Tíminn - 27.07.1993, Síða 6

6 Tíminn
Þriðjudagur 27. júlí 1993
Jiirgen Habermas:
Víggirðing Evrópu o
endumýjun Þýskalands
Þessa vikuna (24.-28. maí '93) er til umræðu á Sambandsþing-
inu í Bonn málamiðlunin, sem ríkisstjórnin og sósíaldemókratar
komu sér saman um í málefnum flóttamanna. Ef ofangreindar
meginreglur eru lagðar til grundvallar, er þessi málamiðlun ekki
réttlætanleg siðferðilega. Ihenni er að finna þrjár grundvallar-
villur og eina ranga forsendu:
Jurgen Habermas.
a) Þær reglur, sem fyrirhugaðar
eru, takmarkast við pólitískt hæli og
aðgerðir gegn „misnotkun" flótta-
mannaréttarins. Þar með er gjör-
samlega litið fram hjá því að í mál-
efnum innflytjenda þarf Sambands-
lýðveldið Þýskaland á pólitískri
stefnu að halda sem opnar innflytj-
endum aðra réttarfarslega mögu-
leika. Innflytjendavandamálið er
skilgreint á rangan hátt og það hefur
afdrifaríkar afleiðingar. Því ef ein-
hver rýfur lagaleg tengsl milli
spuminga, sem varða pólitískt hæli
annars vegar og innflutnings af fá-
tæktarástæðum hins vegar, þá lýsir
sá hinn sami því óbeint yfir að hann
vilji losa sig undan þeirri siðferði-
legu skuldbindingu, sem Evrópa
hefur gagnvart flóttamönnum frá
þeim svæðum jarðarinnar sem sokk-
in eru í eymd og fátækt. í staðinn
verður hann að sætta sig við að
straumur ólöglegra innflytjenda til
landsins fari gjörsamlega úr bönd-
unum, en slíkt er hvenær sem er
hægt að færa sér pólitískt í nyt inn-
anlands með því að kalla það „mis-
notkun á flóttamannaréttinum".
b) Með því að bæta grein 16a við
stjómarskrána er grafið undan „eðl-
isinntaki" hins einstaklingsbundna
réttar til pólitísks hælis. Eftir það er
nefnilega hægt að vísa flóttamönn-
um, sem koma til landsins frá svo-
kölluðu ömggu þriðja ríki, úr landi
án þess að leggja fram dómsúrskurð.
Þar með er innflytjendabyrðinni úr
Austur-Evrópu ýtt yfir á nágranna-
lönd okkar, einkum Pólland, Tékk-
neska lýðveldið, Slóvakíu og Ung-
verjaland, þ.e.a.s. yfir á lönd sem
tæpast búa við þær aðstæður núna
að geta tekið þannig á þessu vanda-
máli að óaðfinnanlegt sé frá réttar-
farslegu sjónarmiöi. Þar að auki eru
vandkvæði á þeirri takmörkun sem
gerð er á réttaröryggi flóttamanna
frá löndum, sem að mati Sambands-
lýðveldisins em skilgreind sem „laus
við ofsóknir". - '
c) Málamiðlunin,' sem fyrir liggur í
málefnuni fióttamanna, felur það í
sér að breytingum á ákvæðum um
leiðir til að öðlast ríkisborgarárétt er
hafnað, J stað þess að gera þeim út-
lendingum þegar em komnir með
fasta búsetu í landinu, sérstaklega
þeim „gestaverkamönnum" („Gast-
arbeiter") sem fengnir vom til lands-
ins, auðveldara að öðlast ríkisborg-
araréttindi. Þeim er synjað um tvö-
faldan ríkisborgararétt, sem þeir af
skiljanlegum ástæðum kjósa heldur;
meira að segja bömin þeirra, sem
fædd em í Þýskalandi, hljóta ekki
sjálfkrafa ríkisborgararétt Á hinn
bóginn njóta þýskættaðir Austurevr-
ópubúar, þ.e. einkum Pólverjar og
Rússar sem geta sýnt fram á þýskt
ættemi, stjómarskrárbundins réttar
til að gerast ríkisborgarar.
d) Stefna okkar í málefnum flótta-
manna byggist á þeirri forsendu að
Þýskaland sé ekki innflytjendaland.
