Tíminn - 14.07.1993, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 14. júlí 1993
Tíminn 5
Aðalgolr Kris^ánsson: Endurrelsn
Alþlngls og þjóðfundurinn.
Sögufélag 1993.
461 bls.
Tímabilið frá því Baldvin Ein-
arsson hóf útgáfu Ármanns á Al-
þingi árið 1829 og fram til loka
þjóðfundar, f ágústmánuði 1851,
hefur löngum vakað f hugum
manna sem eitt rómantískasta
skeið íslandssögunnar. Þetta var
mikið átakaskeið f stjómmálum
norðurálfunnar og hrikti svo um
munaði í stoðum Danaveldis. í
Kaupmannahöfn voru starfandi
ýmsir þeirra, sem íslendingum
hefur síðar verið tamt að líta á
sem helstu forvígismenn sjálf-
stæðisbaráttunnar: Baldvin Ein-
arsson í upphafi tímabilsins og
síðar Fjölnismenn og Jón Sig-
urðsson, svo aðeins örfáir séu
nefndir.
Þá ber enn að hafa í huga, að
tíminn var íslendingum hall-
kvæmur, a.m.k. fram til 1849.
Þeir nutu góðs af frelsisvindun-
um, sem blésu um álfuna, og
Kristján konungur VIII. var þeim
velviljaður. Að vissu leytá má þó
segja, að á sama hátt og frelsis-
bylgjan, sem hófst með júlíbylt-
ingunni í Frakklandi árið 1830,
átti sinn þátt f því að íslendingar
endurheimtu Alþingi, hafi útfall-
ið frá febrúarbyltingunni 1848
orðið þess valdandi að þjóðfund-
urinn 1851 fór út um þúfur. ís-
lendingum auðnaðist ekki að fá
lausn mála sinna f tfma og þegar
að því kom að þau skyldu af-
greidd, voru danskir ráðamenn
orðnir uppteknir af málefnum
Slésvíkur og óttuðust að allar til-
slakanir við íslendinga yrðu túlk-
aðar sem fordæmi í hertoga-
dæmunum og yrðu þannig vatn á
myllu aðskilnaðarsinna þar. Af
þeim sökum kúventu dönsk
stjómvöld í málefnum íslend-
inga, frestuðu þjóðfundinum og
lögðu loks fyrir hann frumvarp,
sem íslendingar gátu engan veg-
inn sætt sig við.
Hér er ekki rúm til þess að rekja
efni þessa yfirgripsmikla rits í
smáatriðum. Það fjallar, eins og
nafnið bendir til, um aðdragand-
ann að endurreisn Alþingis árið
1843, um stjómmálasögu íslend-
inga og Dana á 5. áratug 19. ald-
ar, um þjóðfundinn, aðdraganda
hans og eftirmál. Fáir núlifandi
menn munu jafn vel í stakk bún-
ir til að rita sögu þessa tímabils
og dr. Aðalgeir Kristjánsson. Auk
bóka og tímaritsgreina hefur
hann gefið út bréf og aðrar heim-
ildir frá þessum tíma og er gjör-
kunnugur skjala- og handrita-
söfnum hér heima og í Dan-
mörku. Það nýtir hann sér til
hlítar við samningu ritsins og
hygg ég að hann hafi enga heim-
ild látið ókannaða sem máli
skiptir. í heimildaskrá er þó að-
eins getið þeirra heimilda, sem
vitnað er til í texta, og er það í
sjálfu sér eðlileg vinnuaðferð,
ella er hætt við því að heimilda-
skráin hefði orðið alltof viðamik-
il.
Um fá tímabil íslenskrar sögu
hefur jafn margt og mikið verið
ritað og það sem hér er til um-
fjöllunar. Af þeim sökum var þess
ef til vill vart að vænta að margt
nýtt kæmi fram í þessu riti, að
höfundur reiddi fram fyrir les-
endur staðreyndir, sem ekki voru
kunnar áður. Þetta tekst þó Aðal-
geiri að vissu leyti. Þeim, sem
kunnugir eru sögu íslands á 19.
