Tíminn - 21.04.1993, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 21. aprfl 1993
Tíminn 5
Þorsteinn Antonsson:
Stj ómarskráin
Dönsku lögin um sérstööu íslands í Danaveldi, svokölluð Stöðulög,
gengu í gildi árið 1871. Eftir þeim að dæma og því hvernig til þeirra var
efnt töldu Danir sig hafa rétt á að koma nýrri stjórnskipun á með
valdboðum hériendis, þótt einveldið hefði verið afnumið.
Jón Sigurðsson var andsnúinn
þessu sjónarmiði, sjálfstæðisbaráttu
sína byggði hann á því áliti að réttar-
staða Islendinga í Danmörku væri
eftir einveldisafsalið hin sama og hún
var í Noregi, að gerðum Gamla sátt-
mála. íslendingar hefðu aldrei lofað
Dönum öðru en að hlýða dönskum
einvaldskóngi. Rétt eins og þjóðin
ákvað á sínum tíma að hlýða norsk-
um kóngi. Höfðu íslendingar þó sjálf-
ir lýst Gamla sáttmála ógild-
an við erfðahyllinguna, að
minnsta kosti jafn fúslega
og þeir höfðu hyllt einvald-
inn. En Jón virti erfðahyllinguna,
fyrst hann taldi að hægt væri að
ómerkja hana með einveldisafsalinu.
Hið foma samkomulag við Noregs-
konung kom því í rauninni málinu
ekki lengur við, þegar komið var fram
á miðja 19. öld.
í öðru lagi var samningurinn löngu
týndur, og í þeim efnum ekki við ann-
að að styðjast en miklu yngri skrif.
Nær réttu lagi er að einvaldurinn
Friðrik 6. hafi brotið samkomulag á
íslendingum með því að hætta að
vera einvaldur og íslendingar því ekki
á snærum Dana úr því. En það var
ekki baráttumál Haftiar-landa á 19.
öld að ijúfa samband íslensku þjóðar-
innar við Danakonung, þótt Alþingi
hlyti sjálfstæði. Þeir voru á sömu línu
og Þjóðveldismenn — og við. ÖIl
áhersla á hina fomu frægð þingsins,
en framkvæmdaarmurinn jafn mátt-
laus og alltaf. Það hefði verið jafn
óhagsýnt á tíð Jóns Sigurðssonar að
krefjast sambandsslita við kónginn
og fyrir okkur að segja upp vamar-
samningum við Bandaríkjamenn nú
á þeirri forsendu að kalda stríðinu sé
lokið. Eða fyrir útgerðina á líðandi
stund að líta til hagsmuna bænda-
stéttarinnar og gagnkvæmt.
Stjómarskráin var afhent íslending-
um árið 1874. Samkvæmt henni var
íslendingum heimilt að ráðstafa sér-
málefnum sínum með sömu tak-
mörkunum og aðrir danskir þegnar
sínum málum. Framkvæmdavaldið
var hjá konungi, dómsvaldið hjá
dómendum í Höfn, Iöggjöfin hjá AI-
þingi, en þó ekki nema að nafninu til,
því að konungur hafði úrskurðarvald
um gildi laganna. í stjómarskránni
voru almenn ákvæði um mannrétt-
indi og friðhelgi, eignarrétt og prent-
frelsi og annað ámóta sem varðar
byggingu vestræns þjóðfélags á nú-
tímavísu.
Á Þingvallafúndi 1851 var því lýst yf-
ir að ísland væri þjóð í frjálsu ríkja-
sambandi við Danmörku, en ekki
hluti af danska ríkinu, hvorki ný-
lenda né herfang. Stjómarskráin
1874 gerði aftur á móti ráð fyrir að
konungur hefði úrskurðarvald um
gildi laga Alþingis. Né gátu íslending-
ar takmarkað vald landstjórans, sem
stjómaði í umboði konungs. Land-
stjórinn heyrði undir ráðgjafa í
danska dómsmálaráðuneytinu.
