Tíminn - 24.07.1993, Blaðsíða 9

Tíminn 21
Laugardagur 24. júlí 1993
Tímamynd Ágúst Þór
áhrifum Evrópuréttar hverju
sinni á innlend málefni. Sem
dæmi má nefna lögmann sem
vinnur fyrir bæjarfélag sem
hyggst fara í stórt útboð. Hann
verður að gera sér grein fyrir
Evrópureglunum um almenn
útboð. Aðalatriðið er því ekki
það að einungis þeir lögmenn
sem ætla að sinna alþjóðlegum
verkefnum þurfi að tileinka sér
þessar nýju reglur heldur þurfa
allir fslenskir lögmenn að gera
það, alveg án tillits til þess fyrir
hvaða viðskiptamenn þeir vinna
og hvaða verkefni þeir hafa með
höndum. Evrópulöggjöfin verð-
ur hluti af íslenskum rétti og
þess vegna eru þetta réttarreglur
sem við munum fást við dags
daglega. Það sama á að sjálf-
sögðu við um dómara og lög-
fræðinga í stjórnsýslunni. Þeir
verða að kynna sér þessar nýju
reglur og venja sig á að beita
þeim í sínum daglegu störfum.
— Því hefur verið haldið fram
að Hæstiréttur íslands dæmi
aldrei gegn íslenska ríkinu þeg-
ar um verulega hagsmuni sé að
ræða. Er ekki hætt við því að
dómar réttaríns stangist í fram-
tíðinni á við ýmiskonar löggjöf
Evrópubandalagsins?
— Nú hefur engin ítarleg könn-
un farið fram á því hvort sú stað-
hæfing sem sett hefur verið
fram, að Hæstiréttur dæmi ís-
lenska ríkinu oftast í hag, sé rétt
eða ekki. Um þetta hefur verið
skrifað út frá sérstakri reynslu
einstakra manna en það er eng-
inn sem reynt hefur að athuga
þetta mál með yfirgripsmikilli
könnun. Það er verkefni sem
enn er óunnið. Það væri líka
hægt að komast að gagnólfkri
niðurstöðu með því að velja aðra
dóma en valdir hafa verið í gagn-
rýnisaugnamiði. Hins vegar má
aldrei gleyma því að það sem er
að vegast hérna á er að í lýðræð-
isþjóðfélagi vilja margir leggja
áherslu á það að reglurnar séu
settar af Alþingi sem sé lýðræð-
islega kjörið af fólkinu, dómar-
arnir séu ekki valdir á lýðræðis-
legan hátt og þess vegna verði
þeir að túlka löggjafarviljann.
Löggjafarviljinn sé vilji þjóðar-
innar og ekkert annað. Dómstól-
arnir séu farnir út fyrir sinn eig-
inlega vettvang ef þeir ganga í
berhögg við vilja löggjafans og
þjóðarviljans þar með. Á vissum
málasviðum er þó augljóst að
dómstólarnir verða að taka af
skarið. Síðan eru hinar ýmsu
túlkunarleiðir færar þegar tekist
er á um grundvallaratriði. Eink-
um og sér í lagi á sviði stjórn-
skipunarréttar er verið að leita
með túlkun eftir því hvað þeir
menn hugsuðu sem sömdu
stjórnarskrána á síðustu öld eða
það er verið að leita að einhverri
niðurstöðu með það hvað sé
réttlátt og réttlætanlegt í lok
þessarar aldar í því samfélagi
sem við lifum í. Er það þá hlut-
verk dómstóla að ákveða hvernig
rétt sé að koma fyrir íslenskri
stjórnskipun á þessum árum í
stað þess að bíða eftir því að lög-
gjafinn sinni skyldu sinni og
endurskoði lögin eftir því sem
þörf er á við breyttar aðstæður?
Okkur verður að vera það Ijóst
að ef dómstólarnir ganga nokk-
uð langt í því að taka sér það
vald að túlka stjórnskipunarlög
upp á nýtt út frá sjónarmiðum
líðandi stundar þá verða þeir fyr-
ir mikilli pólitískri gagnrýni
vegna þess að það eru engar al-
gildar reglur til um það hvernig
eigi að túlka það hvernig rétt sé
að beita stjórnskipunarákvæð-
um í breytilegu samfélagi og þá í
samfélagi dagsins í dag. Hér hafa
dómstólarnir valið þá leið að
reyna að koma í veg fyrir stríð á
milli dómstóla og löggjafar-
valdsins. Það er að öllum líkind-
um ástæðan fyrir því að dóms-
stólarnir hafa verið gagnrýndir
fyrir að vera of hallir undir rfkis-
valdið. Þá er raunverulega verið
að segja að þeir fari eftir því sem
hinir þjóðkjörnu fulltrúar vilja.
