Tíminn - 06.10.1990, Qupperneq 2

10
HELGIN
Laugardagur 6. október 1990

Aðalfundur Launþegaráðs á Vesturlandi
Aðalfundur Launþegaráðs framsóknarmanna á Vesturlandi
verður haldinn miðvikudaginn 10. október nk. kl. 20.30 (
Félagsbæ, Borgamesi.
Dagskrá:
1. Venjuleg aðalfundarstörf.
2. Kosning fulltrúa á kjördæmisþing.
3. Er þjóðarsáttin í hættu?
Frummælendur verða:
Guðmundur Bjamason, heilbrigðis- og tryggingaráðherra
Jón Agnar Eggertsson, formaður Verkalýðsfélags Borgar-
ness.
Guðmundur J. Guðmundsson, formaður Verkamannafélags-
ins Dagsbrúnar.
Stuðningsmenn Framsóknarflokksins velkomnir.
Launþegaráð Framsóknarflokksins á Vesturlandi
Skrifstofa
Framsóknarflokksins
hefur opnað aftur að Höfðabakka 9, 2. hæð (Jötunshúsinu).
Sími 91-674580.
Opið virka daga kl. 9.00-17.00.
Verið velkomin.
Framsóknarflokkurinn.
Aðalfundur Framsóknarfélags
V-Skaft.
verður haldinn I Tunguseli fimmtudaginn 11. okt kl. 21:00.
Dagskrá:
1. Venjuleg aöalfundarstörf.
2. Kosning fulltrúa á Kjördæmisþing og flokksþing.
3. Önnur mál.
Nýir félagar velkomnir.
Stjómln.
Konur Suðurlandi
AðaKúndur Félags framsóknarkvenna f Ámessýslu verður haldinn mánu-
daginn 8. október nk. að Eyrarvegi 15, Selfossi, og hefst kl. 21.00.
Dagskrá:
Venjuleg aðalfundarstörf.
Önnur mál.
Athugið breyttan fundartlma.
Nýir félagar velkomnir. Fjölmennum.
Stjómln.
Aðalfundur F.U.F. Keflavík
verður haldinn laugardaginn 6. október kl. 14.00 i Félagsheimili
framsóknarmanna að Hafnargötu 62.
Dagskrá: 1. Venjuleg aðalfundarstörf.
2. Önnur mál.
Nýir félagar velkomnir.
Stjómin
Akranes - Bæjarmál
Opinn fundur með bæjarfulltnjum verður laugardaginn 6. október
kl. 10,30 ( Framsóknarhúsinu við Sunnubraut.
Veitingará staðnum.
Bæjarmálaráð.
Reykjanes
Skrifstofa kjördæmasambandsins að Hamraborg 5, Kópavogi, eropin
mánudaga til fimmtudaga kl. 17-19. Stmi 43222.
K.F.R.
Selfoss - Nágrenni
Félagsvist verður spiluð að Eyrarvegi 15 kl. 20.30 2. október, 9.
októberog 16. október. Þriggjakvöldakeppni. Kvöldverðlaun. Heildar-
verðlaun.
Allir velkomnir.
Stjórn Framsóknarfélags Selfoss.
HUNDELTUR
hagleiksmaður mikill og málari,
enda oft kallaður málari eða tann-
smiður, því hann skar út muni úr
tönn, líklega rostungstönn. Þá var
hann listaskrifari. Enn bar það við
að hann var fenginn til að koma fyr-
ir draugum. Er þess einkum við get-
ið um drauginn á Snæfjallaströnd.
Eru til frá þessum tíma ákvæðavís-
ur hans mjög mergjaðar, þrenn
kvæði (Fjandafæla og Snjáfjallavís-
ur hinar fyrri, Snjáfjallavísur hinar
síðari og Umbót eða Friðarhuggun).
Töldu menn hann hafa komið af
reimleikunum og létt af byggðinni
vágesti miklum. Má fara nærri um
það að með þessu hefur hann til
fulls fest við sig galdraorðið og
mátti það verða honum hættulegt
síðar, er í móti blés og óvildarmenn
hans vildu færa sér þetta í nyt. Enda
kom það brátt í ljós og það með
þeim ókjörum að hann bjó að því
alla ævina, svo að upp frá því má
kalla sögu hans óslitinn raunaferil.
Jón og Spánverjavígin
Brátt komu fyrir þeir atburðir, sem
ollu því að hann þorði ekki annað
en að hverfa í burt af Ströndum,
heimahögum sínum, fyrir fullt og
allt. Tildrögin voru þau að árin
1613-1615 voru Spánverjar við land
vestra og stunduðu hvalveiðar.
