Tíminn - 03.10.1992, Blaðsíða 5

Laugardagur 3. október 1992
Tíminn 5
Samvinnuhreyfingin og framtíðin
Jón Kristjánsson skrifar
Skipulagsbreytingar þær sem gerðar voru á
Sambandi íslenskra samvinnufélaga þegar
deildum þess var breytt í sjálfstæð hlutafé-
lög, erfiðleikar Sambandsins nú og samn-
ingar við Landsbankann um yfirtöku á eign-
um upp í skuldir hafa vakið mikla athygli í
þjóðfélaginu að vonum.
Þau ummæli hafa fallið hjá mörgum and-
stæðingum samvinnuhreyfingarinnar að
það sé lítil eftirsjá í Sambandinu, og rifja
upp ýmsar gamlar lummur í því sambandi
um pólitíska fyrirgreiðslu, og að Samband-
ið hafi dafnað á tímum neikvæðra vaxta og
óeðlilegs ástands efnahagsmála. Ég ætla
ekki að fara að elta ólar við slíkar fúllyrðing-
ar, enda eru þær hluti af þrasi dægurmál-
anna, og ólíklegt er, svo ekki sé meira sagt,
að ekkert fyrirtæki nema Sambandið hafi
notið bankafyrirgreiðslu eða hagnast á nei-
kvæðum vöxtum.
Hvert stefnir
samvinnustarfið?
Það skiptir hins vegar mestu máli nú fyrir
samvinnumenn í landinu að stefria ótrauðir
til framtíðarinnar og laga þessa hugsjóna-
stefnu að þeim aðstæðum sem eru í nútím-
anum. Mikilvægasti þátturinn í þeirri
stefnumótun varðandi Sambandið var þeg-
ar ákveðið var að skipta því upp og breyta
deildum þess í hlutafélög. Þá var teningn-
um kastað. Atburðimir nú em eftirleikur,
vegna mikilla erfiðleika í rekstri síðustu ára.
Ástæðumar fyrir þeim em margvíslegar, og
má þar nefna miklar fjárfestingar, samdrátt
á ýmsum sviðum sem vom stór þáttur í
rekstrinum, t.d. í landbúnaði, og þátttaka
Sambandsins í ýmissi starfsemi sem gaf
ekki arð.
Ég er þess fullviss að mörgum samvinnu-
manni vom það þung spor að skipta Sam-
bandinu upp í hlutafélög. Ég er hins vegar
þeirrar skoðunar að það hafi verið rétt skref
og nauðsynlegt og vil reyna að rökstyðja þá
skoðun mína með nokkmm orðum. Til þess
er nauðsyn að skoða megindrættina í sögu
samvinnuhreyfingarinnar.
Samvinnufélögin og
sjálfstæðisbaráttan
Saga samvinnustarfs á íslandi er samofin
sjálfstæðisbaráttunni. Langt fram á 19. öld
var verslunin í höndum útlendinga, og fjár-
málastarfsemi sem okkur finnst sjálfsögð
nú, svo sem bankastarfsemi, hófst ekki hér
á landi fyrr en á síðari hluta 19. aldar.
Upphafið
Upphaf samvinnuhreyfingarinnar var það
að bændur undir fomstu ýmissa athafna-
manna bundust samtökum um verslunar-
málin. Þau samtök vom stærsta og mark-
tækasta skrefið til þess að gera verslunina
innlenda og keppa við þá kaupmenn ís-
lenska, sem
vom fram-
lengdur armur
erlenda kaup-
mannavalds-
ins. Þetta er
merkileg saga,
sem verður
ekki rakin hér.
Hinu verður
ekki á móti
mælt að innlend verslun og arður af henni,
sem eftir var í landinu, vísaði veginn til
sjálfstæðis, enda taldi Jón Sigurðsson þenn-
an þátt eina af undirstöðum sjálfstæðisbar-
áttunnar.
Pöntunarfélögin og síðan kaupfélögin
byrjuðu með tvær hendur tómar, þjóðin var
fátæk og engin fjármálastarfsemi var til í
landinu. Sparisjóðir mynduðust á áttunda
áratug aldarinnar, og skömmu seinna hóf
Landsbankinn starfsemi sína. Hins vegar
varð það svo að smám saman tók að mynd-
ast fé í þessari starfsemi og var það notað
alla 20. öldina til að færa hana út á ýmsum
sviðum. Það hélst í hendur við aðrar breyt-
ingar, sem voru þær að upp reis innlend
kaupmannastétt og stétt innlendra athafna-
manná sem ráku sín einkafyrirtæki, meðal
annars í hlutafélagsformi. Sérstaða sam-
vinnuhreyfingarinnar í viðskiptum varð
ekki eins augljós og áður.
Hlutverk fjármagnsins
Breytingin á tímum jákvæðra vaxta er sú
að sparifé myndast í þjóðfélaginu í auknum
mæli. Um leið eflist sú hugsun bæði hjá fyr-
irtækjum og einstaklingum og lífeyrissjóð-
um þeirra, sem eru mikið fiármálaveldi, að
þetta sparifé sé vel komið í atvinnurekstri til
þess að efla eiginfiárstöðu fyrirtækja, sem er
allt of veik. Það er eitt af sérkennum ís-
lensks efnahagslífs. Fyrirkomulag sam-
vinnuhreyfingarinnar hentaði ekki við þess-
ar aðstæður. Hlutafélagsformið var notað í
nýrri starfsemi og í samstarfi við aðra.