En það er ekki í samræmi við sögu-
legar staðreyndir. Frá því á önd-
verðri 19. öld hafa að vísu hátt í 8
milljónir Þjóðverja flutt til Banda-
ríkjanna einna. En jafnframt hefúr
verið mikil hreyfing innflytjenda
hingað síðustu hundrað árin. Fram
að fyrri heimsstyrjöldinni komu 1,2
milljónir innflytjenda til landsins í
atvinnuskyni; í lok seinni heims-
styrjaldarinnar vom 12 milljónir
vegvilltra útlendinga í Þýskalandi
(„displaced persons") — að stærst-
um hluta nauðungarverkamenn,
sem hafði verið vísað burt úr Pól-
landi og Rússlandi. Árið 1955 hófst
svo skipulagt átak til að fá hingað
ódýra, einhleypa, karlkyns verka-
menn frá löndunum f Suður- og
Suðausturevrópu — þangað til það
lagðist af 1973.
í dag em fjölskyldur og afkomend-
ur þeirra „gestaverkamanna", sem
ekki snem aftur, í þeirri þverstæðu-
kenndu stöðu að vera innflytjendur
án þess að framtíð þeirra sem slíkra
sé trygg — þeir em Þjóðverjar með
erlent vegabréf. Þetta fólk er megnið
af þeim 8,2 prósentum útlendinga
sem bjuggu í Sambandslýðveldinu
árið 1990. Án þessara útlendinga
hefði uppsveiflan í efnahagslífi okkar
á sínum tíma, sem enn á sér enga
aðra hliðstæðu en efnahagsundrið í
Japan, ekki verið möguleg. Andstað-
an gegn því að veita þessu fólki ríkis-
borgararétt er enn óskiljanlegri ef
haft er í huga að gamla Sambands-
lýðveldið (fyrrum Vestur-Þýskaland)
veitti 15 milljónum þýskra og þýsk-
ættaðra flóttamanna ríkisborgara-
rétt, sem vom samt ekki sfður „nýir
borgarar".
Sjálfsskilningur
Þjóðveija
Til að skilja hvers vegna umfjöllun
um flóttamenn hefur verið svo tak-
mörkuð sem raun ber vitni, er nauð-
synlegt að líta á það í ljósi þess að
sjálfsskllningur Þjóðverja hefur
gmndvallast á menningu og tungu.
Allt til loka seinni heimsstyrjaldar-’
innar var gerður hjá okkur hárfínn
greinarinunur á „Þjóðverjum", þ.e.
ríkisborgumm af þýsku ættemi,
„ríkisþjóðverjum", þ.e. ríkisborgur-<
úm af Öðrú ættemi og síðan „þýsk-,
um að þjÖðemi" — þýskættuðu fólki
utan Þýskalands. Á meðan þjóðem-
isvitund Frakka hefur þróast í
tengslum við landsvæðið sem ríkið
nær yfir, þá hefur þjóðemisvitund.
Þjóðverja byggst á rómantískættaðri
hugmynd menntastéttarinnar um
menningu sem gmndvöll þjóðemis.
Þessi hugmynd lýsti ímyndaðri ein-
ingu sem sótti styrk í sameiginlega
tungu, hefð og uppruna. Einingar-
hugmyndin var á sínum tíma (18. og
19. öldinni) nauðsynleg til að losna
úr viðjum smáríkjalyrirkomulags-
ins.
Það hafði ekki minni áhrif að þjóð-
emisvitund Frakka þróaðist sam-
hliða baráttu þeirra fyrir borgaraleg-
um og stjómmálalegum réttindum
gegn fullveldi eigin konungs á með-
an þýsk þjóðemisstefna kristallaðist,
óháð baráttu fyrir borgaralegum
réttindum, í baráttunni við Napóle-
on, sem var utanaðkomandi óvinur.
í kjölfarið á einu slíku frelsisstríði
Þjóðverja náði þjóðemisvitund
þeirra að samlagast hugmyndinni
um einstæðan uppmna og menn-
ingu þjóðarinnar — þjóðemissér-
hyggja sem átti eftir að setja mark
sitt á sjálfsmynd Þjóðverja.
