Tíminn - 15.06.1991, Blaðsíða 6

14
HELGIN
Laugardagur 15. júní 1991
í dag
mun ég
verða...
Mamma hafði oft orð á því við mig
hvað þjóðin hefði haft við að stríða á
liðnum öldum. Hvaða raunir hún
væri búin að gegnumganga og hvað
hún væri búin að seiglast fram úr
miklum erfiðleikum. Og má segja
að varla verði ofsögum af því sagt.
Það er margur íslendingurinn bú-
inn að bíða hnekki í baráttunni við
hungur og klæðleysi og margur bú-
inn að láta lífið af sömu ástæðu. Ég
býst við að margt ungt fólk hafi
aldrei heyrt orðatiltækið: „að lifa
við skorinn skammt". En ekki þarf
ég eða mínir jafnaldrar að spyrjast
fyrir um þýðingu þess. En feður
okkar og mæður gátu þó sagt frá
ennþá meiri þrengingum í barátt-
unni við léleg húsakynni, hungur
og klæðleysi.
Þegar mamma var ljósmóðir fyrir
allan fjörðinn fyrir rúmri hálfri öld
voru margar baðstofurnar undir
skáldröftum og allar með torfþaki.
Stundum sagðist hún hafa látið
grípa til þess ráðs að negla sauð-
skinn innan á raftana til þess að
veita lekavatninu út fyrir rúm
sængurkonunnar. Eina eldstæðið
sem til var á heimilinu voru hlóðir
í framhýsi áföstu við bæinn. Oftast
engan eða hveríandi lítinn yl lagði
þangað að rúmi sængurkonunnar,
til móðurinnar og hins nýfædda ís-
lendings, sem nú sá dagsins ljós í
fyrsta sinn. Aftur á móti kom þang-
að stundum annar óboðinn gestur,
sem átti að fara allt aðra leið en það
var reykurinn. Baðstofan fylltist af
reyk ef vindstaða var óhagstæð.
Stundum var engin spjör til að
klæða nýklakninginn í, engin, sem
var ætluð honum sérstaklega. Þá
varð mamma að hafa einhver ráð,
hún varð að leita uppi koddaver eða
eitthvað öðru mýkra og hreinlegra.
Ég hefi oft hugsað það síðan að far-
ið var að klæða kjötið í bómullar-
grisjurnar að mikið hefði hún
mamma orðið fegin ef hún hefði
fundið kjötpoka, þessa undur hlýju
og mjúku voð, eða ef hún hefði nú
fundið tvo svo hún hefði getað haft
til skiptanna. Stundum var mat-
fangaskorturinn eftir þessu. Ef að
við svo höfum í huga landið í heild
sinni er á það að líta að mamma
lifði enga sögulega hörmungartíma
af völdum ísalaga eða eldgosa. Og
annað hitt að Vestfirðir eru sá
landshluti sem á öllum tímum hef-
ir lægsta dánartölu af völdum
hungurs og klæðleysis. Ef við vilj-
um fletta blöðunum í sögu ís-
lenskrar fátæktar verðum við að
fara útfyrir Vestfirði til að kynnast
því, sem sárast er og víðtækast. Svo
segir Fornólfur í orðastað Kvæða-
Önnu:
Móðurlífi ég fæddist frá
í foli milli bæja,
pokinn varð mín vagga þá
veiku móðurbakinu á.
Útigangurinn okkur varð að nægja.
(Jón Forni)
Það hefir reynst sannmæli á ís-
landi, sem einn læknirinn okkar
sagði nýlega, að fyrstu 40 vikur æv-
innar væru friðsælasti áfanginn.
„Engar sýnir trufla fóstrið, því að
það lifir í myrkri. Skarkali lífsins
berst því eigi til eyrna, þar sem það
hvflir baðað í fósturvatninu, og
þessi mjúki beður ver það fyrir sárs-
auka. Engir stormar eða næturfrost
nísta þennan viðkvæma gróður, því
að hitinn helst jafn.“ Nú eru aldir
sárrar fátæktar liðnar hjá og bjart-
ara yfir afkomunni. Nú íiggjum við
með þúsundir kjötpoka til næsta
árs. Unga fólkið á nú margt meira
og minna af silkifatnaði og nú eru
matvælin hrakin landshornanna á
milli úr einu yfirfullu forðabúrinu í
annað. Vissulega eigum við nútíma-
menn hægt með að renna augunum
yfir sögu þessara alda, sem aðrar
þjóðir hafa ráðið yfir okkur. Við get-
um nú séð meinin og meinanna
bætur sem blika eins og stjörnur í
bládjúpi nætur. En ekki mun ég
dvelja við söguleg rök þess útsýnis.
