Tíminn - 01.06.1990, Blaðsíða 14

14 Tíminn
Föstudagur 1. júní 1990
■ÚR VIÐSKIPTALÍFINU
Hyllingar efnahags
legs jafnvægis
Áhugamönnum um atvinnumál
mun þykja forvitnileg nýútkomin
stutt bók eftir Sir John Hicks heit-
inn, A Market Theory of Money
(Markaðskenning peninga). í rit-
dómi sagði Times Literary Supple-
ment 18. maí 1990: „Fyrir daga
Keynes, eins og Hicks bendir á,
hafði það verið forsenda að í efna-
hagslífi segði til ,jafnvægis til
langs tíma“, sem það hrykki upp og
niður fyrir, en þeim frávikum væru
naum mörk sett. Það jafnvægi til
langs tíma sem peningar ættu engan
hlut að ákvarðaðist í einum eða öðr-
um skilningi af samspili framboðs
og eftirspumar. I Alhlítu kenning-
unni, sem út kom 1936, hélt Keynes
því fræðilega máli fram að mark-
aðsöfl sem til segði í hagkerfi pen-
ingaviðskipta kynnu að koma á
jafnvægi sem einkenndist af ótíma-
bundnu atvinnuleysi. Margar ríkis-
stjómir féllust á að þær gætu og
þeim bæri þess vegna að halda uppi
fullri atvinnu með því að hafa stjóm
á eftirspum. Erfitt er að segja til um
hvers vegna hinu „keynesiska sam-
mæli“ lauk einmitt er því lauk. Að
vísu var það svo að fræðimenn í há-
skólum höfðu nartað í það og eftir
um tuttugu og fimm ár hafði áhrifa-
valdi Keynes þorrið fræðilegur
máttur að áliti hagfræðinga sem
unnu í krafti nýklassískra lærdóms-
setninga. Að sögn James Tobin er
„dómur sögunnar" að Keynes hafi
mistekist. Höfuðverkin, sem á það
ráku smiðshöggið, tel ég vera Mon-
ey, Interest and Prices eftir Don
Patinkin, sem upphaflega kom út
1956, og tvær mjög hugvitsamlegar
greinar eftir Franco Midigliani sem
birtust 1944 og 1963.“ Fáfnir
CITICORP
Citicorp, sá 178 ára gamli banda-
ríski banki, hafði um nokkur ár ver-
ið talinn stærsti banki heims 1986
er hann vék úr því sæti en hann var
1989 talinn sá tólfti stærsti. Citic-
orp hefúr haslað sér víðari völl en
nokkur annar banki: Hefur 2200
útibú í 89 iöndum. Og Citicorp hef-
ur fleiri viðskiptamenn en nokkur
annar banki: 20 milljónir í heimi
öllum; um 8 milljónir þeirra í Evr-
ópu, um 1 milljón í Asíu. Um þess-
ar mundir er Citicorp að auka um-
svif sin á Italíu og í Grikklandi.
Allar ferðir eru ekki til fjár. Citic-
orp rasaði um ráð fram á peninga-
markaðinum í London í „Hvellin-
um mikla". Eftir afturkippinn 1987
lokaði Citicorp verðbréfasölu sinni
í London við 65 milljóna $ tap. Cit-
icorp tefldi líka á tvær hættur í lán-
um til lítt þróaðra landa. Nema þau
lán hans 8,4 milljörðum $. Hefur
Citicorp nú afskrifað (eða myndað
varasjóð gagnvart) 4 milljörðum $
þeirra. í fyrra, 1989, fékk Citicorp
ekki greidda vexti af lánum sínum í
Brasilíu, um 250 milljónir $, og
minnkaði arður bankans á árinu af
þeim sökum um 73% eða niður í
498 milljónir $.
Citicorp hefur veitt stór lán til að-
ila sem stundað hafa uppkaup fyrir-
tækja á hlutabréfamörkuðum og
mun hafa þolað tap af gjaldþroti
Robert Campeau, kanadísks höndl-
ara á því sviði, í janúar 1990. Lán
Citicorp til fastcignakaupa jukust
um 112% 1989, en þau þykja gefa
litið af sér. Um það sagði Time 21.
maí 1990: „Af þeim sökum færði
stöðumats-þjónusta Standard & Po-
or niður 30 milljarða dollara lán
Citicorp."
Síðustu ár hefur Citicorp líka
gengið ýmislegt í haginn, einkum á
sviði neytendalána (consumer
banking business) í ýmsum lönd-
um. Til dæmis keypti Citicorp 1983
Citibank Espana af Banco Levante.