Eftir að íbúar Þýska sambandslýð-
í fyrri hluta greinarinnar „Víg-
girðing Evrópu og endumýjun
Þýskalands" fjallaði Habermas
almennt ttm flóttamannavand-
ann í Evrópu frá sjónarhóli sift-
fræðínnar og velti því iyrir sér
hvemlg réttlætanlegt væri að
bregðast við honum. Það voru
einkum tvsr meginspumingar
sem hann reyndi að Icita svars
við. Sú fyrri var hvaða kröfur
um aðlögun væri réttmætt að
gera til innflyljenda. Til þess
að geta svarað þcssarí spum-
ingu taldi Habermas að gera
þyrfti gremarmun á tveim svið-
um nútímaþjóðféiaga: stjdm-
málasviðinu og menningar-
sviðinu. Og taldi rcttlætanlegt
aö lýðræðisleg réttarríki krefð-
ust þess af innflytjendum að
i : þeir aðlöguðu slg að stjórn-
málahefð sinna nýju heim-
kynna, en þyrftu ekki að aðlaga
sig að menningarhefð þeirra að
öðru leyti og þyrftu því etdd
heldur að gefa sína eigin
menningarhefð upp á bátinn.
Seinni spumingin var um það,
hverjum eigi að hleypa inn og
hvaða viðmiðanir eigi þá að
styðjast við. Niðurstaðan var í
stuttu máli sú, að í ijósi sög-
unnar bæri Evrópuþjóðunum
skylda til að haida uppi frjáls-
iyndri og öriátri innflytjenda-
pólitík.
Þaim 1. júli síðastliðinn tóku
gildi í Þýskalandi nýjar reglur
um flóttamenn og innflyfjend-
ur. í þessum hluta grehtarinn-
ar fjailar Habermas um þessar
nýju reglur og forsendur þeirra
í Ijósi þeirra almennu niður-
staðna sem fengust í fyrri hlut-
anum. Greinin hirtist í Die Zeit
28. maí síðastiiðinn.
veldisins (Vestur-Þýskalands) höfðu
náð sér að nokkru eftir það menn-
ingarskipbrot sem glæpir nasista
gegn mannkyninu voru, snéru þeir
frá þessari hugmynd um sérstöðu
sína í heimi þjóða. Fullveldismissir-
inn og áhrifaleysi Vestur-Þýskalands
í tvískiptum heimi ýttu undir frá-
hvarf frá fyrri hugmyndum. Upp-
lausn Sovétríkjanna og sameining
þýsku ríkjanna hafa svo aftur breytt
sjálfsmati eftirstríðsáranna í grund-
vallaratriðum. Sú spuming hlýtur
því að vakna, þegar maður veltir fyr-
ir sér uppgangi hægri öfgamanna og
falsáróðri um pólitíska flóttamenn
honum tengdum, hvort sameinað
Þýskaland velji áfram veg pólitískrar
siðmenningar eða taki upp gömlu
sérhyggjuna í breyttri mynd. Þessari
spumingu er langt í frá auðsvarað,
þar sem íbúar ríkjanna tveggja (A-
og V-Þýskalands) bjuggu lengi við
ólíkan kost og hafa ekki gert upp við
sig hver mælistikan í pólitísku sið-
ferði eigi að vera.
Sú leið sem valin var, að V-Þýska-
land innlimaði A-Þýskaland með því
að nýju „löndin" (fylkin) gengju í,
Þýska sambandslýðveldið, er vafa-
söm ef litið er til pólitískrar stefnu-
mörkúnar í stjómarskrármálum og
hefur komið í veg fyrir að einhver
stjómlagaumræða hafi átt sér stað. í
staðinn komú síðbúnar sýndanpn-
ræður um stöðu höfuðborgarinnar.
Nú er svo komjð að borgarar Þýska
alþýðulýðveldisins sem var, sem hafa
verið niðurlægðir hvað eftir annað '
og að miklu ieyti verið sviptir bæði
helstu talsmönnum sínum og sínum
eigin pólitíska umræðuvettvangi,
eiga við önnur vandamál að stríða. í
stað þess að koma með innlegg í um-
ræðumar er beitt íkveikjum og
gremjan ólgar undir niðri. Hin
breyttu valdahlutföll og ný staða í
innanríkismálum kalla vissulega á
ný svör. En það er óljóst með hvaða
hugarfari Þjóðverjar ætla að fram-
kvæma þær breytingar sem nauð-
synlegar em, ef viðbrögðin verða
áfram ekki önnur en bráðabirgða-
ákvarðanir stjómvalda á meðan við-
horfin em stöðugt að breytast undir
yfirborðinu.