Þeir fara eftir þjóðarviljanum
eins og hann birtist hjá löggjaf-
anum í stað þess að taka sér völd
og dæma eftir því sem þeir teldu
rétt að túlka stjórnarskrána á
hverjum tíma.
— Þetta sjónarmið virðist
stangast á við forsendur fjór-
menninganefndarínnar sem
fjallaði um það hvort EES-
samningurínn stangaðist á við
ákvæði stjórnarskrárínnar.
Nefndarmenn töldu að ekki væri
rétt að miða fyrst og fremst við
orðalag stjórnarskrárinnar og
vilja löggjafans. Táknar þetta
einhverskonar stefnubreytingu
í lagatúlkun á íslandi?
Það þarf nú ekki annað en að
líta til hæstaréttardómsins í svo-
kölluðu leigubílstjóramáli frá
1988 til að sjá hver afstaða
Hæstaréttar var þá. Það áttu ríö
dómarar sæti í þeim dómi. Eg
man ekki betur en það hafi kom-
ið skýrt fram að það beri ekki að
túlka félagafrelsisákvæði stjórn-
arskrárinnar öðruvísi en fyrir-
hugað var að skilja það í upphafi
enda þótt Hæstiréttur bæti síðan
við að það hafi ekkert það gerst í
íslenskri þróun sem leiði til þess
að ástæða sé til þess að túlka það
öðruvísi.
— Nú hefur því veríð haldið
fram að dómur Mannréttinda-
dómstólsins í leigubflstjóramál-
inu sé óyggjandi íslenska ríkinu
í óhag. Ert þú sama sinnis?
Nei, það er langt í frá að sú túlk-
un standist, sem ég hef séð í
blöðum, að það sé hægt að beita
þessum dómi þannig að hann
gjörbylti íslenskri löggjöf til
dæmis um fyrirkomulag lífeyris-
sjóðsréttinda, um fyrirkomulag
vinnudeilna, um uppbyggingu
hjá verkalýðshreyfingunni og
mörgum öðrum sviðum. Þessi
dómur leysir einungis úr einu
tilteknu ágreiningsmáli og það
verður ekki séð að áhrif hans séu
svo víðtæk sem einstaka menn
hafa látið liggja að í skrifum í ís-
lenskum blöðum. Ég held að
menn verði að hafa það í huga að
menn hafa orðið ásáttir um að
lifa saman í samfélögum. Við hér
höfum orðið ásátt um að lifa í
þessu íslenska samfélagi sem
síðan hefur verið skipt upp í
minni sveitarfélög. Við höfum
almennt talið að við yrðum und-
ir ef við stofnuðum ekki til slíkra
félaga. Því verðum við að taka á
okkur ákveðnar byrðar sameig-
inlega og við reynum að skipta
þeim jafnt á milli okkar sem
tekst misjafnlega vel. En fólk er
sammála um að við munum far-
ast ef við ekki höfum eitt slíkt fé-
lag með okkur. Verkalýðshreyf-
ingin er ákveðin tegund af sam-
félagi. Menn hafa orðið sammála
um að bera ákveðnar byrðar
sameiginlega og njóta síðan
sameiginlega réttindanna. Þar
hafa menn litið svo á að þeir sem
standa utan verkalýðsfélaganna,
eins og ljóslega er heimilt ís-
lenskum lögum, njóti samt sem
áður ávaxtanna af starfi félag-
anna. Það hefur verið talið að
hægt væri að gera þá siðferði-
legu kröfu til manna sem njóta
ávaxtanna af ákveðnum félags-
störfum að þeir tækju þátt í bar-
áttunni með einhverjum hætti
eins og að greiða þjónustugjöld
eða félagsgjöld til félaganna en
ekki að láta minnihluta manna
sjá fyrir öllum hinum. Á mann-
réttindasviðinu hefur það að
skylda menn til að vera í einka-
réttarlegum félögum verið talið
ámælisvert og í Mannréttindayf-
irlýsingu Sameinuðu þjóðanna
frá 1948 er kveðið beinlínis á um
að ekki skuli þvinga menn til að
vera í félögum. Þetta er líka að
finna í félagsmálayfirlýsingu
Evrópubandalagsins frá 1989
sem ég gat um áðan en samskon-
ar ákvæði er ekki að finna í
Mannréttindasáttmála Evrópu
og heldur ekki í sáttmálum Sam-
einuðu þjóðanna á þessu sviði.