Var sá banki þá metinn á 43 millj-
ónir $, en nú á 1,2 milljarða $. — Þá
hefur Citicorp, - - jafnvel öðrum
bönkum fremur, meira að segja, —
lagt mikið upp úr tölvuvæðingu. Að
nokkru leiti af þcim sökum hefur
hann enn mest gjaldeyrisviðskipti
allra banka heims.
D.K.B.
Dai-Ichi Kangyo (D.K.B.) hefúr
undanfarin fjögur ár verið talinn
stærsti banki í heimi og nam arður
hans 1988 um 1,5 milljörðum $.
D.K.B. er enn að miklu leyti jap-
anskur viðskiptabanki. Spamaður í
Japan er mikill þótt innlánsvextir
hafi til skamms tíma verið lágir og
vaxandi sakir uppgangs atvinnulífs
undanfarna áratugi. Þess hafa jap-
anskir bankar notið. D.K.B. var
myndaður 1971 viö samruna Dai-
Ichi Bank og Nippon Kangyo
Bank.
D.K.B. hefur útibú í 29 löndum. í
fyrra kcypti hann meirihluta í
C.I.T., fjársýslu-banka á vegum
Hanover Manufacturer’s Corp. I
Evrópu hefur D.K.B. (enn sem
komið er) minni umsvif en ýmsir
aðrir japanskir bankar, svo sem
Sanwa Bank.
Fáfnir
Markaður bóka á enskri tungu
Fjölmörg ensk og bandarisk forlög
komust á níunda áratugnum og fyrr í
eigu auðfélaga en að vonum hafa þau
ekki haft tekjur af útgáfu bóka. Frá
1965 til 1975 jókst sala bóka í Band-
adaríkjunum kringum 25% og aftur
frá 1975 til 1985, en undanfarin ár
hefúr hún nálega staðið í stað þar-
lendis.
Sata bóka i Bandarikjunum nam
1989 um 15 milljörðum dollara að
sögn Economist 7. apríl 1990 og á
Bretlandi um 4 milljörðum dollara.
Af þeirri bóksölu í Bandaríkjunum
1989 nam hluti skóla-, fræði- og
handbóka um 60% eða um 9 millj-
örðum dollara en á Bretlandi um
50% eða um 2 milljörðum dollara.
Að sögn stórs bresks forlags stóð
ínnbundin bók undir sér með sölu
2000 eintaka árið 1985 en nú ekki
fýrr en að seldum 3.500 eintökum.
Aður stóð kilja undir sér með sölu
5.000 eintaka en nú ekki fyrr en að
seldum 15.000 eintökum. Nú krefj-
ast bókabúðir í Bandarikjunum 50%
af söluverði bókar en fyrir nokkrum
árum 40%. Á Bretlandi fær W.H.
Smith, stærsta bókaverslun landsins,
48% af söluverði bókar.
Fyrir nokkrum árum nam auglýs-
inga- og annar dreifingarkostnaður
forlags vegna bókar að jafnaði um
10% af tekjum þess af sölu hennar,
en nú um 15%. Jafnframt hafa höf-
undarlaun yfirleitt bækkað upp í
15% af sölutekjum forlags af bók en
voru fyrir nokkrum árum 10%. Á
móti kcuiur aö nokkru lækkun prcnt-
kostnaðar sem nú nemur 10% af
kostnaði forlags af bók í stað 15%
áður.
Á síðustu 40 árum hefur bóksala
tekið miklum breytingum í Banda-
ríkjunum og á Bretlandi. „Eftir styij-
öldina flykktustu Bandaríkjamenn í
báskóla og eftirspum eftir bókum
jókst. Bóksölur umbreyttust í versl-
anakeðjur og sem aðrar smásölur
fylgdu þær á eftir viðskiptamönnum
sínum úr miðborgum út í markaðs-
stræti í úthverfi. Waldenbooks,
stærsta bókaverslun Bandaríkjanna,
hefúr nú 1200 búðir.“ Stígandi.
FISKIRÆKT
Risaeldiskvíar úti fyrir
Noregi
Á sínum tíma þegar í undirbúningi
var í Noregi að koma fyrir öflugu
fiskeldi úti fyrir strönd landsins var
talið að það gæti ekki staðist vegna
þeirra reglna sem gilda í Noregi um
leyfi til stöðvarreksturs og umfang
fiskeldis á hveijum stað. Sem dæmi
um stærð hennar má geta þess að
heildarleyfi til fiskeldis í öllu Norð-
urlandshéraði í Noregi hafði svipað
heildareldisrými og risaeldisstöðin.
