Tíminn - 15.06.1991, Blaðsíða 1

f'OOf' inúi r* t iimR.hiprM.iR í
nninVn 8
15.-16. júní 1991
„Aldamót, hænsnaher,
Heródes, Lúcifer“
öfundur Dægradvalar, Benedikt Grön-
dal, er einn sérstæðasti stílsnillingur
tungunnar. Um þetta bera með öðru
vott margar af ádrepum hans í bæjarblöðun-
um í Reykjavík fyrir aldamótin, sem fjölluðu
um margvísleg efni og öfluðu ekki allar höf-
undinum vinsælda. Eftirfarandi sýnishom
gefa mynd af einu og öðru sem þá var efst á
baugi í Reykjavík, svo sem af samkomum
„sáluhjálparhersins“, fyrirlestrum Stúdenta-
félagsins og Ameríkufarganinu, sem Gröndal
nefndi svo. Yfír allt þetta lítur hann úr „há-
sæti“ sínu á náttúrugripasanfinu, sem þá var
til húsa í Glasgow við Vesturgötu. Stíllinn og
framsetningin er „gröndælsk“ í besta lagi,
eins og lesendur munu fljótt fá séð.
„Fá, fáein orð um náttúrusafnið.
Raunar mun fáum þykja það þess
vert að eytt sé orðum upp á það og
ekki var náttúrufræðisfélagið virt
svo mikils að það yrði nefnt á nafn í
fréttunum frá íslandi 1894, en
margt var ritað, sem sumum finnst
óþarft en sumum þarft, og svo mun
vera hér. Náttúrufræðisfélagið er
ekki eins stöndugt og „frelsisher-
inn“ eða „sáluhjálparherinn" eða
„hjálpræðisherinn", að það geti
keypt sér hús handa safninu, og
ekki hefur alþinginu enn þóknast
að ráðstafa neinu í þá átt, ekki frem-
ur en að miskunna sig yfir hæli
handa holdsveiku aumingjunum,
sem nú hefur stórum verið spillt
fyrir með því að hræða menn með
sóttnæmi og heimskulegum lýsing-
um á mataræði og fatnaði íslend-
inga (hefði verið sæmra að bera
þetta saman við ástand fátæklinga í
útlöndum og sjá þá hverjir verða of-
an á) - en hoídsveiku mönnunum
liggur ekkert á og heldur ekki þeim
sem verða að halda þá - er annars
látið við gangast í nokkru landi að
setja þess konar fólk eins og niður-
setninga upp á privat heimili? - en
hvað sem þessu líður þá hefur enn
ekkert verið gert til þess að útvega
safninu byggingu, svo það getur
enn sagt að það eigi hvergi höfði
sínu að halla.
Því mun hafa verið fleygt að nátt-
úrusafnið sé „ónýtt". Um það má nú
raunar hver dæma sem vill, „sínum
augum lítur hver á silfrið“. Samt
sem áður má telja safninu ýmislegt
til gildis og það getur gefið tilefni til
ýmissa hugleiðinga, því að allt lífið
er hvort sem er byggt á náttúrunni.
Það fyrst, að þar - eins og á öllum
náttúrusöfnum - sést „drápgimin" í
allri sinni dýrð. Öll náttúrusöfn eru
grundvölluð á drápgiminni, því allt
sem þar er geymt (að undanteknum
steinum og bergtegundum) hefur
verið drepið til þess að geymast.
Menn drepa dýrin bæði sér til matar
og vísindalegra þarfa, og ef „dráp-
girnin“ ekki væri, þá mundi dýmn-
um fjölga svo að hin lifandi náttúra
kæmist alveg úr jafnvæginu. Þess
vegna er og „drápgirnin" allsherjar
eðli alls lifanda, dýrin drepa hvort
annað og éta hvort annað, enda
sömu tegundar og sum jafnvel unga
sína, ef kvendýrið ekki hamlaði því
(t.a.m. björninn). Það annað að á
náttúrusöfnunum má sjá hið fagra
og nytsama eðli áfengisins, því það
er sá einasti lögur sem hæfilegur er
til að geyma kvikindin um aldur og
ævi, svo „alkóhólið" gerir meira en
gleðja mannsins hjarta með fylliríi,
þar sem það geymir þau dýr sem
fallið hafa fyrir „drápgirninni". Ef
allt áfengi væri bannað þá mundi
ekkert náttúrusafn geta verið til. Ég
skal nú nefna fáeina hluti sem gera
náttúrusafn vort fullt eins merkilegt
og önnur söfn eða merkilegra.
Fyrst er að nefna hákarlinn sem er
á safninu og svífur þar í loftinu milli
himins og jarðar. Hann er að því
leyti merkilegur að það er sjálfsagt
sami hákarlinn sem gleypti Jónas
spámann forðum daga, en af því
hann var nú orðinn svo gamall, þá
hefur hann rýrnað svo mjög að
hann er nú tíu sinnum minni en
hann var í broddi lífsins, þegar hann
svamlaði með Jónas innan um Mið-
jarðarhafið og spjó honum svo ein-
hversstaðar á land, en þegar tíminn
leið þá flæktist hann út um Njörva-
sund og út í Atlantshafið og lá þar í
áflogum við frændur sína og rýrn-
aði við það ákaflega, þangað til hann
lenti hér loksins í þaranum og
flæktist í hrognkelsanet, sem Hann-
es Magnússon átti. Þar drapst þessi
sundfæri Suðurlandanna heros, há-
karlanna þjóðhöfðingi og spá-
mannsins biblíufasti beinhákarl, og
svo eignaðist Hannes þær „tryggu
leifar" og gaf þær náttúrusafninu.
