Tíminn - 03.10.1992, Qupperneq 10

10 Tíminn
Laugardagur 3. október 1992
Einn af sýslumönnum Amesinga
hét Grfmur og bjó að Langholti I
Róa. Hann var sonur Magnúsar
lögréttumanns á Vatnsleysu (Bisk-
upstungum Glslasonar forðum
bryta I Skálhoiti, og konu hans
Borghildar Jónsdóttur bryta á
Hömrum (Grlmsnesi. — Grimur
mun hafa veríð fæddur um 1691,
þvl að 1703 kemur hann (Skál-
holtsskóla og er þá talinn 12 ára.
Útskrifaöist hann þaðan 1710.
Árið 1716 fékk hann veitingu Páls
Beyers fyrir hluta Ámessýslu, en
sú veiting hélst eigi og fékk Brynj-
ólfur Þóröarson Thoríacius á Hlfö-
arenda sýsluna. Varð Grfmur þá
lögsagnari hjá honum. Árið eftir
strandaði herskipið .Giötheborg* á
Hraunskeiði og kom þá ( hlut hans
aðalumstangið, sem af þv( leiddi
að sjá um skipbrotsmenn og koma
þeim fýrir. Var það ærið vandaverk
og vanþakklát, þvf að þeir voru hátt
á annað hundrað. En ekki er ann-
aö aö sjá en aö Grfmi hafi tekist
þetta liömannlega.
Árið 1721 fékk hann svo veitingu
fyrir Ámessýslu og vorið eftir fór
hann aö búa f Langholti f Flóa og
bjó þar til dauöadags ókvæntur og
bamlaus. Haföi hann þar allrausn-
ariegt bú, eins og sjá má á þvf, aö
hann haföi ráðsmann og þijá
vinnumenn, ráðskonu og fjórar
vinnukonur. Skrifari hans var fyrst
Jón Glslason lögréttumanns Ólafs-
sonar f Ytri-Njarðvfk, bróðir Ólafs
Glslasonar, er sfðar varð Skálholts-
biskup, en seinast var skrifari hans
sá maður, er Jón Ólafsson hét. Fátt
er vitaö um embættisrekstur
Grlms. Virðist hann hafa verið frið-
samur maður og haft allt f góðu
lagi.
Undarleg veik-
indi Gríms
Það mun hafa verið veturinn eða vor-
ið 1723, að Grímur veiktist með undar-
legum hætti og gat ekki á heilum sér
tekið. Fékk hann aðsvif öðru hvoru og
skjálfta mikinn og var oft sárþjáður af
hitasótt Lagðist þetta og þungt á hann
andlega, svo að hann var ekki heill á
geðsmunum. Leið svo fram undir Al-
þingi, en það skyldi sett á Seljumanna-
messu, eða hinn 8. júlí. Var sýslumaður
þá þungt haldinn og var með áhyggjur
út af því, að hann kæmist ekki tii þings.
Tók hann því það ráð að skrifa séra Ól-
afi Gíslasyni, sem þá var kirkjuprestur í
Skálholti, og biðja hann að finna sig.
Var séra Ölafur talinn læknir góður og
ætlaði sýslumaður að vita, hvort hann
gæti ekki hjálpað sér.
Séra Ólafur átti ferð út á Eyrarbakka
um þessar mundir og kom svo við f
Langholti á heimleióinni. Var það í sól-
arupprás mánudaginn 5. júlí. Gekk séra
ólafur inn í svefhhús sýslumanns. Lá
hann þá stynjandi í rúminu og kvaðst
hafa mikinn höfuðverk og beinverki og
þunga f öllum líkamanum, og þannig
hefði hann verið nokkum tíma undan-
farandi. Hann viðurkenndi og fyrir
presti, að á sig sækti þunglyndi og örv-
ilnan, en prestur bað hann að gæta að
guði og sáluhjálp sinni. Má af því
marka, að sýslumaður hefir sagt, að sér
væri lífið óbærilegt og því hvarflaði að
sér að stytta sér aldur. En hann tók vel
undir fortölur prests og sagðist vita, að
guð væri svo miskunnsamur, að hann
ræki engan frá sér, sem til hans kæmi.
Þegar leið að dagmálum, tók prestur
blóð á vinstra handlegg og Iá honum þá
við yfirliði. En hann náði sér brátt aftur
og eftir nokkra stund kvað hann sér
lfða miklu betur og sér væri að létta. Lá
hann svo enn f rúminu alllanga hríð.
Þá tók prestur sér fyrir hendur að raka
hann og ætlaði þó að ganga illa, þvf að
sýslumaður skalf og nötraði og einkum
var skjálfti í kinnunum. Sagði séra Ól-
afur svo frá síðar, að sér hefði virst hann
fárveikur og með ofsalegan hita.
Jóhann prófastur
kemur í heim-
sókn
Um það bil er rakstrinum var lokið,
kom þar Jóhann prófastur Þórðarson á
Laugardælum, sem talinn var einhver
merkasti klerkur á íslandi á sinni tíð.