Þessi risakvíaeldisstöð var sett í sjó
utan 4 mílna frá ströndinni 1988, úti
fyrir Væreyju, sem er í Lofoteneyja-
klasanum í Norður-Noregi. Stöðin er
byggð upp á þremur 60 metra netkví-
um, fjórum 80 metra kvíum og 20
stk. 200 metra netkvíum (ummál). I
netkvíamar voru síðan sett göngu-
seiði til að ala upp í matfiskastærð.
Við stöðina hefúr verið lagt skipi
sem er vel búið tækjum og öðmm
búnaði til að sinna fiski með fóðran
og hirða um eldisbúnaðinn.
Þegar hér var komið sögu sögðu
menn að verið væri að fara í kringum
þær reglur sem gilt hafa í Noregi og
fyrr var getið. Niðurstaða í þessu
máli er loks komin. Sjávarútvegs-
Laxanetkvíar í Skotlandi.
ráðuneytið gaf út úrskurð fyrir
skömmu að risaeldisstöðin á hafi úti
væri lögleg en hún er 282 þúsund
rúmmetrar, en til þessa hafði verið
talið að 12000 rúmmetrar giltu í
þessu efni.
Það er fýrirtækið UFN sem stendur
fýrir þessari starfsemi. UFN hefúr
verslað með ýmsan búnað til fiskeld-
is og er eins konar þróunarfélag á því
sviði. Áður en stöðin við Væreyju
var komið á flot hafði MOWI, sem
við íslendingar þekkjum vel til, ári
áður komið fýrir í sjó stórreldiskvía-
stöð sem hafði eldisrými er nam
36.000 rúmmetmm.
Risaeldisstöðin úti fýrir Væreyju,
með kvíamar, ernýjung í Noregi sem
á eftir að sanna getu sína. Fróðir
menn telja að ef þessi tilraun heppn-
ist muni hefjast nýtt tímabil í sögu
kviaeldis í Noregi. eh.
Heimild: Nordisk Aquakultur.
Af færeysku laxeldi
Á fúlltrúaráðsfúndi færeyskra fisk-
eldismanna, sem haldinn var fyrir
skömmu í Þórshöfn, sagði vísinda-
maðurinn Andreas Reinert að ástand
fiskeldismála í Færeyjum væri svip-
að því að verið væri að byggja raðhús
og í öðmm enda þess logaði cldur
glatt en í hinum endanum væm bygg-
ingarmenn að störfum án þess að
hirða um að slökkva eldinn.
Frá fúndi þessum er skýrt í seinasta
hefti Norsk Fiskeoppdrett, en þar er
þess getið að Færeyjar séu þriðja
mesta framleiðslulandið með Atl-
antshafslax í eldi. Miklar umræður
urðu á fundinum í Færeyjum um
ástandið í fiskeldi og framtíðarhorfúr
í greininni.
I Færeyjum hefúr verið skortur á
seiðum og talið að gæði þeirra sem
sett em í kvíar til áframhaldandi eld-
is séu slök. Seiðaffamleiðslan hefúr
skilað hagnaði en matfiskaeldið hef-
ur verið rekið með tapi.
Undirboð Norðmanna á mörkuðum
var rætt en borist hafði orðsending
frá Skotum sem kvörtuðu mjög und-
an þessum vinnubrögðum. Einnig
létu Skotar í ljós óánægju sina með
undirboð sem þeir töldu að Færey-
ingar hefðu framkvæmt að undan-
fömu með sölu á ódýmm eldislaxi til
Hanstholm og Bremerhaven í Þýska-
landi og sögðu í athugun málaferli á
hendur þeim vegna þess.
Talið er að staðsetning eldiskvía í
Færeyjum sé ákaflega óhentug með
tilliti til sjúkdómavama og umhverf-
isvemdar. Mikið sé notað af lyfjum
og að undanfomu hafa verið gerðar
tilraunir með að finna leiðir til að
bæta ástandið í þessum efnum og
öðmm vanda sem menn standa
ffammi fýrir með fiskinn.
Opinberir aðilar hafa reynt að
íþyngja ekki fiskeldinu með gjöld-
um. Fiskeldið hefúr hingað til ekki
skilað nettóhagnaði. Árin 1987 og
1988 var rekstur í jafnvægi með tekj-
ur og gjöld. Lán til fiskeldisfýrir-
tækja i Færeyjum hafa til þessa num-
ið sem svarar til 6,5 milljarða
íslenskra króna og fjárþörfin næstu
árin er talin muni nema 1,9-3,7 millj-
örðum króna.
Framleiðslan í Færeyjum á eldislaxi
var 1989 um 8.500 tonn og horfúr
fýrir 1992 em 10.500 tonn. Laxeldið
í Færeyjum er ákaflega mikilvægt
þar sem það stendur undir 20-30% af
útflutningstekjum landsins og er
meira en 10% af brúttó þjóðartekjum
Færeyinga. eh.
