Tíminn - 17.11.1993, Blaðsíða 3

Miðvikudagur 17. nóvember 1993
Mannkynið og matvælin
Af matvælaframleiðslu heimsins
B VETTVANGUR
Jónas Jónsson
búnaSarmólastjóri
Til þess að halda núverandi nær-
ingarástandi mannkyns í horfinu
þarf að afla matar fyrir 250 þús-
und nýja munna á degi hveijum,
eða meira en 90 milljónir manna
á hveiju ári. Slík er fólksfjölgunin
nú og hún er líkleg til að verða
svipuð eða ekki minni næstu ára-
tugina.
Horfumar í matvælaframleiðslu
heimsins nú em ekki þannig að
miklar líkur séu á að þetta takist.
í>vert á móti bendir allt til þess að
bilið á milli þarfa mannkynsins
fyrir mat og þess, sem tekst að
framleiða af honum, fari stækk-
andi.
Reynsla tveggja stærstu þjóða
heims, sem mest hafa lagt sig eft-
ir því að halda aftur af fólksfjölg-
uninni — Kínveija, sem nú em
1.178 milljónir, og Indveija, sem
nú em 897 milljónir — er sú að
enn fjölgar þeim verulega, þrátt
fyrir allar þeirra aðgerðir. Með
sama áframhaldi mun fólksfjöld-
inn í Indlandi tvöfaldast á næstu
34 ámm, en í Kína á næstu 60 ár-
um. Par sem fólksfjölgunin er
mest, eins og í Pakistan, íran og
Nígeríu, mun það taka aðeins 20-
23 ár að fólksfjöldinn tvöfaldist.
Þetta bendir til þess að langt sé að
bjða þess að vemlega hægi á
fólksfjölguninni í heiminum.
Ræktunarlönd heimsins hafa
ekki stækkað, þvert á móti dregist
saman hin síðari ár. Þau em nú
minni að flatarmáli en þau vom
1975. Stærst vom þau talin 1981
735 milljónir hektara, en nú em
þau talin 695 milljónir ha. Reikn-
að á hvem íbúa jarðar hafa þau
dregist saman allt síðan 1950, þá
vom þau 0,23 ha á íbúa, en em nú
talin 0,13 ha. Þess ber að geta að
uppskera af hverri flatareiningu
hefur aukist allmikið á þessum
tíma, einkum vegna nær tíföldun-
ar á notkun tilbúins áburðar. En
nú hefur sú notkun staðið í stað
um nokkur ár og aðeins minnkað
allra síðustu árin. Reiknað á hvem
íbúa hefur áburðamotkun dregist
töluvert saman síðustu árin.
Komframleiðslan er langsam-
lega mikilvægasti þáttur mat-
vælaframleiðslu heimsins. Röskur
þriðjungur af kominu er notaður
sem fóður fyrir búfé og hefur það
hlutfall verið svipað síðustu ára-
tugina, en oft er talað um það sem
sóun matvæla, þar sem tiltölulega
lítill hluti af næringargildi koms-
ins skilar sér í afurðum búfjárins,
að vísu sem mjög verðmætt dýra-
prótein, en að sjálfsögðu em það
nær eingöngu hinn ríkari hluti
mannkynsins sem getur leyft sér
þann munað. Heildarkomfram-
leiðsla heimsins hefur farið nokk-
uð jafnt vaxandi allan síðari hluta
aldarinnar. Allra síðustu árin hef-
ur hún þó verið sveiflukenndari
en áður og samdráttur orðið ein-
stök ár. Mest varð hún þó árið
1990, 1.780 milljónir lesta.
Reiknað á hvem íbúa var kom-
framleiðsla heimsins mest í kring-
um 1980. Mest varð hún 346 kg á
mann 1984, en nú virðist hún
hafa fallið niður í um 315 kg á
mann á ári.
Mikilvægustu komtegundimar og
þar með mestu fæðugjafar mann-
kynsins em hveiti, hrísgijón og
maís; næst þeim koma suðrænu
komtegundimar hirsi og durra, en
þær norrænu, bygg, hafrar og rúg-
ur, koma þar alllangt að baki.
Af öðmm jarðargróðri koma
sojabaunir næst í röðinni. Þær
em mjög mikilvægur próteingjafi
bæði fyrir fólk og búfé. Ræktun
þeirra hefur mjög aukist síðustu
fjömtíu árin og er enn í nokkmm
vexti, en reiknað á hvem íbúa
hefur hún staðið í stað síðustu tíu
árin. Uppskera sojabauna nemur
nú um 110 milljónum lesta og
kemur öll frá fremur suðlægum
löndum.