öld, mun að sönnu fátt koma á
óvart af því sem segir um athafri-
ir íslendinga, en á hinn bóginn
er hér ítarlegar fjalláð en áður
hefur verið gert f íslenskum rit-
um um afstöðu danskra stjóm-
valda til íslands og íslenskra mál-
efna á tímabilinu 1830/1851. Og
þama er einmitt komið að því
sem ég tel mesta fenginn við
þetta riL Hingað til hefur ís-
lenskum fræðimönnum hætt til
þess að fjalla ftarlega um málin
frá íslensku sjónarhomi, en ekki
gætt þess að hyggja nægilega að
samhenginu við það sem var að
gerast í Danmörku, hver áhrif
þróunin þar og jaftivel víðar í álf-
unni hafði á afstöðu danskra
stjórnvalda til íslands og þá um
leið á gang mála hér heima. Aðal-
geir fjallar á hinn bóginn ítarlega
um þróunina í Danmörku og
tekst þannig að varpa ským ljósi
á atburðarásina, þannig að hún
verður öll skiljanlegri og skýrari
en áður.
Frásögnin af því sem gerðist eft-
Aöalgeir Kristjánsson.
ir þjóðfundinn er og athyglisverð
fyrir margra hluta sakir. Mörgum
kemur vafalaust á óvart hve litlar
þakkir Trampe stiftamtmaður
hlaut hjá yfirboðumm sínum í
Danmörku fyrir framgöngu sína
á fundinum, en hitt þykir mér
forvitnilegra, hve miklu jarð-
bundnari og raunsærri landar
hér heima vom en t.d. ýmsir
vopnabræður þeirra í Dan-
mörku. Hér heima vom menn á
einu máli um að ekki þýddi að
sýta það þótt þjóðfundurinn
hefði farið út um þúfur; menn
yrðu að þjappa sér saman og
berjast fýrir efnahagslegum
framfömm, þá kæmi stjómmála-
legt frelsi í kjölfarið. Minnir þetta
að sínu leyti á valtýskuna tæpri
hálfri öld sfðar.
íslenskri sagnfræði er tvímæla-
laust mikill fengur að þessari
bók. Hún er skýrt og nákvæmt
yfirlitsrit yfir eitt þýðingarmesta
skeiðið í sögu okkar. Höfundur-
inn er handgenginn heimildum
sínum og nýtir þær til hlítar.
Þess nýtur lesandinn og þá ekki
síður hins að bókin er ljómandi
vel skrifuð og allur frágangur
með ágætum.
Jón Þ. Þór
Þorsteinn Antonsson:
Gaman og
Spaugstofumenn sjónvarpsins hafa verið atkvæðamestir þjóðmálagagn-
rýnendur undanfarinna ára. Fyrir tilstilli myndmiðilsins, forðunartækni
og ágætra eftirherma er gengið skrefmu lengra í þjóðlegum skopfærsl-
um, persónum málsmetinna manna beinlínis stolið frá þeim og þær látn-
ar þjóna í leikþáttum. En til hvers er ætlast af Steingrími með glettilega
góðri eftirlíkingunni?
íslensk fyndni er ómarkviss og
gróf. Oft er hún fáránleg, stund-
um ekkert umfram að vera aula-
legir útúrsnúningar, hæpnir
orðaleikir. Allt of oft er hún til
þess eins fallin að létta á þreytu-
drunga þess sem öllu skipar á
pólitískar línur sem mætast í
hagtölum. Týpur sem hún skap-
ar verða einfaldlega leiðinlegar
fjarstæður á endanum án þess að
til nokkurrar frekari alvöru
dragi. Ragnar okkar Reykás var
samnefnari fyrir íslensk skap-
gerðareinkenni sem engin önnur
leið er að bregða sér undan en
skopast að þeim; skrípaútfærslur
eftirherma á stjómmálamönn-
um gera okkur hægara um vik að
þola málróf þessara manna
hversdagslega. En hvers vegna?
