Tíminn - 21.09.1991, Side 6

6 Tíminn
Laugardagur21. september 1991
Tíminn
MÁLSVARI FRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn og
Framsóknarfélögin (Reykjavik
Framkvæmdastjóri: Kristinn Finnbogason
Ritstjórar: Indriði G. Þorsteinsson ábm.
Ingvar Glslason
Aðstoðarritstjóri: Oddur Ólafsson
Fréttastjórar: Birgir Guðmundsson
Stefán Asgrlmsson
Auglýsingastjóri: Steingrlmur Glslason
Skrifstofur:Lyngháls 9,110 Reykjavlk. Sfmi: 686300.
Auglýslngasíml: 680001. Kvöldsfmar: Askrift og dreifing 686300,
ritstjóm, fréttastjórar 686306, Iþróttir 686332, tæknideild 686387.
Setning og umbrot: Tæknideild Tlmans. Prentun: Oddi h.f.
Mánaðaráskrift kr. 1100,-, verð I lausasölu kr. 100,- og kr. 120,- um
helgar. Gmnnverö auglýsinga kr. 725,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
Samanburöarfræöi
Félagsvísindastofnun Háskóla Islands hefur annast
framkvæmd könnunar meðal íslendinga á því alþjóð-
lega verkefni félagsvísindamanna að kanna lífsskoðun
fólks eftir þjóðerni þess, þó fremur ríkisfangi. Tilgang-
urinn virðist vera sá að geta borið saman lífsskoðanir
manna landa og heimsálfa á milli, sem í sjálfu sér hlýt-
ur að vera mjög fróðlegt viðfangsefni, ef það er viðráð-
anlegt.
Forstöðumaður Félagsvísindastofnunar hefur látið
svo ummaelt í blaðaviðtali að könnunarstarf af þessu
tagi muni verða „hluti af manntölum framtíðarinnar",
hvemig sem það er hugsað. Hitt er miklu skiljanlegra
sem hann segir, að lýðræðisleg stjórnvöld sæki stefnu-
mið sín að miklu leyti til viðhorfa og lífsskoðunar al-
mennings og telur hann að sú þróun fari vaxandi. Þar
með má ætla að þessar lífsskoðanakannanir hafi sann-
að hagnýtt gildi sitt.
Síst skal í efa dregið að lýðræðisleg stjórnvöld láti lífs-
skoðanir þegnanna ráða stefnumiðum sínum. Hins
vegar kann það að veíjast fyrir þeim, sem setja stefnu-
mið, hvernig slík viðleitni verður útfærð. Þar reynir
eftir sem áður á dómgreind og túlkunarhæfileika, að
ekki sé sagt siðferðilegan metnað og það sem snertir
hugsjónir, boðskap og málafylgju. Þetta verður þeim
mun vandasamara sem þjóðfélögin eru flóknari.
Ekki getur það verið tilgangur skoðanakannana að
vera bein hvatning til þess að ganga meirihlutaskoð-
unum á hönd. Könnun „lífsskoðana" sker sig ekkert úr
öðrum skoðanakönnunum um það, að hún er upplýs-
ingasöfnun sem vinna verður úr, meta og túlka eftir
aðstæðum í réttu samhengi við aðra vitneskju.
Viðurkennt skal að framkvæmdastjórar könnunar-
innar hér á landi hafa fýrir sitt leyti bent á, að gæta
þurfí varfærni við túlkun hennar og samanburð við
kannanir í öðrum löndum. í því sambandi er ástæða til
að nefna sérstaklega það, sem skýrt hefur fram komið,
að skýrsla sú, sem fjölmiðlar hafa haft undir höndum
um hönnunina, er að vísu frumgagn þessa máls, en að
litlu leyti úr því unnið.
Eftir er að birta þessar niðurstöður f bók með ritgerð-
um ýmissa sérfræðinga um efni þeirra, skilning og
notagildi. Fram að þessu hefur lífsskoðanakönnunin
ekki verið annað en skemmtilegt fréttaefni, sem flutt
hefur verið í fjölmiðlum með kostum og göllum þeirr-
ar aðferðar að kynna fræði og vísindi. Þess hljóta menn
að bíða með eftirvæntingu, hvernig snjallir höfundar
notfæra sér fyrirliggjandi gögn til þess að greina af
innsæi og röldiyggju hvar íslendingar standa um lífs-
skoðun og gildismat lífsverðmæta. Dr. Guðmundur
Finnbogason, sem teljast má forvígismaður félagsvís-
inda á íslandi, ritaði um þetta efni og fórst það vel. Dr.
Sigurður Nordal fjallaði eftirminnilega um efnið, svo
og ýmsir aðrir höfundar, sem minna fer fyrir.
Sá þáttur þessa máls, sem snýr að því að bera saman
„þjóðir“ á grundvelli svona skoðanakönnunar og
krossaprófs, hlýtur að vera umdeilanlegur. í því efni er
eðlilegra að bera saman þjóðfélagsgerðir fremur en
persónulegt hugarfar manna eftir ríkisfangi. Hvað er
þjóð? Hver er aðstöðumunur þjóða og þegna?