Settist hann inn í svefnhús sýslumanns
Bær ÍÁrnessýslu. (Teikning: Daniel Bruun)
Sýslumaður
steypist
í brunn
Konungsvaldið krækti í eigur hans
og voru þeir þrír lengi að rabba saman.
Virtist þeim sýslumaður tala af fullri
rænu, þótt hann væri sýnilega mjög
veikur. Upp úr hádegi klæddi hann sig
svo og var á ferli eftir það.
Upp úr nóni var borinn fram miðdeg-
isverður og bauð sýslumaður gestum
sínum að matast með sér og einnig
Jóni Gfslasyni, bróður séra Ólafs, sem
hafði verið hjá honum síðan um miðjan
júní. Settust þeir síðan að borðum, en í
því kemur Jón Ólafsson, skrifari sýslu-
manns, og segir honum, að Páll Hákon-
arson í Vetleifsholti sé kominn og vilji
fá að tala við hann. Sýslumaður reis þá
frá borðum, en bað gesti sína að matast,
þótt hann þyrfti að hverfa frá. Gekk
hann síðan út til Páls og bauð honum
með sér inn í vestari skemmuna þar á
hlaðinu. Þangað kom einnig Jón Ólafs-
son, því að hann þóttist vita erindi Páls,
að hann mundi kominn til að sækja af-
rit af skjali, sem var í Jóns vörsiu.
Reyndist það rétt og bað sýslumaður
Jón að ná í skjalið. Þegar hann kom aft-
ur út í skemmu, bað Páll hann að skrifa
fyrir sig yfirlýsingu um, að hann hefði
móttekið þetta skjal, og skrifaði sfðan
undir, en sýslumaður stakk yfirlýsing-
unni innan í bók, sem Jón var með, og
bað hann svo að hverfa aftur til vinnu
sinnar.
Hvarf sýslu-
mannsins
Þegar Jón var farinn, hellti sýslumað-
ur á staup fyrir þá Pál, en dreypti naum-
ast í vínið sjálfur, enda sagði Páll að
hönd hans hefði skolfið svo mikið, að
hann hefði vart mátt halda á glasinu.
Sfðan bað sýslumaður Pál að afsaka að
hann mætti ekki tefja lengur hjá hon-
um, því að gestir biði sín inni. Gekk
Páll þá til hesta sinna, en sýslumaður
fylgdi honum fram á hlaðið og bað
hann að bera lögmanni kveðju sína, því
að Páll ætlaði að ríða til Alþingis.
Skildu þeir að því búnu.
Nú er að segja frá þeim, er inni sátu, að
þeir höfðu lokið máltíðinni, en ekki
kom sýslumaður. Tók þeim þá að lengja
eftir honum og einkum virðist svo sem
Jóni Gíslasyni hafi ekki verið rótL Gekk
hann þá fram og spurði einhvem, sem
hann hitti, hvar sýslumaður mundi
vera. Var honum svarað því, að hann
væri úti f skemmu. Þangað fór Jón, en
er hann kom að skemmudyrunum,
voru þær lokaðar. Hefir Jón þá farið að
gruna margt, því að hann hljóp upp í
húsagarð að leita sýslumanns, og er
hann var ekki þar, hljóp hann fram á
brekkuna fyrir vestan bæinn og svo þar
norður með, en sá hvergi sýslumann.
Voru þá og fleiri komnir í leitina.
Fyrir vestan túnið í Langholti var
djúpur brunnur, þar sem konur þvoðu
þvott og ull var þvegin. Brunnur þessi
var nú barmafullur af vatni og óx gras
út f hann allt um kring. Þangað hljóp
Jón Gíslason og sá hann þá, að húfa
sýslumanns flaut ofan á brunninum.
Hann náði f hana og fleygði henni upp
á bakkann, en hljóp svo heim á leið til
þess að ná f eitthvert áhald að kanna
brunninn. Voru þá prestamir komnir
út og sagði hann þeim, hvers hann
hefði orðið áskynja, og bað þá og fleiri
menn að koma með sér. Greip hann svo
hrífu og hljóp með út að brunninum
aftur. En þegar prestamir komu þar,
þekktu þeir húfu sýslumanns, að það
var sú sama er hann hafði haft á höfði
fyrir stundu.
Jón Gíslason rak nú hrífuna að hausn-
um niður í brunninn, en hann var svo
djúpur, að ekki fannst botn. Lagðist Jón
þá niður á bmnnbarminn og teygði sig
svo, að hann fór með handlegginn á kaf
ofan í vatnið á eftir hrífuskaftinu. Fann
hann þá eitthvað fyrir og sneri hrífunni
sitt á hvað, þar til hún festisL Dró hann
síðan hrífuna að sér hægt og með
gætni og kom þar seinast upp lík sýslu-
manns. Höfðu hrífutindamir flækst í
hári hans, svo að það hélL
Lík sýslumanns var nú dregið upp úr
brunninum og síðan borið heim í
skemmu og lagt þar til. Að því búnu
kom þeim prestunum saman um að
safna f eina hirslu öllum þeim skjölum
sýslumanns, sem vom í bæjardyraloft-
inu og í vestari skemmunni, og einnig
að láta bera f vestari skemmuna allt
lauslegt, sem ekki þurfti að nota dag-
lega. Að því búnu læstu þeir skemm-
unni og innsigluðu lykilinn. Gerðu þeir
þetta til þess að ekkert skyldi fargasL
Síðan fór hver sína leið.