Og í öðru lagi: Er hægt að lag-
færa þá annmarka sem háðið
dregur fram fyrir allra sjónir?
Að spyrja um það þykir jaðra við
húmorsleysi. Islensk fýndni er
svo lítið félagsleg sem hægt er að
komast af með. Oftast mætir
þrek þreki undir réttarvegg að
hætti einyrkjanna, snúss og
vasapeli, karlalæti og búið. Við
íslendingar væntum þess að
gamansemi þess útsjónarsam-
asta geti náð til alls, rétt eins og
leiðindi séu óyfirstíganleg lffs-
raun, og ekki umræðuhæf öðru
vísi en fyrir þessar vendingar.
Undirlæg er hræðsla einyrkjans
við að taka sjálfan sig alvarlega
frammi fyrir yfirvaldi. Svo lengi
hafði þjóðin ekki ráð á annars-
konar gagnrýni en skoþfærsl-
unnar og svo mikil er nauðsyn
hennar að notast við hið gallaða
og ófullburðuga, en fleygja því
ekki eða læra á annað betra.
Og vissulega er lífið stundum
leiðinlegt, þótt ekki megi stefna
öllu f voða af þeim sökum. Þess í
stað hlustum við á Megas gera
leiða og lífsfyrirlitningu að við-
sættanlegu ástandi. Grínúðug ís-
lensk alvaran ber brodd, en enga
von um annað en hægt sé að lifa
hana af. Hvað sem Megasi líður
f[etur fyndni verið uppbyggileg.
slensk stjómmálaumræða yrði
aðgengilegri fyrir kjósendur ef
fyrirferðarmikið skop aðhlæj-
andans vísaði ekki til þess eins að
hún sé heimskuleg, illmannleg,
óþörf ágengni eins og Flosi oftast
gerir með hrossahlátrum sínum
og ómar með klámbröndurum.
Guðbergur losar hugann undan
áþján arfhelgra hugmynda sem
ekki eru lengur til annars fallnar
en valda sinnuleysi. Hetjumynd
þjóðarinnar af sjávarþorpsbúum
alvara
skmmskældi hann með Tánga-
sögum sínum hverri af annarri,
uns málið var afgreitL Grinda-
víkurbúar gátu tekið til við að
koma sér upp nýjum sjálfsskiln-
ingi sem meira væri í takt við
tímann. En em þeir búnir að því?
Og hver er Tómas Jónsson? Þeg-
ar Guðbergur samdi skopádeilu
sína hafði hinn sannfærði alda-
móta- íslendingur um þjóðlegt
ágæti sitt mótað tvær kynslóðir
þrátt fyrir gjörbreytt lífsskilyrði,
kreppu og fálmkennda sjálfs-
bjargarviðleitni í heimi kaupsýsl-
unnar. Tómas er sambræðingur
þessa alls, ósamstæð hrákasmíð
eins og skáldsagan um hann.
Sjálfstraust aldamótamannsins
orðið að sjálfgælum skóhlífa-
mannsins, nýtni kotbýlingsins,
sem allir íslendingar vom í eina
tfð, orðin að nirfilshætti og
mannfyrirlitningu peningafíkils.
Guðbergur vísar á þvílík sann-
indi með háðsögum sínum. Ekki
á frelsi eða uppbyggingu, heldur
fiötra þess sem haldið er niðri af
óúthugsuðum kotungsskap, þótt
kominn sé á skóhlífar og fluttur
sé á mölina. En gagnrýni, hvort
sem hún er fyndin eða ekki,
krefst þess að fylgi alvömfyllri
útlistun á þeim vemleika sem að
baki býr. Gagnrýni sem stendur
undir nafni vísar til þess hvaða
þversagnir hæfir að upphefia og
hveijar láta afskiptalausar.
Höfundur er rtthðtundur.