Tíminn - 12.01.1991, Blaðsíða 9

8 Tíminn
Laugardagur 12. janúar 1991
Jón Helgason alþingismaður er nýkominn heim af ráðstefnu í Finnlandi
um samvinnu þjóða við Eystrasalt:
MENN OTTAST
HERNAÐARÍHLUTUN
SOVÉTRÍKJANNA
Jón Helgason, alþingismaður og forseti efri deildar Alþingis, sótti í vik-
unni ráðstefnu í Helsinki um samvinnu ríkja við Eystrasalt. Frumkvæði
að því að halda ráðstefnuna átti Kaleri Sorsa, forseti finnska þingsins.
Auk Jóns sóttu ráðstefnuna af ísiands hálfu þingmennimir Ólafur G. Ein-
arsson, fyrir hönd Norðurlandaráðs og Matthías Á Mathiesen, fyrir hönd
þingmannasamtaka EFTA-ríkja. Jón flutti ræðu á ráðstefnunni þar sem
hann gerði grein fyrir ályktunum Alþingis um málefni Eystrasaltsland-
anna. Hann lagði áherslu á að löndin fengju að ráða málefnum sínum sjálf
og jafnframt að deilur Sovétríkjanna og Eistlands, Lettlands og Litháens
verði leyst með friðsamlegum hætti.
Ótti við hemaðaríhlutun
frá Sovétríkjunum
Jón var fyrst spurður hvaða þjóðir
hefðu sótt ráðstefnuna í Finnlandi.
,Auk Norðurlandanna sóttu ráðstefn-
una fulltrúar frá Eistlandi, Lettlandi,
Litháen, Sovétríkjunum, Póllandi,
fylkjunum Hamborg, Schleswig-Hol-
stein og Meckenburg- Vorpommern í
Þýskalandi, Rússneska lýðveldinu og
Karelíu sem er sjálfstjórnarsvæði við
finnsku landamærin.
Á ráðstefnunni var fjallað um fjóra
málaflokka, efnahagsmál, umhverfis-
mál, menningarmál og stjórnmál. Á
fyrsta degi ráðstefnunnar voru haldin
sex erindi, þar á meðal fróðlegt erindi
sem forstjóri dönsku menningarmið-
stöðvarinnar í Eistlandi hélt. Á öðrum
degi ráðstefnunnar urðu almennar um-
ræður um þessa málaflokka. Menn voru
sammála um að brýnt væri að auka
samvinnu á sviði efnahagsmála, um-
hverfismála og menningarmála, en
skoðanir voru skiptar í umræðum um
stjórnmál."
Varðst þú var við að fulltrúar Eystra-
saltslandanna óttuðust hernaðaríhlut-
un frá Sovétríkjunum?
,Já, menn óttuðust hana mjög mikið.
Fulltrúi Eistlands flutti hvassa ræðu á
ráðstefnunni þar sem hann lét í ljós
ótta við yfirvofandi hernaðaríhlutun frá
Sovétríkjunum. Þessi ræða varð til þess
að ýta við fulltrúum Sovétríkjanna. Þeir
gagnrýndu að málið væri rætt með
þessum hætti á ráðstefnunni og bentu á
að fulltrúa annarra ríkja vantaði upp-
lýsingar til að geta metið ástandið hlut-
lægt.
Ég talaði við fulltrúa frá sovésku
sendinefndinni og hún sagði að auðvit-
að vildu Sovétríkin leysa þessi mál á
friðsamlegan hátt. Það væri þeirra ein-
lægi vilji. Vandamálin væru hins vegar
mörg og ekki auðleysanleg. Ég skrifaði
undir áskorun til Gorbatsjovs ásamt 50
öðrum þingmönnum um að leysa
vanda Eystrasaltsríkjanna með friðsam-
legum hætti.
Það kom greinilega fram á ráðstefn-
unni að það ríkir mikil gremja út í Sov-
étvaldið í Eystrasaltslöndunum þrem-
ur. Fulltrúi Eistlendinga sagði að
menningu þeirra hefði verið haldið
mjög mikið niðri og nefndi sem dæmi
að þegar árið 1949 hefðu aðeins 10%
verið eftir af þeim háskólakennurum
sem voru í landinu á fjórða áratugnum.