Sú þróun hefur orðið í túlkun
mannréttindaákvæða að segja
sem svo að það sé röklegt sam-
band á milli réttarins til að
stofna og vera í félagi og réttar-
ins til að vera utan félaga. Þetta
séu ekki jafngild réttindi en allt
að því. Það örlar á þessum skiln-
ingi hjá Evrópudómstólnum í
svokölluðu British Rail-máli þar
sem niðurstaðan var sú að til
manna sem höfðu fengið vinnu
hjá bresku járnbrautunum án
þess að vera félagsbundnir yrði
ekki gerð sú krafa síðar að þeir
gengju í verkalýðsfélag að við-
lögðum vinnumissi ella. í leigu-
bflstjóramálinu var aðstaðan sú
að því var haldið fram, þegar
maðurinn sótti um atvinnurétt-
indi sem leigubílstjóri að honum
væri skylt að vera í félagi leigu-
bflstjóra og hann gekk í slíkt fé-
lag og fékk réttindin. Hins vegar
kom í ljós í dómi Hæstaréttar og
síðar í dómi Mannréttindadóm-
stóls Evrópu að það var alls eng-
in skylda að vera í þessu félagi
þegar hann sótti um réttindi.
Hins vegar setti Alþingi nokkru
síðar lög um að það væri skylda
að vera í félaginu til að öðlast
réttindi til leigubflaaksturs. Á
þetta leggur Mannréttindadóm-
stóllinn mikla áherslu. Það er
hugsanlegt að dómurinn sé að
því leyti keimlíkur dómnum í
British Rail-málinu að það sé
skilyrði þess að leigubílstjórinn
vinnur málið að það var engin
aðildarskylda þegar hann sótti
um réttindi til leiguaksturs í
byrjun. Það er hins vegar óljóst
hvernig dómstóllinn hefði leyst
úr málinu ef lögin um skylduað-
ild sem sett voru síðar hefðu ver-
ið í gildi í upphafi þannig að
þegar hann sótti um leyfi hefði
honum verið ljóst að samkvæmt
íslenskum lögum var honum
skylt að ganga í félagið. Þetta
tengist svo aftur því að þessu fé-
lagi leigubflsstjóra var úthlutað
vissum opinberum skyldum með
Iögum. Hins vegar var þetta
hlutverk þess í opinberum rétti
bundið mjög ströngu eftirliti og
ákvörðunarvaldi opinberrar
nefndar í stjórnarráðinu. Þess
vegna taldi Mannréttindadóm-
stóllinn að þetta félag hefði ekki
nógu mörg einkenni félags opin-
bers réttar og þar af leiðandi var
það talið félag í skilningi 10.
greinar Mannréttindasáttmála
Evrópu.
— Hverjar telur þú að verði af-
leiðingarnar af dómi Mannrétt-
indadómstólsins í leigubfl-
stjóramálinu?
Mér er það ljóst að margir þeir
sem telja að verkalýðshreyfmgin
sé illt afl munu af alefli reyna að
túlka þennan dóm þannig að það
verði til að veikja hina íslensku
verkalýðshreyfingu. Fyrir aðra
eins og mig, sem telja að verka-
lýðshreyfingin gegni mjög mik-
ilvægu hlutverki í samfélaginu
og sé nánast skilyrði allra efna-
hagslegra framfara, þá er þetta
auðvitað áhyggjuefni.
— í lokin langar mig til að
spurja þig um mál sem gæti
hugsanlega orðið að hitamáli í
mannréttindaumræðunni, þá
áráttu einkafyrírtækja og opin-
berra stofnana aö skrá fólk eftir
kennitölu. Getur hún ekki talist
ámælisverð?
Ég sé enga gilda ástæðu til að
nota kennitölur með þeim hætti
sem gert er hér á landi. Auðvitað
er það hagræði að nota kenni-
tölu til skráningar viðskipta-
manna en þegar hagsmunir eru
svo óverulegir miðað við einka-
lífshagsmuni manna þá gildir
það sjónarmið ekki. Umræðan
um notkun nafnnúmera eða
kennitalna hefur aldrei náð út
fyrir þröngan hóp hér á landi en
það má búast við að það fari að
breytast úr þessu.
— Nú viröast íslendingar
værukærari gagnvart eftirliti
með sjálfum sér en aðrar þjóðir.
Hvernig stendur á þvi?