± /í ER fagnað ákaft á Vestur-
löndum þegar múrar kommún-
ismans hrynja hver af öðrum.
Brestimir voru öllum ályktunar-
bæmm mönnum fyrir löngu
ljósir, en fyrir aðeins örfáum ár-
um grunaði engan á hve völtum
brauðfótum öll hugmyndafræð-
in og hrófatildur hennar, komm-
únistaríkin, stóðu. Fyrst eygðu
menn lýðfrelsið í Póllandi og
síðan í hverju gamla leppríkinu
af öðm, Ungverjalandi, Tékkó-
slóvakíu, Þýska alþýðulýðveld-
inu og varð kommúnisminn
jafnvel að láta undan í Rúmeníu
og Búlgaríu og nú síðast í Alb-
aníu.
Mestu tíðindin hljóta samt að
teljast að Kommúnistaflokkur
Sovétríkjanna var lagður niður
og er ekki lengur til sem stofn-
un, eða hvað það nú var sem
hafði alræðisvald í gamla keis-
aradæminu í hartnær sjö ára-
tugi.
Lýðræði og frjáls markaðsbú-
skapur er það sem koma skal.
Eða svo em menn að álykta og
ákveða. En sennilega em spá-
menn álíka glámskyggnir á
framvinduna og þeir vom fyrir
nokkmm árum eða mánuðum.
Ekki em nema örfáar vikur síð-
an Bush Bandaríkjaforseti vildi
helst ekkert af sjálfstæðiskröfum
Eystrasaltsríkjanna vita, en tek-
ur nú undir þær. í síðasta mán-
uði gerði sami forseti stuttan
stans í Kíev, höfuðborg Úkraínu,
og flutti ræðu og varaði Úkra-
ínumenn við að gerast sjálfstætt
og fullvalda ríki, því hann hélt þá
ennþá að Sovétríkin mundu
áfram verða ein heild og varaði
við öllu því sem raskað gæti því
jafnvægi.
En þess er að gæta að í Ameríku
er það lögboðin trú að þjóðernis-
stefna sé af hinu illa og að hana
beri að uppræta hvar sem hún
skýtur upp kolli.
Afstaða Evrópuþjóða til júgó-
slavneska ríkjasambandsins var
svipuð þar til fyrir nokkmm vik-
um að þær fóm að snúa við blaði
og em nú að velta fyrir sér hvort
þær eigi að fara að steypa sér út í
stríðsrekstur á þeim gamla og
nýja vígvelli, Balkanskaga.
Þjóðemishyggjan í Evrópu sem
og öðmm heimshlutum spyr þá
í Washington, London eða Bms-
sel ekkert um það hvort hún er
til eða ekki. Þjóðir og þjóðabrot
heimta sitt sjálfstæði og að göm-
ul ríki verði endurreist og að
fólk fái að búa við þá menningar-
arfleifð sem það telur sig eiga
rétt á og tala og skrifa þau
tungumál sem þeim em tömust.
Eru öll þessi mál sem varða
þjóðerni og kynþætti, sem lifa í
nábýli hver við annan, miklum
mun snúnari en hippakynslóðir
Vesturlanda vilja vera láta og al-
ræðissósíalisminn kvað niður
með valdboði og hörku.
Takmörkuð heimssýn
Það er einkenni heimsfrétta-
manna að þeir em allir á sömu
slóðum á sama tíma. Einu sinni
veltust þeir um á vínbörum og í
leirdmllunni á hrísgrjónaökrum
Víetnams og var engar fréttir að
hafa úr öðmm heimshornum á
því méli. Um skeið voru þeir í
Afganistan og tímakom héldu
þeir sig í Eþíópíu, einu sinni í
Angóla, á Faiklandseyjum, í Suð-
ur-Afríku, El Salvador, Nicar-
agua í nokkra mánuði, örfáar
vikur í Líberíu í fyrra og stund-
um í Líbanon og svona má lengi
telja, og jafnvel má minna á Bi-
afra, sem var nafli alheimsins
um skeið þegar einn kynþáttur
var að undiroka eða útrýma öðr-
um.
Snemma á árinu héldu þeir sig
við Persaflóa og komu aðalfrétt-
imar af stríði þar sem hundmð
þúsunda vom drepin og þjóðríki
lögð í rúst frá sjónarvotti sem
horfði á eldglæringar á nóttum
undir gardínuna í herbergi sínu
á hótelinu Al Rashid í Bagdad.
Enginn er kominn til að segja
að fréttaflutningur eigi að vera
einhvern veginn öðm vísi en bú-
ið er að venja mann á með kerf-
isbundinni mötun að geðþótta
stóru fréttastofanna og auglýs-
ingastjóra öflugustu sjónvarps-
stöðvanna.
En því er þessi þula höfð yfir að
rétt er að minna á, að hinar svo-
kölluðu heimsfréttir og hrað-
suða í fréttasendingum er alls
ekki hið sama og að segja skil-
merkilega frá atburðum sem
eiga sér stað hér og hvar úti í
þeim stóra heimi.
