Tíminn - 27.06.1990, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 27. júní 1990
Tíminn 7

Bragi Árnason, Raunvísindastofnun Háskólans:
Nýir möguleikar í orku-
frekum iðnaði á íslandi
Fyrirlestur haldinn á Akureyri 6. júní 1990
Astæðan fýrir því að ég er mættur hér er sú,
að ég var beðinn að koma og gera grein fyr-
ir áformum sem nú eru uppi í Evrópu um
stórfellda orkuflutninga þangað, jafnvel frá
fjarlægum heimsálfum, og að ræða þann
möguleika hvort íslendingar gætu orðið
samkeppnisfærir orkuseljendur, ef til slíkra
flutninga kæmi. Þá á ég ekki við flutning á
olíu, heldur annarri orku svo sem vatnsorku,
sólarorku og jafnvel jarðhita, sem breytt yrði
á staðnum í þannig form, að unnt sé að flytja
hana í tankskipum um langan veg, þangað
sem hún yrði síðan notuð í margvíslegum
orkukerfum viðkomandi landa.
Þótt slíkir orkuflutningar séu
ekki enn orðin staðreynd og reynd-
ar enn óvíst hvenær af þeim verður
og á það vil ég ieggja áherslu, þá
eru nú ýmis teikn á lofti, sem benda
til að slíkt gæti orðið í allra næstu
framtíð, jafnvel eftir tvö til þrjú ár.
Og það er mitt álit að Islendingar
eigi að fylgjast grannt með því, sem
nú er að gerast í þessum málum, því
þama gæti verið á ferðinni nýr
möguleiki á íslenskri stóriðju, sem
kynni að verða vel samkeppnisfær
við stóriðju eins og álvinnslu og
gæti jafnvel haft ýmsa kosti um-
fram álvinnslu.
En áður en ég kem að efninu, þá
langar mig til að eyða nokkrum
orðum í að skýra frá því, hvers
vegna ég er hér og er að fást við
þessa hluti.
Allt frá því ég réðst til Háskóla Is-
lands 1962 hafa undirstöðurann-
sóknir á íslenskum orkulindum ver-
ið verulegur hluti af starfi minu.
Þótt rannsóknir á vatnsorku hafi
verið nokkur hluti af þessu starfi, þá
hafa jarðhitarannsóknir þó vegið
þar mun meira. I stuttu máli má
segja að jarðhitarannsóknimar hafi
leitt til þess, að nú liggur fýrir all-
góð mynd af uppmna og eðli flestra
jarðhitakerfa landsins, auk rennslis-
leiða og rennslishraða vatnsins um
berggranninn.
Það segir sig sjálft að þegar verið
er að fást við rannsóknir sem þessar
og maður uppgötvar hve gífúrlegt
magn við Islendingar eigum af
ónýttri orku, ef við mælum það á ís-
lenska mælikvarða, þá verður ekki
hjá þvi komist að fara að velta því
fyrir sér hvort ekki sé unnt á einn
eða annan hátt að nýta hluta af þess-
ari orku í stað þeirrar orku, sem
flutt er til landsins sem eldsneyti.
En þegar ég fór í alvöra að velta
þessu fýrir mér einhvem tíma i
byrjun áttunda áratugsins, var tæp-
ur helmingur af allri orkunotkun Is-
lendinga innflutt eldsneyti, þrátt
fýrir það að við höfðum þá aðeins
virkjað um 10% af því vatnsafli og
um 5% af þeirri varmaorku sem tal-
ið er tæknilega hagkvæmt að virkja
í landinu. Og enn er orkuinnflutn-
ingurinn um þriðji hlutinn af heild-
arorkunotkun landsmanna.
Þessar vangaveltur mínar leiddu til
þess að á áranum 1978-1980 skrif-
aði ég nokkrar skýrslur, þar sem
viðhorfunum í þessum málum er
lýst eins og þau vora þá og jafn-
framt gerð grein fyrir aðferðum,
sem þá vora þekktar til að koma
orku helstu framorkulinda jarðar-
innar í þannig fonu, að hægt sé að
flytja orkuna milli heimshluta og
nýta hana á stöðum þar sem nú era
notuð kol og olía. En með fram-
orkulindum á ég hér einkum við
orkulindir eins og vatnsafl, sólar-
orku, jarðhita og jafnvel orku í gló-
andi hraunkviku.