Danska ríkisþingið réði
öllu í hinum sameiginlegu
málefnum Dana og íslend-
inga. Þrátt fyrir að ekki
hafði gengið betur saman en þetta
um tillögur og framkvæmdir, var hér
um áfangasigur að ræða eftir 45 ára
baráttu fyrir viðurkenningu á sjálf-
stjómarréttindum íslendinga.
íslendingar fengu ráðherra í stað
landshöfðingja. Það sem af er öldinni
hefúr kosningaréttur til Alþingis orð-
ið almennari og að því er menn vildu
ætla réttlátari. Konungskjör þing-
manna var afnumið og eftirstöðvar
þess, efri deild Alþingis, var lögð nið-
ur á þessu ári. ísiendingar notfærðu
sér vanmátt Dana í heimsstyrjöldun-
um tveimur, 1918 og aftur 1944, til
að koma sér upp forsætisráðherra í
staðinn fyrir kóng. Að þessum form-
breytingum frátöldum er stjómar-
skráin úr konungs hendi 1874 uppi-
staða hins endurreista íslenska þjóð-
veldis.
Umskiptin
Forfeður okkar bættu sér upp ótrygg
lífsskilyrði með trú á almættisöfl,
sem skapað hefðu og hugsað fyrir-
fram allt í mannsins gerð. Þeim var
hvaðeina hluti af heilmikilli áætlun,
sem þeir sjálfir gætu haft áhrif á með
réttri breytni. Svo týndist guð úr
myndinni og um hríð taldist hún vél-
geng en skiljanleg, a.m.k. þeim sem
skynsemi hefðu til þess að skilja
hana. En sá rammi hélt ekki heldur
innihaldinu. Nú dugir ekkert minna
en hagsmunasamtök til að bægja frá
framandleika og óvissu. Nú er það
sjálf aðferðin sem gildir, aðhald al-
menningsálits, afþreyjan og hraðinn
sem hamlar gegn tilfinningu um að
öll séum við leiksoppar einhvers sem
við ekki þekkjum. Á því skriði verður
að tala og skrifa, ef skiljast á. Og þá
helst um hin kunnuglegri eftú.
f veraldlegum efnum eigum við enn
eftir að koma okkur upp samfélags-
skipun sem kallast geti með réttu ís-
lensk. Um Ieið og sjálfstæðið var
fengið hófst fálmkennd Ieit að nýju
erlendu yfirvaldi. í stað trúar á al-
mættisöflin kom bælt óöryggi borg-
arastéttarinnar og þar með komu
hlutverk í stað sjálfsvildar. í stað
reynsluþekkingar kom trú jafnaðar-
manna á aðferð. í stað hamingju kom
lífsstíll. Frumstæð samfylgd manns
og náttúruafla vék fyrir ofvexti og
sérhæfingu. í stað galdurs kom
kjamorka. f stað innra jafnvægis
menningarkvillar. í stað upplýsts al-
menningsálits markaðssjónarmið.
Kaupsýslufrelsið gerðist eignaraðili
að hinu viðsættanlega frelsishugtaki
leiksviðs og tilgerðar og náði að móta
frelsi íslendinga algerlega í þeirri
mynd. Þar með fylgir ritstýring vold-
ugs almenningsálits, sem heldur að
mönnum hugvitssnauðri einfeldni.
Höfundur er rithöfundur.
Fnjóská í
Eyj afírði
Náttúrulegur laxastofn hefur vafa-
laust verið í meiri hluta laxveiðiánna
hér á landi alla tíð, að því er best
verður séð. En í aðrar hefur hann
verið innleiddur af mannavöldum
seinustu áratugi. Þá hefúr fiskinum
verið gefið aukið rými en hann hafði
áður, með fiskvegagerð og annarri
fiskrækt. Sem dæmi um þetta síð-
astnefnda má nefna Fnjóská í Eyja-
firði.