Hitt hefur meir leitað á huga minn
að varpa fram spurningu og svara
henni. Hvað hefir gert þjóðinni
mögulegt að seiglast fram úr öllum
þeim erfiðleikum sem á henni hafa
mætt og halda þó höfðinu upp úr
meðal þjóðanna og jafnvel skara
fram úr í andlegum afrekum. Auk
sagnaritunarinnar, sem ég áðan
nefndi, hefur mér einkum dottið
þrennt í hug.
Nefni ég þá fyrst jarðveginn, sem
þjóðin er vaxin úr. Ég meina þetta
bókstaflega, grjótið og moldina.
Flest eða öll hin æðri trúarbrögð
eiga sína sögu um myndun jarðar-
innar og uppruna lífsins á henni.
Biblfan byrjar á jarðmyndunarsögu
og svo tekur við sagan um uppruna
„Þegar ég hafði dreg-
ið fánann okkar að
húni á bænum mín-
um fylitist hugur
minn lotningu og til-
beiðslu til Guðs vors
lands og þakklæti til
þeirra manna allra
sem unnið höfðu
með hinum góðum
dfsum, sem réttu
okkurþennan dag
perlubikar hamingj-
unnar, heilan eins og
forðum.“
lífsins og framvindu þess þangað til
maðurinn kemur til sögunnar. Yfir
báðum þessum sögum hvflir ein-
staklega hugnæmur andblær og
skáldleg fegurð, en ekki var það ætl-
un mín að tala frekar um þær. Held-
ur er mér í huga jarðmyndunarsaga
norrænu goðafræðinnar. Sam-
kvæmt henni er jörðin mynduð af
líkamsleifum lifandi veru. Bein
hennar urðu að klettum, vöðvar
hennar að mold, blóð hennar að sjó
og vötnum, heili hennar að skýjum
himinsins. Einu sinni hélt ég að
þessi saga væri staðlaus tilbúningur
og skáldlegt hugarflug. Nú skilst
mér að hún sé að vísu skáldskapur
en ekki gripin með öllu úr lausu
lofti. Heldur skáldleg meðferð á
staðreyndum sem við höfum stöð-
ugt fyrir augunum. Hún hefir leitt
huga minn að hinu nána sambandi
sem er á milli landsins barna annars
vegar og landsins sjálfs hins vegar,
hvar sem er á hnettinum. Sérhver
mannsheili hefir að allmiklu leyti
einhverntíma verið ský og á aftur
eftir að verða að skýi. Sérhver
beinagrind hefir einhvern tíma ver-
ið klettur og á aftur eftir að verða að
kletti. Sérhver vöðvi hefir einhvern
tíma verið mold og á aftur eftir að
verða að mold. Sérhver lítri blóðs
hefir að mestu verið hluti af sjó og
vötnum og á aftur eftir að breytast í
það sama. Bergtegundir landanna
og gróður er breytilegt. Þar sem
bergtegundir þeirra hafa litla hörku
og gróðurinn er lingerður fara
landsbúarnir eftir því. Þar sem
bergtegundir landsins eru úr hörðu
efni og gróðurinn harðger og seigur
koma fram sömu einkennin á íbú-
um landsins. Undirstöðubergteg-
und landsins okkar er blágrýti. Vest-
firsku fjöllin eru úr blágrýti og svo
er um flest önnur fjöll á íslandi.
Blágrýti er ágætt efni í beinagrind-
ur. Eitt af orðatiltækjum jarðfræð-
innar er hin svokallaða veðrun. Með
því að hugleiða veðrunina skilst
hvernig klettar verða að beinagrind-
um. Þó hart sé í blessuðu blágrýtinu
er það ekki svo hart að vatnið geti
ekki þrengt sér inn í yfirborð þess.
Það drekkur í sig vatn. Svo koma
hitabreytingarnar, sérstaklega
frostið, og mylja klettana og gnípur
fjallanna. Síðan sópar stormurinn
steinsallanum í veginn fyrir leys-
ingarvatnið, sem flytur hann niður
á láglendið þar sem jurtimar taka
við honum og umskapa hann í sína
eigin stoðvefi, sínar eigin beina-
grindur. Svo neyta landsmenn jurt-
anna bæði beint og óbeint og þann-
ig verður blágrýtið að beinagrind-
um. íslenskir blágrýtisklettar og ís-
lensk mannabein em eitt og það
sama.