Aftur til fortíðar
Sagnfræðingar, sem skrifa í flýti
bækur eins og .Afturhvarf til sög-
unnar" eða „Hræðslan við völdin",
hvetja til þess að um leið og gamla
Sambandslýðveldið (V-ÞýskaJand) er
kvatt sé horft til fortíðar. Þar með er
lýðræðisþróunin, sem átt hefur sér
stað f Þýskalandi eftirstríðsáranna,
brennimerkt sem hin eiginlega sér-
leið Þjóðverja. í gamla Sambands-
lýðveldinu á óeðlilegu ástandi að
hafa verið neytt upp á sigraða og
sundraða þjóð. Nú þarf að leiða þjóð-
ina út úr draumaheimi valdleysunn-
ar og koma henni aftur á þá braut
sem Bismarck markaði, þar sem
Þýskaland á að vera sjálfsömgg
valdaþjóð í miðju Evrópu. Á bak við
fagnaðarlætin vegna tímamótanna,
sem urðu 1989, leynist einnig þrá
þeirra, sem ekki gátu sætt sig við
tímamótin sem urðu 1945, um að
ástandið faerist aftur í eðlilegt horf.
Þessi endurskoðunarstefna, sem
kraumar undir niðri í þjóðfélaginu,
er ekki eini valkosturinn. Önnur leið
er greinilega til, þar sem gamla
Sambandslýðveldið er kvatt með allt
öðm hugarfari og nýju sjónarhomi.
Til skemmri tíma litið þarf það alls
ekki að þýða að nýir möguleikar
opnist, en nýju ljósi er engu að síður
varpað á tengsl Þýskalands við Vest-
urlönd. Að horft sé til vesturs er ekki
því einu að þakka að skynsamleg
tímamótaaðlögun hafi átt sér stað f
utanríkismálum, og raunar alls ekki
neinni pólitískri ákvörðun að þakka
eingöngu. Þvert á móti er um djúp-
stæða hugarfarsbreytingu að ræða,
þar sem horfið var frá þeirri sér-
þýsku hefð, sem var allsráðandi á
tímum Vilhjálms keisara og varð síð-
ar til þess að Weimarlýðveldið leið
undir lok. Áherslan á samskiptin við
Vesturlönd opnaði greiða leið til við-
horfsbreytingar, sem náði til mun
breiðari hóps í kjölfar æskulýðsbylt-
ingarinnar 1968 við hagstæð skilyrði
velferðarþjóðfélagsins, auk þess sem
lýðræði og réttarríki náðu í fyrsta
sinn að skjóta rótum í þýskri stjóm-
málahefð.
í dag er mikilvægast að pólitískt
hlutverk Þýskalands aðlagist nýjum
veruleik^, án þess að þrýstinguripn
af efnahagslegum og félagslegum
vandamálum, sem fylgja sameiningu
ríkjanna, valdi því .að horfið verði af
, braut pólitískrar siðmenningar, sem
þróaþist jafnt og þétt allt'til ársins
1989 — og án þess að varpa fyrir
róða þeim siðferðílega árangri sem
náðst hefur í sjálfsskilningi þjóðar-
innar, sem byggist ekki lengur-á
þjóðemi heldur ríkisborgararétti.
Guðsteinn Bjamason og
Agúst Þór Ámason þýddu.
Athugasemd þýðenda
Leiðinleg mistök urðu í uppsetn-
ingu þess hluta greinarinnar, sem
birtist í Tímanum síðastliðinn föstu-
dag. Með þýðingunni birtist stuttur
inngangur, sem átti að vera lesend-
um örlítið til aðstoðar við lesturinn.
Hins vegar var ekki alveg Ijóst hvar
þessum inngangi lauk og hvar grein-
in eftir Habermas hófst, enda þótt
glöggir lesendur hafi eflaust áttað
sig á því. Til að fyrirbyggja misskiln-
ing er þó rétt að taka fram að grein
Habermas hófst á fyrirsögninni „Víg-
girðing Evrópu og endumýjun
Þýskalands", sem leit út eins og
millifyrirsögn, en átti að vera aðal-
fyrirsögn greinarinnar.