Þá var í skýrslunum einnig fjallað
um það, hvemig Islendingar gætu í
framtíðinni nýtt vatnsafl og jarðhita
til að framleiða eldsneyti, sem
kæmi í stað olíu, sem nú þarf að
flytja til landsins. Reyndar var
þessum skýrslum tekið heldur fá-
lega á þeim tíma. Menn töldu þetta
aðeins fjarlæga drauma. Því það er
nú svo að stjómmálamenn virðast
almennt hafa lítinn áhuga á að
hugsa lengra fram í tímann en svo
sem eitt eða í mesta lagi tvö kjör-
tímabil. Þetta gildir þó sem betur
fer ekki um alla stjómmálamenn og
ég vil gjaman geta þess hér að Stef-
án Valgeirsson hefur fylgst með
framvindu þessara mála af miklum
áhuga allan síðasta áratug eða nán-
ar tiltekið frá því að ég skrifaði
grein um þessi mál í Morgunblaðið
í árslok 1977. En það er einmitt
fýrst og fremst vegna hinna já-
kvæðu viðhorfa hans til þessara
mála, sem ég féllst á að koma hér í
kvöld.
Ég held að þessar tíu ára gömlu
skýrslur mínar séu í fúllu gildi enn í
dag, svo langt sem þær ná og reynd-
ar Morgunblaðsgreinin einnig. En
síðan hefúr komið fram ný tækni á
ýmsum sviðum og við stöndum nú
án efa talsvert nær því að geta nýtt
vatnsorku til að framleiða elds-
neyti, sem flytja má milli landa.
Ég hefl vitað af því í nokkur ár, að
Þjóðveijar hafa varið umtalsverðu
fjármagni í að rannsaka þann
möguleika að kaupa orku í öðram
heimshlutum, aðra en olíu, og
breyta henni í þannig form að hægt
sé að flytja hana til Evrópu til notk-
unar í hinum margvíslegu orkukerf-
um, sem þar era fýrir. Megin
ástæða þessara rannsókna er sú, að
orkusérfræðingar í löndum Efna-
hagsbandalagsins telja næsta ein-
sýnt, að tilbúið eldsneyti muni
verða veralegur hluti þeirrar orku,
sem notuð verði í löndum Evrópu í
byrjun næstu aldar. Þar kemur eink-
um til eftirfarandi:
1. Minnkandi olíuforði jarðar.
2. Aukin orkunotkun í heiminum,
eða tvöfoldun á næstu 50 áram.
3. Aukin vinnsla sólar- og varma-
orku, sem breyta verður í eldsneyti,
þannig að hægt sé að flytja orkuna
milli fjarlægra staða.
4. Nauðsyn þess að draga úr vax-
FYRRI
HLUTI
andi kolsýramengun andrúmslofts-
ins sem verður vegna brana elds-
neytis, sem inniheldur kolefni.
Það er einkum vegna þess síðast-
nefnda, þ.e. nauðsyn þess að draga
úr vaxandi kolsýramengun and-
rúmsloftsins, sem menn virðast nú
almennt hallast að þeirri skoðun að
sú eldsneytistegund, sem endanlega
verði fýrir valinu, sé hreint vetni, en
ekki eldsneytistegundir, sem inni-
halda kolefni, eins og t.d. methanol,
vegna þess að þær munu halda
áfram að auka kolsýramagn and-
rúmsloftsins. En þegar vetni brenn-
ur myndast einungis vatn.
Þó kemur einnig til að rannsóknir
síðustu tveggja áratuga hafa leitt til
þess, að tækni til að framleiða,
meðhöndla og nota vetni sem elds-
neyti hefúr fleygt mjög fram, þann-
ig að nú er ekkert því til fýrirstöðu
að hefja notkun slíks eldsneytis í
miklu magni. Næsta skrefið í áttina
að notkun vetnis sem framtiðar-
eldsneytis fýrir jarðarbúa er því
það, að mati sérfræðinga á þessu
sviði, að hefja tilraunanotkun þess í
nokkrum mæli.