í Kyrrahafinu er mikið um lítið
skeldýr sem nefnist kóraldýr.
Margar eyjar, rif og grynningar
hafa hlaðist upp af beinagrindum
þeirra. Lengsta grynningin er með-
fram austurströnd Ástralíu og er
2000 km. Ef þarna yrðu hreyfingar
á jarðskorpunni á þann hátt að
sævarbotninn hækkaði, svo allar
þessar eyjar og grynningar kæmu
alveg á þurrt væru þarna komnar
víðáttumiklar hæðir og ásar, sem
áþreifanlega væru myndaðar úr
beinagrindum. Þetta er ein sönn-
unin fyrir því hvernig beinagrind-
ur verða að klettum. Fjöllin eru
stöðugt að molna niður í beina-
grindur og beinagrindur að byggja
upp fjöll. Ég treysti mér ekki til að
bera á móti því, sem þessi jarð-
myndunarsaga heldur fram að allt
efni fast og fljótandi, sem myndar
þessa jörð sé á þennan hátt búið að
vera í þjónustu lífsins fyrir órofi
alda.
Þeir sem fást við jarðyrkju komast
í kynni við seigjuna í íslensku jurta-
rótunum, þessa óslítanlegu seigju.
Það gengur illa að ná þeim í sundur.
Þær vefjast yfir möndla herfanna,
leggjast yfir eggjarnar og stálfjaðr-
irnar hrökkva upp af þeim; það er
fyrst með þrálátri endurtekningu
ofan í sama farið að nokkur árangur
næst. Þangað til að dráttarvélin
kom til sögunnar og hægt var að
beina 30-40 hestafla átaki að litlum
bletti í senn. Áreiðanlega væri gert
meir að jarðyrkju ef jarðvegurinn
væri Iausari í sér. Ef seigja jurtarót-
anna væri ekki svona mikil. En ekki
væri það ávinningur fyrir íslend-
inga. Jurtirnar þurfa að hafa svona
seigar rætur svo þær fjúki ekki fyrir
storminum og skolist ekki burt með
steypiregni. Islensku jurtirnar eru
vaxnar úr íslenskri mold og úr þeim
myndast vöðvar og taugar íslend-
inga og þar þekkjum við aftur sömu
seigjuna. Þessa þrjóskufullu seiglu,
sem neitar að gefast upp í dag og
líka á morgun. Þessa seiglu sem
ekki lætur undan fyrr en seint og
síðar meir. Vöðvar og taugar íslend-
inga, íslenskar jurtir vaxnar úr ís-
lenskri mold við íslenskt veðurfar
er eitt og það sama. Blessuð ís-
lenska moldin. íslendingar hafa frá
öndverðu lifað mikið á íslenskum
mat. Um þessar mundir nemur
framleiðsla landbúnaðarins nokkuð
á annað hundrað milljónir króna á
ári, sem að mestu er fæðuföng og að
langmestu leyti neytt af lands-
mönnum sjálfum. Landvætturinn
Bárður Snæfellsás mundi brosa,
raunsæju brosi, ef hann sæi íslenskt
ofsarok með úrhellisrigningu fletta
blöðunum í þeim köflum mat-
reiðslubókanna sem fjalla um út-
lenda rétti og eyðileggingu á ís-
lenskum mat.
íslensku fjöllin hafa haft víðtæk-
ari þýðingu fyrir íslendinga en að
leggja til efnið í bein þeirra. Bæj-
arburstirnar voru eftirmynd
fjallatindanna og á margvíslegan
annan hátt hafa landsbúar notið
fegurðar fjallanna. Þau hafa verið
skáldunum þrotlaust yrkisefni.
Líkingin: „Hann fótstig getur
fundið sem fær sé handa þér,“ er
sótt til fjallanna. Þau hafa líka
orðið skáldunum ímynd karl-
mennskunnar og hinnar þrot-
lausu seiglu:
Að standa eins og foldgnátt fjall
í frerum alla stund
hve mörg sem á því skruggan skall
sú skildi karlamannslund.
(Gísli Brynjúlfsson)
Nútíma íslendingar meta fjöllin
sín mikiis. Á hverju ári leggja nú
margir leið sína um fjöllin sér til
líkamlegra og andlegra heilsu-
bóta.