Þóttu þeir ekki fara friðsamlega
fram. Þetta leiddi til konungsboðs
30. apríl 1615, sem samþykkt var á
Alþingi samsumars að Spánverjar
og aðrir útlendingar, sem færu með
ránum um landið, skyldu réttdræp-
ir, hvar sem þeir fyndust. Urðu sam-
sumars róstur og bardagar með
Spánverjum og Vestfirðingum. Var
fyrir Vestfirðingum Ari sýslumaður
Magnússon í Ögri, en hann hélt þá
ísafjarðar- og Strandasýslu. Lauk
svo að Spánverjar voru allir drepnir
vægðarlaust í skjóli hins nýja kon-
ungsboðs. Enda staðfestu dómar
eftir á að þeir hefðu verið réttdræp-
ir.
Þótt mörgum þætti þetta land-
hreinsun þá voru þeir til sem töldu
að níðingsverk hefði verið framið á
Spánverjum, en þeir höfðu brotið
skip sitt og voru hér nauðstaddir og
bjargarlausir. Mætti virða þeim það
til vorkunnar er þeir höfðu rænt
björg sér til lífs, en landsmenn vildu
ekki liðsinna þeim.
Meðal þeirra sem gagnrýndu vfgin
var Jón lærði. Hann hafði komist í
kynni við Spánverja þessa og lagt
þeim heldur liðsinni. Hefur hann
samið þátt um vfg þeirra. Má telja
það bera vitni kjarki Jóns og dreng-
skap að hann dirfðist að beita sér í
þessu máli gegn Ara í Ögri, sem var
manna héraðsríkastur og nær ein-
valdur á Vestfjörðum. Gerðist Ari
honum og óvinveittur af þessu, svo
Jón hrökklaðist burtu af Ströndum
um hávetur frá búi og börnum.
Hugðist hann koma sér í skip með
Englendingum frá Snæfellsnesi og
halda af landi burt. En Englending-
ar vildu ekki við honum taka af ótta
við Ara í ögri, að sögn hans, sem þó
virðist fjarri öllum sanni, því Eng-
lendingar hafa varla þekkt mikið til
Ara. Hitt er annað mál að Ari hefur
látið frá sér fara heldur ófagra lýs-
ingu af Jóni og er hann þar sagður
„slægur maður og óhollur og hafi
þaðan úr sveitum (það er af Strönd-
um) runnið fyrir óskil, lygar, óráð-
vendni og sakbitna samvisku, af því
að farið hefði með buldur oftlega og
mas, rugl og vondar ræður og aukið
svo sundurþykki og tvídrægni
manna á meðal". Árin 1616- 1620
hafðist Jón við á Snæfellsnesi í
skjóli Steindórs sýslumanns Gísla-
sonar á Arnarstapa. En 1620- 1621
var hann í ferðalagi á Norðurlandi.
Síðan bjó hann um hríð (1621-
1627) á Uppsöndum á Rifi á Snæ-
fellsnesi. Sinnti hann þar mjög
lækningum og veitti mönnum ýmis
varnarráð, sem þá voru metin til
fjölkynngi, enda flest hindurvitni
Ole Worm hagnýtti sér þekkingu
Jóns og talaði máli hans við kon-
ung. Hann var upphafsmaður
rannsókna á norrænum fomritum
og eins og Jón var hann áhug-
maður um lækningar.
einber. En ekki verður séð að Jón
hafi notað kunnáttu sína til þess að
vinna öðrum mönnum mein. Svo er
jafnvel talið að hann hafi um hríð
haldið eins konar skóla í þessum
efnum og selt mönnum kver með
vamarráðum eða lækningum, sem
hann hafði sjálfur samið eða tínt
saman.
Galdraáburður
Vafalaust hefur Jón og stundað
smíðar, því að þá var fjölmennt um
Snæfellsnes til útróðra. En á sjó
mátti hann ekki koma að því er
hann segir sjálfur, vafalaust vegna
ásókna, en áður hafði hann verið
formaður í 19 vertíðir. Risu nú í
móti honum kennimenn á Snæ-
fellsnesi og var þar fyrir séra Guð-
mundur Einarsson á Staðastað,
prófastur í Snæfellssýslu, merkur
maður og áður rektor Hólaskóla.