Kjöt og fiskur
Heildarkjötframleiðsla heimsins
hefur vaxið jafnt og þétt allan
síðari hluta þessarar aldar. Fyrst
og fremst ber þetta vott um batn-
andi kjör fólks í þeim löndum og
hlutum heimsins þar sem fólk
hefur almennt komist yfir fátækt-
armörk. Því enn er kjötneysla að
mestu forréttindi hinna ríkari í
heiminum.
Árið 1950 var kjötframleiðslan í
heiminum 46 milljónir lesta og
neyslan á hvem íbúa 18,0 kg. Ár-
ið 1992 er áætlað að kjötfram-
leiðslan hafi numið 176 milljón-
um lesta og neyslan á hvem íbúa
32,1 kg. Þess er nú farið að gæta
að draga muni úr árlegri aukn-
ingu framleiðslunnar og hún
e.t.v. stöðvast fyrr en varir.
Reiknað á hvem íbúa er fram-
leiðslan þegar farin að dragast
saman og er nú svipuð og fyrir
átta ámm.
Þeim sem þetta ritar em ekki til-
tækar tölur yfir þróun í mjólkur-
framleiðslu eða eggja, en mjólk-
urframleiðsla skiptir hinn ríkari
hluta heimsins að sjálfsögðu
mjög miklu máli, en á það má
benda að framleiðsla þessara
matvæla lýtur sömu forsendum
og kjötframleiðslan.
Ekki em taldar líkur á að kjöt-
framleiðsla af grasbítum, sérstak-
lega ekki af beitilöndum, geti
vaxið mikið frá því sem hún er
nú. HI þess em beitilöndin í hin-
um heitari löndum á of miklu
undanhaldi, þar sem eyðimerkur
breiðast út vegna tíðra þurrka. Ef
kom er notað til fóðurs, þarf sjö
kíló af komi til að framleiða eitt
kíló af nautakjöti, rúmlega fjögur
kíló ganga til að framleiða kflóið
af svínakjöti og tvö til þijú fyrir
hvert kíló af kjúklingakjöti.
Þannig er öll kjötframleiðsla með
kom sem fóður mikil sóun á mat.
Heildarfiskafli heimsins hefur
aukist jafnt og þétt síðan 1950. Þá
nam hann 22 milljónum lesta,
varð mestur 100 milljónir lesta
1989, en hefur síðan verið um 97
milljónir lesta. Af því er dregin sú
ályktun að ekki sé þess að vænta
að hann eigi eftir að aukast frek-
ar, enda vitað um að mjög víða
hefur verið um ofveiði að ræða
síðustu ár og áratugi og stöðugt
fleiri þjóðir takmarka nú veiðar
verulega. Reiknað á hvem íbúa
hefur fiskafli dregist saman um
8% síðan 1984. Verulegur hluti
fisksins fer í vinnslu og skilar sér
ekki sem fæða fyrir fólk nema að
litlum hluta.
Fiskeldi fer stöðugt vaxandi og
ljóst er að aukið framboð af fiski
fæst aðeins með auknu fiskeldi.
Því fiskeldi, sem einkurn er
stundað á norðurhvelinu, em þó
þau takmörk sett að megnið af
því fóðri, sem til þess er notað,
kemur af öðmm fiski, sem annars
a.m.k. að hluta mætti nota til
manneldis.
Framleiðsla með fiskeldi, að
meðtöldum skelfiski og krabba-
dýmm, er nú talin nema 12,6
milljónum Iesta; auk þess nemur
framleiðsla vatna- eða sjávarpl-
antna til manneldis 3,9 milljón-
um lesta. Vænst er að þessi fram-
leiðsla nemi um 20 milljónum
lesta um aldamótin.
Er próteinskortur
yfirvofandi?
Ljóst er af framansögðu að
skortur á próteini, sem er h'fs-
nauðsynlegt öllum mönnum til
eðlilegs vaxtar og þroska, er yfir-
vofandi og líklegri til að hijá
mannkynið enn meir en skortur
á orku í fæðunni, þar sem ætla
má að kom og önnur framleiðsla
úr jurtaríkinu gangi meir og meir
beint til manneldis. Það, sem
eykur enn á hættuna á prótein-
skorti, er sú staðreynd að beiti-
lönd, einkum í hinum heitari
löndum þar sem þurrkar herja,
ganga mjög úr sér og verða víða
að eyðimörkum. Á öðmm stöð-
um veldur eyðing skóga, einkum
í fjallshlíðum, aukinni flóða-
hættu og því fylgir geysileg jarð-
vegseyðing, þannig að bæði beiti-
lönd og akurlendi tapast.
