Tíminn - 03.10.1992, Qupperneq 8

8 Tíminn
Laugardagur 3. október 1992
Stúdentar i eistnesku háskólaborginni Tartu, aöalbygging háskólans f baksýn. Gústaf annar Adólf Svfakonungur stofnaöi skólann 1632 og hann var aö mestu þýskur þang-
aö til fyrir rúmum hundraö árum. Menningarskyldleiki Eista viö Noröurlönd og Þýskaland er náinn, Rússar I þeirra augum öllu framandlegri.
30% íbúa Eistlands eru Rússar, sem flestir fluttust þangað með fulltingi rússnesks hervalds:
Hroðalegar endurminningar
Aðfaranótt 14. júní 1941 hefur
veriö nefnd Bartólómeusarnótt
Eystrasaltslanda. Þessa nótt
nam sovéska leyniþjónustan,
er þá nefndist NKVD, um
10.000 Eistlendinga á brott af
heimilum þeirra, og voru þeir
fluttir nauðungarflutningi til
Síberíu og nyrstu svæða Sov-
étríkjanna. Samskonar ráöstaf-
anir gerðu Sovétmenn samtím-
is í Lettlandi og Litháen.
Ári áður höfðu ríki þessi þrjú, sem
urðu til í lok heimsstyrjaldarinnar
fyrri, verið innlimuð í Sovétríkin,
þvert gegn vilja flestra íbúa land-
anna þriggja.
Þeir brottfluttu voru flestir úr efri
stéttum þjóðfélagsins og var til-
gangurinn með þessum aðförum að
lama fyrirfram alla hugsanlega mót-
spyrnu Eista, Letta og Litháa gegn
sovéska valdinu og knýja þá til að
sætta sig við aðlögun þjóðfélaganna
þriggja að sovéska kerfinu. En öðr-
um þræði var hér um að ræða fram-
hald af þeirri viðleitni valdhafa rúss-
neska keisaradæmisins, sem hófst á
síðari hluta 18. aldar og var áþreif-
anlegust á síðustu áratugunum fyrir
heimsstyrjöldina fyrri, að gera
Eystrasaltslönd rússnesk að þjóð-
erni. Meðal ráðstafana rússneskra
stjórnvalda þá var að flytja fólk
nauðugt úr landi og láta Rússa setj-
Dagur
Þorleifsson
skrifar
BAKSVID
Sigurglaöir utanríkisráöherrar Eystrasaltslanda í Reykjavlk f ágúst 1991, en hin nýsjálfstæðu rlki eiga
viö illviðráðanleg vandamál aö glima. Talið frá vinstri: Lennart Meri frá Eistlandi, Janis Jurkans frá Lett-
landi og Algirdas Saudargas frá Litháen. Ljósm.: Arni Bjarna.
ast að í heimahögum þess í staðinn.
Hið sama gerðu sovésk stjórnvöld,
eftir að þau höfðu Iagt löndin þrjú
undir Rússaveldi (sem þá orðið
nefndist Sovétríkin) á ný, en í miklu
stærri stíl og með enn hrottalegri
aðförum.
„Óvinir alþýðunnar"
NKVD hafði við „hreinsanir" þessar
þann háttinn á að láta „syndir" feðr-
anna koma niður á börnunum, rétt
eins og verið hafði reglan hjá ívani
grimma, fyrsta Rússakeisaranum, á
16. öld. Ekki aðeins fullorðna fólkið
var numið á brott af heimilunum
áminnsta nótt, heldur allt heimilis-
fólk, börnin líka, og eins þótt þau
væru nýfædd. Þau voru eins og for-
eldrar þeirra, afar og ömmur úr-
skurðuð „óvinir alþýðunnar", sam-
kvæmt venjunni á Stalínstímanum.
Af þeim tíu þúsundum, sem hand-
teknar voru í Eistlandi 14. júní
1941, var þriðjungurinn undir 15
ára aldri.
Alls herleiddu Sovétmenn yfir
60.000 manns frá Eistlandi árin
1940-41 og líklega nokkru fleiri eftir
að Rauði herinn — eins og sovéski
herinn hét þá enn opinberlega —
hertók landið aftur í lok heimsstyrj-
aldarinnar síðari. Samkvæmt síðasta
manntali, er tekið var fyrir sovéska
hernámið, voru íbúar Eistlands þá
rúmlega 1.050.000, þar af tæplega
980.000 Eistar. Nú eru þeir rúmlega
960.000 í eigin landi (enn ekki eins
margir og þeir voru, er sovéski tím-
inn gekk í garð) af um 1.570.000
landsmönnum alls. (Heimild: Balt-
iskt dilemma eftir Per Sandström,
Stockholm 1991.)
Áðuráminnsta ógnanótt var hinu
handtekna fólki ekið á járnbrautar-
stöðvarnar. Þar voru fjölskyldur að-
skildar og fólkinu troðið inn í gripa-
flutningavagna, karlmönnum í
suma, konum og börnum í aðra.
Troðið var í hvern vagn eins og í
hann komst, eða rúmlega það, og
vögnunum síðan rammlega læst. Á
sumum stöðvanna biðu vagnarnir í
nokkra daga, áður en lest fékkst til
að tengja þá við til austurferðar, og
var hervörður hafður um þá á með-
an. Þann tíma létu NKVD-verðirnir
fólkinu í vögnunum hvorki í té mat
né drykk og ráku frá fólk, sem reyndi
að færa löndum sínum eitthvað til
bjargar. Heitt var í veðri þessa daga
og sótti þorstinn þeim mun sárar á
fólkið í troðningnum í vögnunum.
August Rei, leiðtogi eistneskra
jafnaðarmanna á sjálfstæðistíman-
um fyrri, skýrir svo frá:
Barnslík og vitskertir
„Nokkrir misstu vitið af hita og
þorsta. Mörg kornabörn dóu. Ófrísk-
ar konur fæddu börn sín fyrir tím-
ann á skítug vagngólfin ... Hvorki
líkin né hinir vitskertu voru fjar-
lægðir úr vögnunum. Það var ekki
fyrr en nokkrum dögum síðar, er
lestirnar voru komnar út úr Eist-
landi, að vagnarnir voru opnaðir og
fangarnir fengu að dreypa á súpu-
gutli og vatnssopa." (Hér tekið úr
bókinni Eistland — smáþjóð undir
oki erlends valds, eftir Andres Kúng,
í íslenskri þýðingu Davíðs Oddsson-
ar.)
Margir Eistar, sem Sovétmenn
fangelsuðu, voru að vísu ekki fluttir
úr landi, heldur pyndaðir og myrtir
heimafyrir. Til dæmis um það eru
hryðjuverk NKVD í gömlu biskups-
höllinni á Kuressaare (sem Þjóðverj-
ar og Svíar kölluðu Arensburg) á
eynni Eysýslu (Saaremaa á eist-
nesku) sumarið 1941, er þýski her-
inn nálgaðist í hraðsókn úr suðri.
NKVD hafði tekið höllina til sinna
þarfa, og að liði leyniþjónustunnar
flúnu undan Þjóðverjum fundu Ey-
sýslumenn þar lík um 100 ættingja
sinna, kunningja og nágranna. Einn
fanganna þar, sem lifði af, skýrði ár-
ið 1988 (þegar glasnost var gengið í
garð) svo frá atburðum í höllinni
síðustu dagana fyrir flótta Rússa, í
eistnesku blaði:
„Eftir því sem ég best veit voru að-