Fjöllin okkar bera merki langrar
og stormasamrar ævi. Stormamir
rista rúnir sínar á þau. Þegar aldur-
inn færist yfir íslendinginn líkist
hann fjöllunum sínum að útliti. Ár-
in rista á hann sínar reynslurúnir.
En þá er hann líka búinn að standa
af sér margt stormkastið ýmissa
veðra. Hann hefir notið þess að

I
Sumartími skrifstofu
Framsóknarflokksins
Frá 15. ma( verður skrifstofa okkar í Hafnarstræti 20, III hæð, opin frá kl. 8:00-16:00
mánudaga-föstudaga.
Verið velkomin.
Framsóknarflokkurinn
Suðuriand
Skrifstofa Kjördæmissambands framsóknarfélaganna á Suðuriandi, Eyrarvegi 15,
Selfossi, verður opin á þriðjudögum og fimmtudögum frá kl. 15-17. Sfmi 98-22547.
Félagar hvattir til að líta inn.
KSFS
~7
‘B»\
TÖLVUNOTENDUR
Við í Prentsmiðjunní Eddu
hönnum, setjum og prentum
allar gerðir eyðublaða fyrír tölvuvinnslu.
Við höfum einnig úrval af tölvupappír á lager.
Reynið viðskiptin.
PRENl bMIUJAN
\C^dda\
Smiðjuvegi 3,
200 Kópavogur.
Sími 45000
ósvikið efni er í beinunum eins og
fjöllunum.
Þá kem ég að annarri ástæðunni en
það er meðferð þjóðarinnar á sárs-
auka sínum.
Það er sameiginleg krafa lífsins til
allra manna að þeir fari eftir
fremsta megni vel með sársauka
sinn. Það er ein af hinum háu kröf-
um við inntökuprófið í skóla lífs-
ins. Það er ein af hinum háu kröf-
um allan námstímann út í gegn.
Það skiptir miklu máli fyrir ein-
staklinginn hvernig honum tekst
þetta og þá um leið fyrir þjóðar-
heildina, sem hann er einstakling-
ur af. Það er álit hinna mestu spek-
inga allra tíma að hinn mikli heild-
arsvipur mannlífsins sé þjáningin.
Hún birtist í ýmsum myndum
næsta ólíkum en eitt hafa allar teg-
undir hennar sameiginlegt: að
verka lamandi.
Séð frá sjónarmiði lífsheildarinn-
ar, þjóðarheildarinnar, er það því
hin mesta nauðsyn að hin lamandi
áhrif þjáningarinnar nái sem
skemmst út frá hverjum einum
sem ber hana í það skiptið. Þegar
Njáll á Bergþórshvoli hafði breitt
húðina yfir sig í brennunni, konu
sína og fósturson, heyrðist ekki til
þeirra stuna eða hósti upp frá því.
Svona biðu þau hljóðlaust dauða
síns. Þetta var íslensk meðferð á
þjáningunni.
Það setur svip á þjóðfélagið þegar
mörgum einstaklingum þess lánast
að fara þessu líkt með sársauka
sinn. Vissulega er mannslíkaminn
dásamlegt furðuverk. Honum tekst
oft að einangra ýmislegt sem er
heilbrigði hans andstætt og gera
það óskaðlegt. Á svipaðan hátt
reyna íslendingar að umlykja sárs-
auka sinn með því að hafa hljótt um
hann.
Fyrir nokkrum árum kom fyrir
mig atvik, sem gerði mig varfærn-
ari gagnvart sársauka annarra
manna. Ég hlustaði á tal tveggja
manna. Annan þekkti ég, hinn
ekki. Á samtalinu heyrðist mér
þeir vera góðir kunningjar og hafa
þekkst áður. Þá varpar sá sem ég
ekki þekkti fram spurningu, sem
ég að vísu man ekki orðrétt en
nálgaðist þessa: „Vildirðu ekki lifa
lífi þínu upp aftur?“ Hinn svaraði
ekki en leit framan í spyrjandann
og brosti. Aldrei hefi ég getað
minnst á þetta við kunningja
minn og sársauka hans þekki ég
ekki.
Ekki fæ ég séð að nútíma íslend-
ingar fari ver með sársauka sinn en
liðnar kynslóðir. Styrjaldarástandið
hefir framkallað margan sársauk-
ann meðal þjóðarinnar þar sem eru
hin óvæntu og stórkostlegu sjóslys
beint og óbeint af þess völdum. Eft-
ir áföllin hefir hver reynt að ganga
Skútuvogi 10a - Sími 686700
47 v n « v