Vatnsskortur, jarðvegs-
eyðing og önnur eyoi-
legging nytjalands
Eins og vikið hefur verið að hér
að framan, virðist af mörgum
ástæðum ganga á það Iand sem
mannkynið getur nýtt sér til að
framleiða matvæh. Stöðugt meira
af ræktunarlöndum fer undir
hvers konar mannvirki, borgir
þenjast út og leggja undir sig
ræktað land, og vegir og önnur
samgöngumannvirki skerða
landið jafnvel enn frekar. Jarð-
vegseyðing, brottskolun jarðvegs
og uppblástur, veldur þó enn
meiri skaða, en fyrir henni liggja
margháttaðar orsakir: stöðugt
tapast mikið af jarðvegi þar sem
einhliða komrækt er stunduð ár
eftir ár og landið liggur opið yfir
veturinn, land blæs upp vegna
þurrka og ofbeitar og eyðimerkur
breiðast út. f þurmm og heitum
löndum þar sem uppgufun er
mikil, eyðileggst jarðvegur vegna
aukinnar seltu og svo mætti lengi
telja.
Vatnið er forsenda fyrir ahri
ræktun, sem og öhu lífi. Vatns-
skorts eða vatnsþurrðar er ekki
aðeins farið að gæta í hinum
þurrn og heitu Iöndum, heldur
og á vissum svæðum í heittempr-
aða beltinu, eins og t.d. í Norður-
Ameríku. Þar er vatnið, sem áður
var notað til áveitna og vökvun-
ar, nú leitt í vaxandi mæli til stór-
borganna og landbúnaður getur
af skiljanlegum ástæðum ekki
keppt við þá notkun.
Hver verður þróunin?
Þó að margt bendi til þess að
stöðugt verði erfiðara og erfiðara
að fullnægja þörfum mannkyns-
ins fyrir mat, em svo margir þætt-
ir óljósir að erfitt er að fuUyrða um
það hver þróunin verður næstu
áratugina; hvort hungur og van-
næring fari vaxandi eða hvort eitt-
hvað muni takast að bæta úr,
þannig að þeim fækki hlutfaUslega
sem búa við stöðugan skort.
Reyndar em ekki til um það nein-
ar öruggar tölur, einfaldlega vegna
þess að engar viðhhtandi kannan-
ir á næringarástandi í heiminum
hafa verið gerðar. Það er aðeins
þegar vannæringin nær því að
verða beint hungur og við sjáum
myndir af því vesalings fóUti á
sjónvarpsskerminum, að við ger-
um okkur grein fyrir að við lifum
því miður í heimi, sem ekki er á
framfarabraut í þessu tilfeUi. Því
hefur til dæmis verið slegið föstu
að í Afríku hafi komframleiðslan á
hvem íbúa álfunnar farið lækk-
andi í meira en tvo áratugi.
Menn spyija sig mjög oft að því
hvort þetta sé ekki aðeins spum-
ing um að deila umframfram-
leiðslu og matvælabirgðum ríku
þjóðanna á milli þeirra fátæku og
sveltandi. Að sjálfsögðu ætti það
að verða fyrsta skrefið, en það
mundi því miður ná svo ósköp
stutt.
Hitt ætti mönnum að vera Ijóst
að mannkynið hefur ekki efni á
því að láta nein lönd, sem til þess
em fallin að framleiða á þeim
mat, óræktuð. Það hefur ekki
efni á að láta neinar landbúnað-
arbyggðir fara í eyði.
Tölulegar heimildir í þessari grein eru flest-
ar úr riti sem nefnist .Vital Signs 1993* og
gefið er út af stofnun sem nefnist .Worki
Watch Institute* (Varðstöð veraldar), sem
starfar í Bandaríkjunum, og aðrar upplýs-
ingar að miklu leyti úr því riti eða öðrum
frá þeirri stofnun.
TIMINN
er sjálfstætt dagblað,
óháð stjórnmálaflokkum, og byggir
á traustum grunni.
Lesendur Tímans láta sig varða
ábyrga og gagnrýna umræðu
í óháðum fréttamiðli.
Markmiö okkar er að fylla í skarð,
sem myndast hefur í íslenskri
blaðaútgáfu. Til þess höfum við
stuöning margra góðra manna.
Velkomin í hópinn!
Ég óska eftir að taka áskriftartilboði Tímans.
Áskriftargjald er 1400- kr. á mánuði, en ég
fæ mánuð númer tvö frían.
Nafn__________________________________________
Heimili
Póstfang
Sími_____
Kennitala
Færið upphæðina á greiðslu- _
kortareikning minn: _ ) VISA EURO
Kortnúmer
Gildir út
1 1.1*1 1 1
Undirskrift
„Hittætti mönnum að vera Ijóst að mannkynið
hefur ekki efni á því að láta nein lönd,
sem til þess eru fallin aðframleiða á þeim mat,
óræktuð. Pað hefur ekki efni á að láta neinar
landbúnaðarbyggðir fara í eyði."