu er-
lendis og draga ályktanir af henni
inn á íslenskt svið. Þannig gerðist
hann einn alfyrsti forgöngumaður
íslenskrar verkalýðshreyfmgar.
Og ekki stóð á árangrinum:
Næsta vor var tilkynnt í Bjarka
að hinn 1. maí tæki til starfa
„Verkamannafélag Seyðisfjarð-
ar“. Félagið hafði samið við
vinnuveitendur „án þess að beita
neinni nauðung." í samningunum
var reynt að búa svo um hnútana
að báðum væri hagur að því,
vinnuveitendum séð fyrir stöðug-
um vinnukrafti og séð um að
vinnulaunin yrðu ekki skrúfúð
upp fyrir einstökum kaupmönn-
um. Var sagt að 60 — 70 verka-
menn væru aðilar að þessum
samningi. Þetta var fyrsta tilraun-
in, enda stóð hún ekki lengi. Hún
fór út um þúfur þegar harðnaði í
ári, fVamboðið á vinnuafli varð of
mikið og kaupið lækkaði.
Garðarsfélagiö
Sjálfum þótti Þorsteinni kjör sín
ekki allt of góð og til þess að
drýgja tekjumar fór hann sem fyrr
að stunda tungumálakennslu í
einkatímum og annast ýmiss kon-
ar skrifstofúrstörf. En bráðlega
þurfli hann ekki að lúta að svo
lágu brauðstriti, því nú byrjuðu
miklir umrótstímar á Seyðisfirði
og nýsköpun hóf innreið sína í
kaupstaðinn.
Hið volduga Garðarsfélag var
stofnað. Það var í rauninni alútlent
félag. Innborgað fé sem nam 800
þúsund krónum kom frá Englandi
og Hollandi. Eigendur þess voru
útgerðarmenn og fjármagnsmenn
í þessum löndum, sem horfðu öf-
undaraugum á íslensku fiskimið-
in. En þar sem erlendur rekstur var
ólöglegur samkvæmt íslenskum
lögum þurftu þeir leppa fyrir sig í
stjóm félagsins, fimm menn bú-
setta á Seyðisfirði. Og þessir um-
boðsmenn þeirra, sem leiddu hið
erlenda fjármagn í bæinn vom ein-
mitt vinir Þorsteins, þeir Hansen
konsúll og Stefán Th. Jónsson. Og
það má sjá hve vinsæll Þorsteinn
var hjá þessum hermrn að hann
varð einn þeirra sem tóku sæti í
stjóminni. Enginn lagði fram neitt
hlutafé nema Hansen konsúll, sem
lagði fram nokkra upphæð. Hinum
vom gefin nokkur hlutabréf, svo
þeir gætu verið stjómarmeðlimir
— leppar.
„Hann hoppaði
og grenjaði af
heift og stóla-
skriflin á kon-
tórnum dönsuðu
utan um karlinn “
Síðan kom Hollendingur að nafni
Herrmann til bæjarins. Hann var
framkvæmdastjóri Garðars og
hófust nú stórfenglegar fram-
kvæmdir í bænum. Heil ný haf-
skipabryggja var byggð fyrir pen-
inga félagsins, fiskaðgerðarhús og
íshús og ístaka skipulögð. Margs
konar geymsluhús vom reist,
kolabirgðastöð og íbúðarhús
spruttu upp eins og gorkúlur.
Það var glatt yfir Seyðfirðingum
haustið 1899, þegar þessar fram-
kvæmdir stóðu sem hæst. Að vísu
minnist Austri ekki einu orði á
þessa stórviðburði, en Bjarki Þor-
steins Erlingssonar greinir frá tíð-
indunum í hrifningartón.
Þorsteinn virðist hafa unað því
vel að vera nú orðinn „stórkapital-
isti“. Öllum fjárhagsáhyggjum var
létt af blaðaútgáfú hans, laun hans
hækkuð og ráðinn aðstoðarrit-
stjóri, sem var Þorsteinn Gíslason.
Ný viðhorf
Um leið og Þorsteinn Erlingsson
var orðinn slíkur mektarmaður brá
svo við að þjóðfélagsviðhorf
skáldsins tóku skyndilegri breyt-
ingu. Af greinum í Bjarka má ráða
að glóð byltingarmannsins í hon-
um hefur kólnað. Þar má nú lesa
gagnrýni á kenningar Marx og rök
leidd að því að auðsöfnun, sem
sagt hafi verið að sygi blóð verka-
mannsins, geti þvert á móti fært
honum nýtt lífsafl.
Eftir allar hinar miklu byggingar
og undirbúningsffamkvæmdir á
Seyðisfirði hófst atvinnurekstur
Garðarsfélagsins með því að
þangað komu tveir gufútogarar og
átta skútur, sem hófu veiðar. Enn-
þá fleiri fiskiskip höfðu verið
keypt erlendis, sem áttu smám
saman að koma til íslands og bæt-
ast í flotann til þátttöku í þessari
stórútgerð.