Fyrsta stóra skrefið í þessa átt, sem sam-
vinnumenn stigu, var á uppgangsárum í
sögu SÍS, þegar Olíufélagið h/f var stofnað
árið 1946.
Við skipulagsbreytingamar þegar Sam-
bandinu var skipt upp í hlutafélög, vom
þessar staðreyndir viðskiptalífsins endan-
lega viðurkenndar. Það er ekkert annað fyr-
ir samvinnumenn að gera en að halda
ótrauðir áfram á þessari braut. Aðalatriðið
er það að þau hlutafélög, sem nú starfa,
standi að arðvænlegum rekstri sem veitir
atvinnu, og félög-
in séu traust. Það
eitt kemur þjóð-
inni að gagni, þeg-
ar til lengdar læt-
ur. Einnig ætti að
þróa þessi félög
þannig að þau
verði almennings-
hlutafélög, sem
selji sín bréf á
opnum markaði.
Sem slík geta þau gegnt þýðingarmiklu
hlutverki í því samkeppnisþjóðfélagi sem er
staðreynd á íslandi.
Kaupfélögin
Það er langt í frá að samvinnurekstur sé
búinn að vera á íslandi. Kaupfélögin reka
enn öfluga starfsemi undir samvinnufélags-
forminu. Ný samvinnulög opna möguleika
fyrir þau að leita til almennings um fiár-
magn. Ekki hefur enn reynt á þá löggjöf.
Hins vegar verða forustumenn kaupfélag-
anna að vera vel á verði um með hverjum
hætti félögin geta haft sem traustastan
efnahag, sem er undirstaðan undir farsæl-
um rekstri.
Traust fyrirtæki í atvinnulífinu er það sem
þjóðfélagið vantar í dag, og ekkert nema
styrk eiginfiárstaða getur skapað það ör-
yggi. Form er ekki sáluhjálparatriði ef hægt
er að ná þessum markmiðum.
„Krabbamein eða
kolkrabbi“
Allir kannast við þá umræðu að Samband-
ið hafi verið ríki í ríkinu, allt of stórt og
„krabbamein í íslensku þjóðfélagi", eins og
einhver stjómmálamaður orðaði það. Þessi
umræða hefur nú hljóðnað og færst yfir á
þau fiölskyldufyrirtæki sem eiga sér þunga-
miðju í Eimskip. Svona er lífið. Fullyrða má
að almenningur sé andsnúinn því fiármála-
veldi, sem teygir sig út um allt undir for-
ustu sömu mannanna sem bregður alls
staðar fyrir. Löggjöf um einokun og hringa-
myndun er nauðsynleg til þess að stemma
stigu við slíku.
Framtíðin
Þekktur háðfugl sagði eitt sinn að það væri
„erfitt að spá og einkanlega um framtíðina".
Þetta er vissulega rétt. Hins vegar verða
stjómmálamenn og stjómendur fyrirtækja
sem og allur almenningur að takast á við
það erfiða verkefni að rýna í framtíðina og
reyna að gera sér grein fyrir þróun næstu
ára og áratuga. Sagt er að það sé þjóðarein-
kenni íslendinga að láta hverjum degi
nægja sína þjáningu og bíða eftir happ-
drættisvinningum fyrir efnahagslífið.
Áreiðanlega er eitthvað til í þessu og tengist
ástæðan veiðimannaþjóðfélaginu.
Ég er þeirrar skoðunar að happdrættis-
vinningamir séu liðin tíð, og traustur efna-
hagur byggist á traustum atvinnufyrirtækj-
um, sem rekin em með því hugarfari að síg-
andi lukka sé best, og vandaðri stefnumót-
un til lengri tíma.
Sambandið var Iítið fyrirtæki á alþjóðlegan
mælikvarða þegar það var óskipt. Svo er um
öll íslensk fyrirtæki. Ljóst er að fyrirtækja-
rekstur á íslandi mun verða að lifa í
grimmilegri alþjóðlegri samkeppni i fram-
tíðinni. Þátttaka útlendinga í atvinnurekstri
hérlendis mun aukast í því sem arðvænlegt
þykir, og sérhæfing í rekstri fyrirtækja vex. í
þessu umhverfi verða samvinnumenn og
aðrir að hrærast, þótt samstaða sé um það
enn um stundir að banna útlendingum fiár-
festingar í sjávarútvegi.
Hugsjónir lifa —
formið breytist
Það er langur vegur frá sjálfstæðisbaráttu
19. aldar til þeirra sviptinga, sem nú eiga
sér stað í viðskiptum þjóða. Þær aðstæður,
sem nú eru, krefiast endurmats og endur-
skoðunar á gömlum kennisetningum. Hug-
sjón samvinnumanna um að vinna fyrir
heildina, en forðast misskiptingu auðsins, á
ennþá vel við. Samvinnumenn fyrri tíma
lögðu höfuðáherslu á að virkja samtaka-
mátt fiöldans og dreifa valdinu í atvinnulífi
landsmanna. Samvinnumenn framtíðar-
innar hljóta einnig að leggja megináherslu
á að virkja allan almenning til þátttöku í at-
vinnulífi landsmanna. Hlutafélagsformið
hentar aðstæðum oft á tíðum betur en sam-
vinnufélagsformið. Aðalatriðið er öflugt at-
vinnulíf þar sem hver og einn þjóðfélags-
þegn er þátttakandi og nýtur ávaxtanna.
Það er því langt í frá að íslenskir samvinnu-
menn og samvinnuhreyfing hafi lokið hlut-
verki sínu, þótt vissulega standi menn nú á
tímamótum.