Hann samdi rit gegn Jóni og kenn-
ingum hans árið 1627 og nefndi
„Hugrás“. Fjallar það um galdra og
mun að mestu útlent að stofni. Vít-
ir séra Guðmundur þar mjög sýslu-
menn fyrir afskiptaleysi af galdra-
mönnum. Þetta leiddi til þess að Ari
í Ögri reis upp, ekki til þess að and-
mæla skoðunum séra Guðmundar,
heldur til þess að bera blak af sýslu-
mönnum, stéttarbræðrum sínum,
enda kveðst hann hafa fengið það
heillaráð af Guðbrandi biskupi að
sýslumenn skyldu ekki gerast sak-
aráberar í slíkum efnum né taka
galdramenn, nema lagadómur væri
fyrir hendi eða úrskurður æðra yfir-
valds um líflát þeirra. Kvað Ari og
kennimenn skeytingarlausa í þessu
efni er þeir settu ekki galdramenn
frá sakramenti, enda ekki örvænt
um að sumir þeirra kynnu að hafa
kynnt sér galdrabækur. Síðari hluti
„Hugrásar" beinist eingöngu að
Jóni lærða sjálfum, kenningum
hans og ritum. Vill síra Guðmundur
sanna þar að hindurvitni Jóns séu
andstæð guðsorði og nefnir dæmi
þess, og eru þau raunar hjákátleg f
augum nútímamanna.
Við afskipti séra Guðmundar þótti
Jóni sér ekki lengur vært á Snæfells-
nesi. Fór hann þá (1627) á Akranes í
skjól Áma lögréttumanns að Ytra
Hólmi, bróður Steindórs sýslu-
manns, en um tíma var hann að
Presthúsum á Kjalarnesi. Síðar
fluttist hann að Hvalnesi til Guð-
mundar sonar síns, sem þá var orð-
inn prestur þar. Nú vildi svo til að
óvild kom upp með þessum syni
Jóns lærða og Ólafi Pedersen, um-
boðsmanni á Bessastöðum, og lauk
svo að Guðmundur var dæmdur frá
prestskap fyrir ill ummæli um um-
boðsmanninn þann 13. maí 1630.
Jón, faðir hans, hafði haft nokkur af-
skipti af máli þessu og leiddi það til
þess að umboðsmaður kærði hann
fyrir galdra og kukl. Var kveðinn upp
yfir honum útlegðardómur á Bessa-
stöðum 1. ágúst 1631. Var það vegna
galdrakvers þess er hann hafði sam-
ið og þar er rakið að efni til. En ekki
hafði það annað að geyma en varn-
arráð (hvítagaldur). Enginn vottur
er þar um svartagaldur eða ráð öðr-
um til meins, heldur eingöngu
lækningaráð hans, þótt lítt merk
séu.
Á flótta
En nú var í óefni komið fyrir Jóni,
er hann var kominn í fjandskap við
Bessastaðavaldið, og treystust nú
fáir til að skjóta yfir hann skjóls-
húsi. Sá hann þá ekki annað ráð
vænlegra en fara um landið huldu
höfði. Fór hann þá vestur eftir
Iandi, síðan norður um land og
komst til Austfjarða. Dvaldist hann
þar um hríð í skjóli Bjarna sýslu-
manns Oddssonar að Burstafelli og
séra Ólafs Einarssonar í Kirkjubæ.
Hefur séra Ólafur leitað ráða um
Jón til Gísla biskups bróðursonar
síns. Er það auðsætt af tveimur
bréfum biskups til séra Ólafs. Tekur
hann þar vægilega á Jóni, einkum í
fyrra bréfinu. Árin 1633-1636 hefur
Bjarni sýslumaður látið hann dvelja
í Bjarnarey út af Héraðsflóa, en þar
var oft stundað útræði. Á alþingi ár-
ið 1635 lýsti Jens umboðsmaður
Söfrensen eftir Jóni og bauð öllum
sýslumönnum að handtaka hann og
flytja til Bessastaða. Hafa þá vinir
hans eystra ekki lengur treyst sér til
að skýla honum. Hafa þeir komið
honum í skip til Kaupmannahafnar
1636.
Konungsnáð um síðir
Þar kynntist hann Óla Worm, en
hann hagnýtti sér jafnan íslendinga
er kunnandi voru í íslenskum fræð-
um. Hefur það sjálfsagt verið hon-
um að þakka með stuðningi íslend-
inga, er þá voru utanlands, svo sem
Brynjólfi Sveinssyni, síðar biskupi,
að Kristján fjórði bauð með bréfi 14.
maí 1637 að galdramál Jóns skyldi
tekið upp að nýju á alþingi og rann-
sakað, einnig mál séra Guðmundar,
sonar hans. Kom Jón til landsins
þetta sama vor. En mál hans var tek-
ið fyrir að nýju á alþingi 30. júní
sama ár og dómur þá kveðinn upp í
því. En að litlu haldi kom þetta hon-
um, því hinn fyrri dómur var stað-
festur, svo að Jón var gerður útlæg-
ur úr öllum ríkjum konungs og
löndum, með þeirri viðbót þó, að
skotið var til vægðar konungs
(nema konungur vildi meiri mis-
kunn á sýna). Hefir Jón þá enn átt
andstætt um hríð. Þó má ætla það
að vinir hans (Brynjólfur byskup,
Óli Worm o.fl.) hafi að lokum fengið
orkað því á við konung að beitt yrði