En þá gerðist það eftir aðeins
fárra mánaða rekstur, að öll þessi
risavaxna spilaborg hrundi. Fjár-
skortur, ágengni og græðgi og loks
algjört ósamlyndi í félaginu —
allt bar hér að sama brunni. Herr-
mann ffamkvæmdastjóri var rek-
inn ffá störfum og Þorsteinn ráð-
inn í millibilsástandi sem trollara-
eða útgerðarstjóri. En það var
skammt til endalokanna. Skafti
gamli, ritstjóri Austra, notaði
tækifærið og hóf atlögu að Þor-
steini með sínu grófa og miskunn-
arlausa orðbragði:
.Alþýðu er það fullkunnugt hver
hefur betri málstað í þessari deilu,
Austri, sem málgagn útvegsbænda
og innlendrar sjósóknar eða botn-
verpinga — málgagnið Bjarki og
„trollara" stjóri Þorsteinn Erlings-
son, hinn launaði embættismaður
þessara hættulegu mótgangs-
manna hins íslenska sjávarút-
vegs...Hætt er við að Actíumar í
Bjarka falli nú enn ofan úr þeim
50 aurum er þær stóðu í hér í bæn-
um fyrir skemmstu, og þá hafði
Fljótshlíðarskáldið þó ekki ófrægt
blað sitt með versta sorpinu og
leirburðinum, er mesta óorðinu
kom á blaðræfil þennan.“
Til Bfldudals
Við árslok 1900 birtist eins konar
yfirlitsgrein í Bjarka um ástandið
á Seyðisfirði og segir þar m.a.:
„Atvinnuleysi er nú að kalla má
yfir allt. Erfiðismenn Iiggja heima
niðurlútir og daufir og hafa ekkert
að starfa. Kuldi og hryðjur herða
að, svo kol og steinolíu þarf að
kaupa auk hins venjulega matar-
forða, og allt verður að taka af því
litla sem eftir er af sumarkaupinu,
eða þá upp á krít, sem erfitt er að
fá.“
Þorsteinn var nú að kveðja Seyð-
isfjörð. Hann hafði ráðið sig vest-
ur á firði sem ritstjóri að nýju
blaði, sem Pétur Thorsteinsson var
að hefja útgáfu á. Blaðið var kall-
að Amfirðingur. Það átti vísast að
koma í stað Þjóðviljans, sem Skúli
var að flytja suður á Bessastaði.
En það varð aldrei neitt baráttu-
blað. Allur baráttukraftur virtist
horfmn úr Þorsteini Erlingssyni,
byltingareldurinn slokknaður.
Hann fékk varla gert upp við sig
hveijum hann ætti að fylgja í
kosningum þeim sem vom háðar
um Valtýsku eða heimastjóm.
Hann virtist hafa andstyggð á
stjómmálum.
Svo gafst hann upp á útgáfu Am-
firðings og fluttist suður til
Reykjavíkur. Hann fór aftur að lifa
á kennslu og skáldastyrk frá Al-
þingi, en fannst hann þola eilífa
niðmn og óvirðingu þegar þingið
var sífellt að rífast um verðleika
hans sem skálds, hvort han ætti
skilið nokkum skáldastyrk, þar
sem hann væri að mestu hættur að
yrkja, eða hvort hann ætti að vera
hærri eða lægri en eitthvert annað
skáldið.
Stúlka úr Hreppunum
Þorsteinn var roðinn 43ja ára er
hér var komið sögu. Og nú tók
hann saman við nýja konu, stúlku
sem var tuttugu ámm yngri en
hann, og hún gaf honum heimili,
böm, takmarkalausa ást, umönnun
og aðdáun. Hún hét Guðrún Jóns-
dóttir og var ættuð austan úr
Hreppum. Þar hafði hún verið
kaupakona 17 ára gömul að
Tungufelli, er hann hafði komið
þangað í fomleifaleiðangri sínum.
Og það var hún sem sótti Þorstein.
Hún frétti af því að hann sæti ein-
mana og vonsvikinn á Seyðisfirði,
skáld í nauð, og hún gerðist svo
djörf að skrifa honum bréf og Þor-
steinn svaraði henni um hæl í
ljóði.
Hann var ástfanginn eins og ung-
lingur. Fyrst fór Guðrún með hon-
um vestur á Bíldudal og síðan
fluttu þau til Reykjavíkur og
bjuggu fyrst að Laufásvegi 3, en
síðan uppi í Þingholtsstræti.
Sitthvað mætti enn rekja um feril
hans, en hér verður látið staðar
numið, enda drepið á flest hið
merkasta á æviferli hans. Við
samningu ágrips þessa höfúm við
stuðst við frásögn Þorsteins Thor-
arensen í bók hans „Eldur í æð-
um“. Þangað er þeim bent sem
vildu lesa nánar um Þorstein og
einnig á ævisögu han° ' t Bjama
Benediktssona frá Hoacigí.
Lögrelgumenn lumbra á óeirðaseggjum á götu f Lundúnum.
Ofbeldið
erað
taka
völdin
Hið gamla ríki
jafnvægis og
öryggis, Bretland,
er á barmi upp-
lausnar vegna
athafnasemi
ofbeldisafla