Hann sagði jafnframt að þróunin í Sov-
étríkjunum síðustu mánuðina hefði
ekki verið í rétta átt og þess vegna væri
ótti þeirra við framtíðina að aukast.“
Framlag íslendinga
mikilvægt
Þú fluttir ræðu á fundinum. Á hvað
Iagðir þú áherslu í henni?
„í umræðunum gerði ég grein fyrir
ályktunum Alþingis um málefni Eystra-
saltslandanna, þar sem lögð er áhersla á
rétt þessara ríkja til sjálfstæðis og skor-
að á Sovétríkin að leysa þessi mál með
friðsamlegum hætti. Ég benti sérstak-
lega á það að við skildum betur en sum-
ar aðrar þjóðir aðstöðu þessara landa
þar sem við höfðum þurft að berjast fyr-
ir sjálfstæði okkar.
íslendingar hafa lagt sitt af mörkum til
að styðja við frelsisbaráttu Eystrasalts-
landanna. Auk þess að samþykkja
stuðningsyfirlýsingar við málstað
þeirra höfum við tjáð okkur fúsa til að
leggja til fundarstað undir viðræður
Sovétríkjanna og Eystrasaltslandanna.
Ég fann það að fulltrúar Eystrasalts-
landanna kunna að meta framlag ís-
lendinga til þessara mála og töldu það
mikilvægt.
Þegar sendinefnd frá Alþingi var í Sov-
étríkjunum á síðastliðnu hausti í boði
Æðsta ráðsins buðum við þingmanna-
nefnd frá Æðsta ráðinu að koma til ís-
lands. Ég vonast til að af þeirri heim-
sókn geti orðið á komandi hausti.
Svona þingmannaheimsóknir hafa ver-
ið áður, en ég tel að þær hafi jafnvel enn
meiri þýðingu nú.
Fulltrúi Karelíu á ráðstefnunni sagði
að þjóðþingin gætu átt þátt í að brjóta
niður múra milli þjóðanna svo að sam-
skiptin verði ekki eins og blindur tali
við heyrnarlausan.
Fulltrúi frá Rússneska lýðveldinu
sagði að þeir þyrftu tíma til að koma á
þessum umfangsmiklu breytingum, t.d.
að breyta verksmiðjum sem fram til
þessa hafa einungis framleitt vopn í
verksmiðjur sem framleiða nauðsynja-
vörur.
Fulltrúi Pólverja fagnaði þessum
breytingum, en sagði að í staðinn fyrir
Berlínarmúrinn væri hætta á að upp
risi múr ríkra þjóða og fátækra."
56 þjóðir í einu
ríkjasambandi
Horfa þessar þjóðir mikið til Norður-
landanna í von um hjálp?
,Já, þarna var mjög ákveðið kallað á
stuðning landa í Vestur-Evrópu. Hægt
er að veita þjóðunum hjálp með ýmsum
hætti. Þær þurfa að læra hvernig á að
byggja upp lýðræðiskerfi vegna þess að
þær hafa engar hefðir til að byggja á.
Forseti æðsta ráðsins sagði við mig í
haust þegar ég var á ferð í Sovétríkjun-
um: „Þið komið frá elsta þjóðþingi
heims sem er yfir þúsund ára gamalt.
Okkar þing er bara tveggja ára.“ Þeir
telja sem sé að þeir séu að byrja frá
grunni.
f Sovétríkjunum hefur ekki verið
byggt á lögum heldur einungis tilskip-
unum. Þeir hafa á síðustu mánuðum
verið að semja fjölda laga. Ég tel engan
vafa leika á að þingmenn frá V-Evrópu
geta miðlað þingmönnum í A-Evrópu
mikilli þekkingu og hjálpað þeim að
byggja upp sitt þingræðiskerfi.
í heimsókn minni til Sovétríkjanna á
síðastliðnu hausti gerðu forsetarÆðsta
ráðsins mjög opinskátt grein fyrir
ástandinu hjá sér og hvernig þeir væru
að reyna snúa málunum í lýðræðislega
átt. Þeir sögðu að eitt brýnasta verkefn-
ið væri að koma á framtíðarskipulagi á
samband hinna einstöku lýðvelda. Mér
fannst það liggja í loftinu að það þyrfti
að komast í fastari skorður áður en þeir
gætu endanlega samið við Eystrasalts-
ríkin. Þarna er um að ræða mjög erfitt
vandamál. Fram kom á ráðstefnunni að
árið 1922 voru 196 þjóðir innan landa-
mæra Sovétríkjanna. í dag eru þær 56
og þá vaknar spurningin, hvað hefur
orðið um hinar 130? Það sér hver mað-
ur að það hljóta mörg vandamál að
fylgja því að hafa 56 þjóðir í einu ríkja-
sambandi. Þarna er um að ræða ákaf-
lega flókið vandamál."