Að þetta er satt má sjá af því að það
stendur í biblíunni, enda hefur
Gunnerus biskup, einhver hinn
merkasti maður á sinni tíð, samið
merkilega ritgjörð til þess að sanna
að sá fiskur, sem gleypti spámann-
inn, hafi verið hákarl, og virðist
biskupinum sennilegast að Jónas
hafi setið í tálknunum eins og fugl í
skógarlimi. Segir hann þetta muni
hafa verið beinhákarl, því hann hef-
ur einkennileg tálkn og afarstór, svo
að maður kemst þar vel fyrir, en
samkvæmt kenningu Darwins getur
beinhákarlinn eða selache maxima
með tímanum orðið að hákarli, eða
„scymnus microcephalus" eða jafn-
vel skyrhákarli, svo hér er ekki um
neitt efamál að ræða. Þessi
áminnsta ritgjörð Gunnerus bisk-
ups er prentuð í Kaupmannahöfn
1768.
Glasgow. Hér var náttúrusafn-
ið, sem Benedikt Gröndal veitti
umsjá. „En „sáluhjálparher-
inn“ í fuglahúsinu okkar er
mjög gæfur, þar eru engin
óhljóð, þar hrópar enginn á
Jesús.“
Þá er ekki ómerkilegra að safnið á
kölska, sem einnig líður í loftinu og
lítur nú allþreytulega út eftir öll
þau þrekvirki sem hann hefur unn-
ið um aldirnar. Þetta er sá verulegi
djöfull og þarf nú ekki lengur að
segja eins og stendur í 1. Péturs
bréfi, 5. kap. 8. versi: „yðar mót-
standari, djöfullinn, gengur um
kring sem öskrandi ljón, leitandi að
þeim sem hann geti gleypt“ og ekki
þarf heldur að hafa upp afbökunina
úr sálmabókinni (1875): „Satan títt,
veður vítt um veraldar frón, harður
eins og hungrað Ijón“ - í þessum
sálmi sem Magnús Stephensen
hafði gert svo snilldarlega, en var
allur afbakaður af Sálmabókar-
nefndinni, sem við var að búast. (í
nýjustu sálmabókinni er þessu
sleppt, því þeir hafa verið of fínir til
að nefna Lúcífer, en er svo bætt upp
með öðrum smekkleysum). En
kölski er á safninu í selslíki og það
er einmitt sami selurinn sem Sæ-
mundur fróði reið hingað frá út-
löndum, þegar hann kom úr svarta-
skóla, og til marks um að þetta er
satt, þá er það prentað í Þjóðsögun-
um og það með að Sæmundur sló
kölska í höfuðið með saltaranum og
það hreif. En ekki hefði hrifið mikið
hefði kölski verið snertur með nýju
sálmabókinni; og þar sem Sæ-
mundur sló kölska með saltaranum
þá hlaut saltarinn að hafa verið yfir
kölska, eins og vænta mátti, því það
guðdómlega er yfir hinu djöfullega.
En nú vildi svo til að fyrsta daginn
sem safnið var opið fyrir almenning
þá kom þar kona úr kirkju og hélt á
nýju sálmabókinni og staðnæmdist
einmitt undir kölska, svo að þar
sem saltarinn var yfir kölska, þá
varð sú nýja sálmabókin undir
kölska. Kölski hefur verið að sveima
mörg ár í selslíki, þangað til Markús
náði honum og gaf hann safninu.
En af öllu þessu er kölski orðinn lít-
ill og lúpulegur og horfir nú með
fyrirlitningu yfir heiminn; en nú
geta samt allir séð bæði að djöfull-
inn hefur verið til og svo hvernig
hann leit úr þegar Sæmundur fróði
reið honum. Annars hefur hann líka
sjálfsagt verið á ferð fyrir löngu í
Noregi, því af honum er kominn
málshátturinn í Magnússögu ber-
fætta 10. kap.: „er-a hlunns vant,
kvað refr, dró hörpu at ísi,“ því
„harpa“ merkir hér hvorki hörpu né
hörpuskel (hörpudisk) heldur sel
(phoca groenlandica), og heitir
hann á ensku „harp“ og „harp seal.“
Nærri má geta að refurinn hefði
ekki þurft að draga hörpudisk, því
hann hefði hæglega getað borið svo
lítinn hlut í munninum.
Þriðja furðuverkið á safninu er
hreindýrshöfuð, sem var keypt í
sumar. Hreindýrið var skotið í Blá-
fjöllum, nálægt Henglinum, af Guð-
mundi bróður Sæfinns. Þegar ég sá
hann á götunni með hausinn, þá
datt mér í hug „ía“- stafsetningin og
Veturinn 1895-1896 ritaöi Benedikt Gröndal
margar greinar í bæjarblööin, þar sem hann
víkur aö ýmsu skondnu í bæjarlífinu í fíeykjavík.
Hér er litiö í nokkrar af þessum greinum.