Ráösmaöur sest í
búiö
Grímur sýslumaður var ekki nema
rúmlega þrítugur er ævi hans lauk með
þessum sviplega hætti. Eins og áður er
sagt var hann ókvæntur og bamlaus.
Foreldrar hans munu hafa verið látnir
og áttu því eigur hans að bera undir út-
arfa. Segir f Hrafhagilsannál, að hann
hafi fengið kirkjuleg vegna fátæks erf-
ingja, en ekki nefrit hver sá erfingi hef-
ir verið. Á skjölum má þó sjá, að aðal-
erfinginn hefir verið föðursystir hans,
Elín Gísladóttir, sem þá átti heima á
Stóra-Núpi, aldurhnigin og farin að
heilsu. Er þess sérstaklega getið f
skiptagerð, að hún hafi gert sig ánægða
með ráðstöfun á sérstakri eign búsins,
en aðrir erfingjar ekki til nefndir þar.
En að sýslumanni látnum, settist ráðs-
maður hans, Gísli Gíslason, í búið.
Tkldi hann sig erfingja sýslumanns, eða
að minnsta kosti umboðsmann erf-
ingja. Lét hann gera útför sýslumanns
virðulega og með miklum kostnaði og
er ekki að sjá, að nein fyrirstaða hafi
verið á því, að hann fengi kirkjuleg, því
að Jóhann prófastur sagði seinna, að
Gísli hefði afhent sér silfurbikar og tvo
rfkisdali, sem hann hafi talið vera fyrir
legkaup og líkprédikun. Ýmislegt ann-
að hafði Gísli einnig greitt úr búinu,
svo sem kaup þjónustufólks og fleira.
Hefir hann sýnilega ætlað sér að jafna
alla reikninga búsins sjálfur. En þá kom
strik í reikninginn hjá honum.
Fuhrmann fyrir-
skipar rannsókn
Niels Kjær varalögmaður var nú sett-
ur sýslumaður í Ámessýslu og á Alþingi
þetta sumar gaf Niels Fuhrmann amt-
maður honum fyrirskipan um að hefja
rannsókn út af dauðdaga Gríms sýslu-
manns, yfirheyra heimafólk hans og þá
gesti, er hjá honum höfðu verið er frá-
fall hans bar að höndum, og fá að vita
hvað hæft væri í því, að hann hefði af
ásettu ráði steypt sér í bmnninn. Jafn-
ffamt var Þórði Þórðarsyni Skálholts-
ráðsmanni falið að stefna vitnum og
koma fram fyrir hönd hins opinbera.
Var svo ákveðið, að þingað skyldi í
málinu á Langholti hinn 18. ágúsL Þá
var versta veður, stórrigning og hvass-
viðri, og komu þeir Niels Kjær og fylgd-
armenn hans svo hraktir þangað og illa
til reika, að ekki treystist lögmaður til
þess að halda þingið, heldur frestaði því
til næsta dags.
Þá lagði Þórður Þórðarson fram stefhu
til Gfsla Císlasonar, til þess „að auglýsa
undir þinn svarinn eið, hvað þú veist
burtfengið og fargað var af sterfbúinu,
hvort heldur það sjálfur gert hefir eða
aðrir, og hverjum það fengið hefir ver-
ið, og með hvaða heimild þú hefir tekið
að þér að afhenda nokkuð eða farga fyr-
ir utan yfirvaldanna tilhlutan."
Rúmri viku áður hafði hinn setti
sýslumaður skrifað upp búið í Lang-
holti. Þá var Gfsli veikur og svaraði
engu, þó að á hann væri yrt, og fengust
því engar upplýsingar hjá honum um
hvað hann hefði af hendi látið. Og
vegna þess að heimilið var þá forstöðu-
lausL skipaði Kjær bónda þar úr sveit-
inni, Eirík Helgason, umsjónarmann
búsins í Langholti, „til að hafa umsjá
með kviku og dauðu, sem og því inn-
siglað er. Svo og tilsegist ráðskonunni,
Margrétu Ófeigsdóttur, að útdeila mat-
inn skikkanlega og forsvaranlega til
þjónustufólksins, svo það hafi ei orsök
að klaga, en ekkert ónauðsynlega farg-
ast láta“. Enn fremur fyrirbauð hann „f
kröftugasta máta einum og sérhverj-
um, hverju nafrii sem heitir, hér af að
farga eða útiláta til nokkurs manns, að
fráteknum ráðsmanninum og ráðskon-
unni, sem hafa leyfi mat og drykk til