Og það er vegna þess, sem allmörg
þýsk stórfýrirtæki, nokkrir þýskir
háskólar og cinn háskóli í Sviss
ákváðu árið 1986, að leggja í sam-
eiginlegt rannsóknarverkefni þar
sem stefnt skyldi að því, og ef skyn-
samlegt sýndist, að gera tilraun þar
sem veralegt magn vetnis yrði
framleitt úr vatni með hjálp raforku
í annarri heimsálfu og flutt þaðan
með tankskipum til Evrópu, til
notkunar í hinum margvíslegu
orkukerfum einnar stórborgar í
Þýskalandi. Þama era ekki á ferð-
inni neinir byrjendur á þessu sviði.
Ég get nefnt sem dæmi að auk há-
skólanna taka t.d. þátt í þessu stór-
fyrirtæki eins og Höchst-Uhde, Da-
imler-Benz, Ruhrgas, Linde, Mcss-
erschmitt-Bölkow-Blohm. En þetta
era allt risar í þýskum iðnaði hver á
sínu sviði.
Þessar rannsóknir era gerðar í
samvinnu við Efnahagsbandalag
Evrópu og þeim er stjómað af fyrir-
tæki sem heitir Dechema, en það
era samtök þýskra rannsóknastofn-
ana á sviði efnafræði, efnatækni og
Iíftækni.
Verkefnið felst nánar tiltekið í eft-
irfarandi:
1. Að kaupa 100 megawött af raf-
orku í Québec í Kanada og nota
hana þar til að framleiða vetni með
rafgreiningu.
2. Að flytja vetnið til Hamborgar í
Þýskalandi, annað hvort sem hreint
vetni eða bundið í efnasamböndum.
3.1 Hamborg yrði vetninu skipað á
land og það notað í orkukerfúm
borgarinnar á eftirfarandi hátt:
a) Blandað kolagasi eða jarðgasi
og notað til húsahitunar, en við það
mundi draga veralega úr loftmeng-
un í borginni.
b) Til að framleiða raforku í gufu-
aflstöðvum, sem nú nota kol.
c) Til að framleiða raforku í efnara-
fölum (fuel cells), en þá yrði orku-
nýtnin um tvöfalt betri en í gufuafl-
stöðvum.
d) Setn eldsneyti á strætisvagna
borgarinnar, alls um 900 vagna.
Það má geta þess hér til gamans,
að í Apollogeimföranum, sem
Bandaríkjamenn sendu til tunglsins
á sínum tíma, sáu efnarafalar fyrir
allri raforku sem noföð var í geim-
föranum. Og þeir gerðu meira, því
vatnið sem myndaðist við bruna
eldsneytisins i þeim var drykkjar-
vatn geimfaranna.
I upphafi var ákveðið að á öllum
stigum verkefnisins yrði einungis
gert ráð fyrir að notuð yrði tækni,
sem þegar er vel þekkt. Þannig var
til dæmis gert ráð fyrir að framleiða
vetnið eingöngu með einhverri af
þeim rafgreiningaraðferðum, sem
nú era notaðar í heiminum til að
framleiða vetni í miklu magni, en
ekki með nýrri rafgreiningaraðferð-
um, sem enn hafa aðeins verið not-
aðar til að framleiða vetni í litlu
magni, enda þótt allt bendi til að
með þessum nýrri aðferðum geti
framleiðslukostnaðurinn lækkað
veralega frá því sem nú er, vegna
þess að orkunýtnin er miklu betri.
Þá var ákveðið að skipta rannsókn-
arverkefninu í þrjá hluta og var
jafnframt ákveðið að ákvörðun um
að hætta eða halda áfram við verk-
efnið skyldi tekin í lok hvers hluta.
Fyrsti hlutinn hófst í ársbyijun
1986 og honum lauk í árslok 1987.
Hann fólst í forvali á heppilegustu
aðferðum og tækni til að fram-
kvæma tilraunina og framkostnað-
aráætlun.
Hluti tvö hófst svo árið 1988 og
honum lýkur á þessu ári. Hann felst
í nákvæmri athugun á hverjum ein-
stökum lið verkefnisins, svo og ná-
kvæmri kostnaðaráætlun.
Að loknum hluta tvö verður tek-
in ákvörðun um, hvort ráðist verður
í hluta þrjú, sem er þá að hrinda
verkefninu í framkvæmd, byggja
verksmiðjur, flutningstæki, elds-
neytisgeyma og gera nauðsynlegar
breytingar á orkukerfum Hamborg-
ar.