Ríkið hættir verslun,
en enginn getur tekið við
henni
íslendingar hafa átt allmikil viðskipti
við Sovétríkin í gegnum árin. Nú bend-
ir hins vegar margt til að úr þeim
munni draga vegna þeirra erfiðleika
sem Sovétmenn eiga við að stríða.
„Þetta á sér eðlilegar skýringar. Við
urðum mjög vel varir við þetta í haust,
en þá voru einmitt á dagskrá erfiðleikar
með greiðslur vegna viðskipta með sfld.
Sovétmenn stefna að því að láta ríkið
hætta öllum beinum viðskiptum, en að-
ilinn sem á að taka við er raunverulega
ekki til í dag. Maður skilur eiginlega
ekki hvernig þessu verður fyrir komið.
Stefnt er að því að viðskiptin fari til ein-
stakra ríkja og samningar verði gerðir
af hálfu sjálfstæðra verslunarfyrirtækja,
en þau eru bara svo veikburða ennþá að
þau valda ekki því hlutverki sem þeim
er ætlað að gegna. Þess vegna virðist
mér að meðan þetta óvissuástand varir
verði mjög erfitt fyrir íslendinga og
önnur ríki að gera stóra viðskiptasamn-
inga við Sovétmenn.
Eg fann það líka þegar ég var á ferð í
Sovétríkjunum að þeir óttast af ýmsum
ástæðum að þjóðin sé ekki tilbúin til að
taka við þessum breytingum. Almenn-
ingur er svo vanur því að taka við fyrir-
skipunum að ofan og þess vegna óttast
menn að það verði lítið um frumkvæði
einstaklinga, en slíkt frumkvæði er
auðvitað mjög nauðsynlegt þegar verið
er að byggja upp á öllum sviðum þjóðfé-
lagsins."
Afleiðingar
Tsjemobyl-slyssins ekki
allar komnar í ljós
Umhverfismál í A-Evrópu hafa verið
mikið til umræðu á síðustu misserum.
Þessi mál voru til umræðu á ráðstefn-
unni.
„Já, það var mikil umræða um um-
hverfismál. Vandamálin á því sviði eru
mjög stór í A-Evrópu. Það er búið að
gera ýmsar skýrslur um umfang vanda-
málsins og brýnustu verkefni, en til
þessara mála vantar mikið fjármagn
sem A-Evrópuþjóðirnar eiga ekki til.
Þegar ég var þarna á ferð í haust var
mér sagt að afleiðingar Tsjernobyl-
slyssins væru alls ekki allar komnar í
ljós. Það þarf að flytja gífurlegan fjölda
fólks í burt af stóru landssvæði þar sem
er of hættulegt að búa. Þarna er um að
ræða svo stórt verkefni að Sovétmenn
ráða alls ekki við það einir.“
Verður Hansasambandið
endurvakið?
Hvað er hægt að segja um árangur
ráðstefnunnar?
„Ráðstefna gaf okkur kærkomið tæki-
færi til að ræða þarna ýmsar hugmynd-
ir. Þjóðverjarnir settu t.d. fram þá skoð-
un að það ætti að reyna að endurvekja
einhvers konar Hansasamband, þ.e. við-
skipta- og menningarsamband land-
anna við Eystrasaltið. Menn töluðu um
Mare Baltica og jafnvel Mare nostrum
sem yrði þungamiðja þess samstarfs.
Finnarnir sögðust vera tilbúnir til að
hafa forystu um að byggja upp þetta
samband. Ég lagði áherslu á að slíkt
samband gæti ekki þróast með eðlileg-
um hætti nema að aliar þjóðirnar sem
hlut eiga að máli nytu fulls sjálfstæðis.
Menn ræddu um að æskilegt væri að
boða til svona fundar aftur og þá í Dan-
mörku.“
Egill Ólafsson
Tíminn 21
Laugardagur 12. janúar 1991