Þessi stöðugi og einhliða frétta-
flutningur er helst til þess fall-
inn að slíta atburði og hræringar
úr samhengi og mgla í ríminu.
Glámskyggni
í ljósi þess hve lítið er vitað um
allt hið mikla umrót sem á sér
stað í þeim heimi sem til
skamms tíma laut kommúnista-
stjómum, er oft furðulegt að
fylgjast með hve menn em djarf-
ir að draga ályktanir af tilviljana-
kenndum þekkingarpunktum og
spá um framtíð ríkja og heims-
hluta.
í lýðræðisríkjunum kveða
stjórnmálamenn og margir aðrir
upp úr um að austur í Sovét þrái
fólk ekkert annað en lýðræði og
umfram allt samkeppni og frjáls-
an markaðsbúskap. Sömu aðilar
leggja á ráðin um hvernig al-
frjáls markaður á að leysa vanda-
málin nánast af sjálfu sér. Þetta
minnir einna helst á gömlu
kommana sem töldu að sósíal-
isminn einn og sér mundi leysa
sérhvert þjóðfélagslegt vanda-
mál sem upp kynni að koma.
Þeir bönnuðu líka þjóðernis-
kennd með löggjöf og sögðu þar
með að hún væri ekki til og hvar
sem bryddaði á henni voru allar
hugmyndir um slikar kenndir
barðar niður af hörku, með því
fororði að þeir sem haldnir væru
slíkri sótt væru uppfullir af hatri
á náunganum og öðrum
óþverraskap.
Hver hreppir
vopnavaldið?
En mörgum að óvörum rís nú
hvert sovétlýðveldið upp af öðru
og krefst sjálfstæðis og þau
munu fá það. Einfaldlega vegna
þess að flest eða öll ríkin vilja
verða fullvalda og fyrirstaðan er
lítil sem engin.
Jafnframt koma í ljós margs
kyns atriði, sem ekki var gefinn
sérstakur gaumur þegar menn
voru hvað uppveðraðastir vegna
hruns kommúnismans.
Það var ekki fyrr en Rússland
hið mikla lýsti yfir vilja til sjálf-
stæðis frá öðrum lýðveldum
Sovétsambandsins, að farið var
að spyrja hvað yrði um heraflann
og hver myndi ráða honum. í
framhaldi af því var spurt hver
myndi varðveita kjarnorkuvopn-
in, sem dreifð eru um láð og lög.
Rússaforseti svaraði strax og
sagði að auðvitað yrðu öll kjam-
orkuvopn geymd í Rússlandi og
þyrftu menn ekki að hafa
áhyggjur af þeim meir.
I vikunni sem er að líða lýsti
síðan forseti Kazakstan því yfir
að auðvitað myndi hann og hans
fólk varðveita áffam eldflaugar
„sínar“ með tilheyrandi kjama-
oddum, og er hægt að skjóta
hinum stærstu þeirra milli
heimsálfa. Auk þess hafa Kaz-
akstanar yfir að ráða mörgum
meðaldrægum eldflaugum og
vopnabúnaði í þær. Kazakstan er
eitt þeirra ríkja sem lýst hafa yfir
vilja til sjálfstæðis, og mun verða
fyrsta ríki múslima til að ráða yf-
ir miklu magni fullkominna at-
ómvopna, ef vilji forsetans verð-
ur að veruleika.
Þetta er aðeins eitt umhugsun-
aratriði af ótalmörgum sem
vakna varðandi breytingar aust-
ur i heimi og þá framtíð sem þær
boða.
Óstarfhæf þjóðfélög
Tíðrætt hefur orðið um uppá-
fallandi hungursneyð í Sovét-
ríkjunum og hvað gera þurfi til
að afstýra henni. Vesturlönd
boða mikla neyðaraðstoð og eru
hafnir flutningar á ógrynnum
matvæla af umframbirgðum
Norður-Ameríku og Evrópu-
þjóða austur í álfu. Einna erfið-
ast er að skipuleggja dreifinguna
þegar komið er austur í sósíalis-
mann, en það verður leyst með
einhverju móti.
Engu er líkara en að þjóðum
Sovétríkjanna sé um megn að
brauðfæða sjálfar sig eða yfirleitt
að halda uppi starfhæfum þjóð-
félögum.
Skýringar á þessu fyrirbæri eru
margar, en í rauninni allar jafn
óskiljanlegar.
í Sovétríkjunum býr nefnilega
menntað og tæknivætt fólk. f
umræðunni á Vesturlöndum ber
æ meira á því að fjallað er um
Rússa og aðrar Sovétþjóðir eins
og einhverja fávísa vesalinga,
sem ekki eru færir um að sjá
sjálfum sér farborða og verði því
að draga fram lífið á bónbjörg-
um.
Ef hægt er að tala um þekktar
staðreyndir í þessu sambandi,
hlýtur það að vera almenn vitn-
eskja að í Sovétríkjunum er fyrir
löngu búið að útrýma ólæsi og
að menntakerfið hefur verið