Góðar silungsár í
Eyjafírði
í Eyjafjörð falla nokkrar góðar veiði-
ár, auk Fnjóskár, eins og Eyjafjarð-
ará, Hörgá og Svarfaðardalsá. í þeim
er fyrst og fremst um silungsveiði að
ræða, enda árvatn í þeim með lægra
hitastig en f laxveiðiánum yfirleitt.
Þó gengur alltaf eitthvað af laxi í
ámar og laxveiði er þar óveruleg yf-
irleitt. Fnjóská hefur þó sérstöðu í
þessu efni, því þar veiðast árlega um
240 laxar, ef tekið er meðaltal ár-
anna 1974 til 1991, en á þessu tíma-
bili fengust mest á einu ári 554 laxar
og var það árið 1978. Auk þess gefur
Fnjóská mjög góða sjóbleikjuveiði,
eins og hinar ámar við Eyjafjörð.
Eitt af því, sem stuðlað hefur að
góðri silungsveiði í ánum í Eyjafirði,
er að netafriðun í sjó er í Eyjafjarð-
arsýslu og að hluta við austanverðan
fjörðinn. Sett var inn í lög um lax-
og silungsveiði 1942 ákvæði, sem
heimilaði ráðherra að setja reglur
um netabann í sjó. Slík reglugerð
kom 1943, með friðunarsvæði í sjó
fýrir netum úti frá ósum Fnjósk-ár, á
strandlengjunni frá Sæbóli að Kljá-
strönd að báðum jörðum meðtöld-
um. Hins vegar tókst síðar ekki að
ná fram friðun austan fjarðar að
öðru leyti, því að í sýslunefnd var
ekki nægjanlegan stuðning að fá til
þess að slík friðun kæmist á. Fyrr-
greint netaveiðibann kom í Eyja-
fjarðarsýslu 1979.
Fnjóská er öflug á
Á sínum tíma var Fnjóská aðeins
geng laxi og silungi að Laufásfoss-
um, sem em í 6 km fjarlægð frá sjó,
en lengd árinnar er um 117 km, en
aðrennslissvæðið 1310 ferkílómetr-
ar. Skömmu fyrir seinustu heims-
styrjöld var hafist handa við að gera
Laufásfossa fiskgenga að tilstuðlan
Englendings, L. Fortescue, sem var
háskólakennarí og hafði ána á leigu.
Hann hafði tekið sérstaka tryggð
við Fnjóská, sem hann kynntist fyrst
á öðrum tugi aldarinnar við heim-
sókn hingað til lands og dvöl að
Laufási, og var eftir það tíður gestur
hér á landi. Hann lærði og talaði ís-
lensku vel.
:___/
Að öðru leyti á Fortescue athyglis-
verða sögu hér á landi, sem ekki
verður rakin að þessu sinni.
Það sem Fortescue gerði m.a. var
að fá Menzies, skoska veiðimála-
stjórann, hingað til skrafs og ráða-
gerða um fiskrækt í Fnjóská.
Að laxastiga var unnið í Fnjóská ár-
ið 1937. Þá var sleppt á þessum ár-
um verulegu magni af Iaxakviðpoka-
seiðum. Skotinn hafði orð á því að
það myndi taka um 40 ár að fá ör-
uggan laxastofn í Fnjóská ofán Lauf-
ásfossa.
Efri-Laufásfossar í Fnjóská.
Laufásfossar
gerðir flskgengir
Tálið var, að ef tækist að gera Lauf-
ásfossa laxgenga, myndi opnast um
50 km langt svæði í ánni ofán þeirra.
Eftir aðgerðina 1937 urðu menn
strax sumarið 1938 varir við sjó-
bleikju ofarlega í ánni. Næst var haf-
ist handa um fiskvegagerð í Laufás-
fossum 1970 og þá 1978 og loks
1985, að gerður er nýr og fullkom-
inn fiskvegur. Auk þess hefur á
seinni áratugum verið sleppt göngu-
seiðum af laxi í ána.