Ég held að það stafi að mörgu
leyti af reynsluleysi. Við treyst-
um líklega allt of mikið á stjórn-
málamenn og embættismenn í
stjórnarráðinu og víðar að þeir
gæti hagsmuna okkar. Þessir
menn geta farið með vald sitt
nokkurn veginn óhindrað og án
eftirlits. Fólk hefur þó smátt og
smátt verið að vakna til lífsins í
þessu sambandi og farið að
gagnrýna ofstjórn og óstjórn
stjórnsýslunar.
— Nýlega var settur virðis-
aukaskattur á dagblöð. I kjölfar
þess hefur blöðunum verið gert
skylt að skrá áskrifendur með
kennitölu. Er það ekki bara
nöldur ef maður er að fetta
fingur út í slflrt?
Nei ég er ekki sammála því að
það sé nöldur. Það er viðleitni til
að koma í veg fyrir ofskráningu á
persónulegum upplýsingum. Þó
að það þurfi ekki að vera mjög
mikilvægar upplýsingar að mað-
ur lesi eitthvert tiltekið dagblað
þá er það mjög mikilvægur liður
þegar tengdar eru saman upplýs-
ingar úr mörgum gagnabönk-
um. Ef til dæmis eru keyrðar
saman áskrifendaskrár blaða og
tímarita við upplýsingar frá vá-
tryggingafélögum og bönkum og
jafnvel sjúkrahúsum og lækn-
um, en þetta er mjög auðvelt ef
allsstaðar eru notaðar kennitöl-
ur, þá er hægt að lesa út úr því
meira og minna upplýsingar um
einkahagi fólks sem það á rétt á
að haldið sé leyndum. Ef ekki
væru notaðar kennitölur væri
ekki hægt að samræma með
þessum hætti upplýsingar um
fólk.
— Hvað getur sá gert sem ekki
vill gefa upp kennitölu sína um
leið og hann gerist áskrífandi
að dagblaði?
Það er ekki heimilt að setja það
sem skilyrði fyrir viðskiptum að
maður gefi upp kennitölu. Ég
man ekki betur en ég hafi séð
dóm í Bandaríkjunum þar sem
banki var dæmdur vegna þess að
hann hafði neitað manni um við-
skipti sem ekki vildi gefa upp al-
mannatryggingarnúmerið sitt.
Hérna á Islandi hefur þetta verið
notað í tíma og ótíma. Þetta hef-
ur verið notað í undirskriftar-
söfnunum í pólitískum rtiálum
eins og VL-málinu. Þar var hver
einstakur maður látinn skrá
nafnnúmerið sitt til að auðveld-
ara væri að tölvukeyra undir-
skriftarskrána og bera saman við
þjóðskrá. Þannig var verið að
safna saman á hentugan hátt
pólitískum upplýsingum um
fólk að mínu viti.
— Má ekki búast við því að ein-
hver láti í framtíðinni reyna á
það fyrir dómstólum hvort
notkun kennitalna brjóti í bága
við lög um vernd einkalífs?
Jú, eins og ég sagði áðan er fólk
farið að gera sér betri grein fyrir
réttindum sínum gagnvart svona
valdi. Hvort sem það er vald á
vegum einkaaðila eða opinberra
aðila og því auknar líkur á að
menn láti reyna á slíkt fyrir ís-
lenskum dómstólum. Ef menn
telja sig ekki fá þá vernd sem
þeir eiga rétt á hjá innlendum
dómstólum þá þurfa þeir að at-
huga hvort ekki sé rétt að halda
lengra og láta reyna á slík rétt-
indi. Ekki eingöngu fyrir Mann-
réttindadómstól Evrópu heldur
er líka hægt að hugsa sér að
menn noti sér þá vernd sem
Sameinuðu þjóðirnar og þeirra
kerfi veitir.
ÚTBOÐ
Óshlíð 1993
Vegagerö ríkisins óskar eftir tilboöum I lagningu
0,45 km kafla á Djúpvegi um Óshllö og fyllingu
bak viö vegskála á sama vegi.
Helstu magntölur: Bergskeringar 1.500 ms, sker-
ingar 10.000 m3 og fyllingar 4.500 m3.
Verki skal lokiö 1. nóvember 1993.
Útboösgögn veröa afhent hjá Vegagerö rfkisins
á (safiröi og ( Borgartúni 5, Reykjavlk (aöalgjald-
kera), frá og meö 27. þ.m.
Skila skal tilboöum á sömu stööum fyrír kl. 14:00
þann 9. ágúst 1993.
Vegamálastjóri
_______________________________________________________J