Góðir tímar framundan í fiskeldi
fyrir þá sem standa rétt að málum
Að undanfomu hefur vandi steðjað
að öllu laxaeldi. Mjög fáir aðilar á
þessu sviði skiluðu hagnaði fýrir árið
1989. Ýmsir munu glíma við vand-
ann áfram og sumir þeirra ættu að
hætta starfseminni áður en þeim
blæðir út. Þetta segir þekktur skoskur
sérfræðingur í fiskeldi, dr. Ted Need-
ham, í grein sem birtist nýlega í tíma-
ritinu „Fish Farmer".
Dr. Needham telur að fiskeldismenn
þutfi að byggja ve\ að fiskeldinu á tí-
unda áratugnum og mikilvægi þess
að heilbrigði sitji í fyrirrúmi. Til þess
að svo verði þurfi menn að huga að
nýjum Mutum og vera tilbúnir að
fullnægja kröfum sem gerðar séu til
ffamleiðslunnar. Þeir sem bregðist
rétt við í þessu efni muni hagnast vel
á fiskeldinu.
Meðal þess sem dr. Needham rifjar
upp er hvemig menn í Skotlandi hafi
fýrir tíu ámm spáð þeirri þróun í fisk-
eldi að það yrði með þeim hætti að
fáir stórir og sterkir aðilar myndu
taka yfir fiskeldið. Þetta hafi ekki
gengið eftir, heldur hafi komið marg-
ir smærri aðilar til starfa í greininni.
Þama séu á ferðinni eigendumir
sjálfir sem hafi reynst þeim vanda
vaxnir að hirða um fisk með þeim
hætti sem skili árangri. Hliðstætt því
sem gerist almennt í landbúnaði, hafi
smærri búin yfirleitt spjarað sig betur
en stórar einingar. Stærri fýrirtæki
hafi átt erfitt með að ná sama árangri
og eldisbóndinn. Greinarhöfúndur
telur að þessi þróun muni halda
áffam á næstu ámm og upp muni rísa
fleiri og fleiri minni eldisstöðvar.
Needham segir að hver eldisstöð sé
annarri ólík, með sínu sniði og starfs-
menn hafi sínar aðferðir með eldið.
Ein stefna, hin eina rétta, sé ekki til í
þessum efhum.
Greinarhöfundur vitnar til þess aö
formaður i einni af stóm eldisstöðv-
unum hafi bent á að mesti vandi
margra stöðva séu sjúkdómar í fisk-
inum. Þessu svarar dr. Needham á
þann veg að mesti vandinn sé sá að
eldismenn í þessum stöðvum sinni
ekki fiskinum nógu ve\, hann sé iUa
fóðraður. Þetta sé gott dæmi um skort
á nægilegu eftirliti og umhirðu fisks-
ins í stómm stöðvum. Stjómun sé þar
áfátt.
Needham ætlar að samstarf þurfi að
verða meira í framtiðinni með þeim
aðilum sem vinna að fiskeldinu, allt
frá seiðaffamJeiðslunni til loka mat-
fiskeldis, þ.e. seiðaframleiðandi eigi
að taka meiri ábyrgð á eldi seiða í sjó
en hingað til hefúr tíðkast. Þá þurfi
fóðurffamleiðandi að styðja betur við
bakið á eldinu en að vera einungis sá
aðili sem þeir skuldi fóður og tryggi
sem best að reikningar verði greiddir.
Needham telur að smáum sjálfstæð-
um stöðvum muni fara fjölgandi á
næstu ámm þar sem eldisbóndinn á
sjálfúr landið og sinnir eldinu. Þá
muni samstarf fiskeldisaðila fara
vaxandi með fiWiti fi\ fóðuröflunar og
tækja og sölu afurða, ermuni leiða til
aukins hagræðis og bctri þckkingar í
greininni sem skila muni betri út-
komu í heitd.
Þá telur Needham að skapa þurfi
nýja ímynd fiskeldis hjá almenningi,
ekki síst þar sem græna byltingin
muni halda áfram. Itreka þurfi að
þetta sé ekki einvörðungu atvinnu-
grein er skapi störf og færi heim tekj-
ur, heldur líffænn atvinnuvegur sem
byggi á jafhvægi í náttúrunni. Fiskur-
inn sé alinn í heilbrigðu umhverfi.
Fari svo, sem dr. Needham væntir,
mun ganga í garð betri tíð fýrir fisk-
eldi en verið heíúr að undanfómu og
atvinnugreinin skila góðum hagnaði.
eh.