Reynslan af fiskrækt og veiðiskap í
Fnjóská hefur sýnt, að lax gengur
efst í ána um 40 km frá sjó að stað í
ánni hjá Hlugastöðum. Þar er ekki
sjáanleg venjuleg hindrun fyrir lax,
heldur mun lágur vatnshiti stöðva
frekara landnám laxins. Þó að laxinn
fari ekki lengra upp ána en fyrr var
nefnt, fer sjóbleikjan hins vegar um
70 km Ieið upp ána.
Við Fnjóská starfar veiðifélag og er
það í hópi eldri slíkra félaga, stofnað
1938. Það ber nafn árinnar og er for-
maður þess Jón Sigurðsson, bóndi í
Hjarðarholti. f ánni er eingöngu
stunduð stangaveiði. Stangaveiðifé-
lagið Flúðir á Akureyri hefur um
langt skeið leigt Fnjóská, en félagið
á veiðihús við ána hjá Böðvarsnesi,
þar sem veiðimenn geta haft sína
hentisemi með gistingu og fæði.
Ljósm. Þór Guöjónsson
518 laxar 1992
Athyglisvert er að svo virðist sem að
fyrrgreind spá Skotans hafi ræst, því
um það bil 40 árum síðar en hann
var hér á ferð, fer að kveða að meiri
laxveiði í ánni en áður hafði þekkst,
og hefur svo verið síðan. Veiðin hef-
ur verið breytileg frá ári til árs og
sumarið 1992 veiddust alls 518 laxar
í Fnjóská, sem verður að teljast frá-
bær útkoma, sem vonandi boðar
skemmtilega framtíð fyrir laxveiði í
þessu glæsilega straumvatni, sem
fellur um Fnjóskadal í Suður-Þing-
eyjarsýslu.
Einar Hannesson
Snj allyrði og bænir
Almenna bókafélagið hefúr nýlega mála fyrir bókinni: „Ekki verður /f
sent frá sér nýjar prentanir af
tveimur afar vinsælum bókum,
sem báðar hafa verið ófáanlegar all-
lengi.
KRISTALLAR eru safn eftir-
minnilegra snjallyrða víðsvegar að
úr heiminum og frá öllum öldum
ritunartímans. Höfúndamir eru
harla mislitur hópur, allt frá ólæs-
um alþýðuvitringum til skörpustu
heimspekinga og stórskálda.
Séra Gunnar Ámason segir í for-
því neitað að sú bók sem hér um
ræðir sé íhugunarverð að efninu
til. Hún felur í sér mikla marg-
breytni, fegurð og snilli, visku og
leiðsögu, jafnvel harm og gleði og
annað margvíslegt. En þar sem um
þýðingu mína er að ræða að mestu
leyti bið ég velvirðingar á þeim
göllum, sem á henni kunna að
vera."
Kristallar eru 272 bls., prentun og
bókband annaðist Prentsmiðja
■II
Áma Valdemarssonar. Kápu gerði
Hvíta húsið hf. Verð kr. 2.495,-.
BÖRN OG BÆNIR — Sigurður
Pálsson safnaði og þýddi er kynnt
svo á bókarkápu:
„í þessari bók eru: Alkunn íslensk
bamavers. Ýmsar órímaðar bænir
sem samdar hafa verið fyrir munn
bama. Bænir sem böm frá ýmsum
löndum hafa samið. Kafli ætlaður
foreldrum um skírn, böm og bæn-
ir. Bókin er fagurlega myndskreytt.
Kjörbók þeirra sem vilja kenna
börnum sínum að biðja og góður
förunautur bama sem þegar hafa
lært að biðja.“
Böm og bænir er 62 bls. í allstóru
broti. Um útlit hennar hefúr Búi
Kristjánsson myndlistarmaður séð,
en prentun hefur prentsmiðjan
Steinholt annast. Verð kr. 1.495,-.
(Fréttatilkynning)