Tíminn - 07.01.1994, Síða 6

6
Wbmmn
Föstudagur 7. janúar 1994
Valddreifing eöa miöstýring í vísindastefnu ríkisstjórnarinnar:
Vísindin fjötruð
í flokkspólitík?
IOECD-skýrslu, sem vakti
mikla athygli þegar hún
kom út í fyrra, var m.a. bent
á aö málefni raimsókna- og vís-
indastarfs virtist ekki njóta for-
gangs í íslenskum stjómmálum
og að áhugaleysi ríkti meðal
stjórnmálamanna um þennan
málaflokk. Nú hefur hins vegar
verið kynnt ný vísindastefna
ríkisstjórnarinnar, sem sam-
þykkt var með sérstakri yfirlýs-
ingu á ríkisstjórnarfundi í
haust, og stóð öll ríkisstjómin
að þeirri afgreiöslu. Þessa dag-
ana er unniö hörðum höndum
aö útfærslu vísindastefnunnar,
en í því starfi hefur verið leitaö
eftir viðbrögöum frá þeim aðil-
um sem stunda vísinda- og
rannsóknastörf, vísindasamfé-
laginu sem svo hefur verið kall-
að.
Nýlega var efnt til málþings á
vegum menntamálaráðuneytis-
ins um vísinda- og tæknistefn-
una, en þar fengu Ólafur G.
Einarsson menntamálaráðherra
og aðalhöfundar vísindastefn-
unnar, þeir Þórólfur Þórlinds-
son prófessor og Ólafur Davíðs-
son ráðuneytisstjóri, að heyra
hvaða undirtektir stefnumörk-
unarframtakið fékk hjá þeim
fjölmörgu vísinda- og fræöi-
mönnum sem þar vom saman
komnir. Að dómi Þórólfs Þór-
lindssonar var greinilegt á mál-
flutningi manna á málþinginu
og þeim athugasemdum og
ábendingum, sem síðan hafa
komið fram um málið, aö
nokkuð víðtækur velvilji ríkir í
garö stefnuyfirlýsingar ríkis-
stjómarinnar, þó ágreiningur sé
til staðar um útfærslu á ein-
stökum atriðum, einkum þeim
er lúta að skipulagi og upp-
byggingu vísinda- og rann-
sóknastarfs. Þórólfur segir að í
framhaldi af úrvinnslu þeirra
athugasemda, sem nú er veriö
aö safna saman í menntamála-
ráðuneytinu, verði haldinn
annar fundur, eins konar fram-
haldsfundur af málþinginu, þar
sem reynt verði að ná fram sem
ásættanlegastri lendingu.
Aukin valddreifing
í ljósi gagnrýni OECD-skýrsl-
unnar á áhugaleysi stjómmála-
manna á rannsókna- og vís-
indastarfi og því að ýmsir tals-
menn vísindasamfélagsins hafa
lýst svipuðum skoðunum, bæöi
á málþingi ráðuneytisins á dög-
unum og áður, virðist það
óneitanlega mótsagnakennt
hversu almennar efasemdir eða
gagnrýni er uppi meðal þessara
sömu talsmanna vísindasamfé-
lagsins gagnvart því að stjóm-
málamenn láti þennan mála-
flokk til sín taka. Þessi gagnrýni
lýtur þó aö því að hin nýja vís-
indastefna feli í sér hættu á
Þórólfur Þórlindsson prófessor situr
í vísindastefnunefnd og er annar
tveggja abalhöfunda vísindastefn-
unnar.
miðstýringu og stjómlyndi, þar
sem pólitísk stjórnvöld hafi
alltof mikil áhrif á vísindastarf-
semina. Aö samfara fyrirheiti
um stóraukin fjárframlög til
vísindalegra rannsókna yxi líka
pólitískt vægi þessa málaflokks
og gerði hann líklegri til að
verða aö bitbeini í dægurþrasi
stjómmálabaráttunnar.
í grófum dráttum er staða
þessara mála þannig í dag, aö
opinber framlög íslendinga til
rannsókna- og þróunarstarf-
semi em ekki ósvipuð því sem
gerist og gengur á hinum Norð-
urlöndunum. í prósentum af
heildarútgjöldum taliö em þau
jafnvel eitthvaö hærri en í Dan-
mörku og Finnlandi. Framlag
atvinnulífsins hins vegar er
áberandi mikið minna en í ná-
grannalöndunum. Öll framlög
á íslandi til vísinda og rann-
sókna munu vera um 1,2% af
vergri þjóðarframleiðslu eða
um 4,5 milljarðar króna. Ólafur
G. Einarsson ítrekaöi á mál-
þinginu á dögunum að stefna
ríkisstjómarinnar væri að auka
fjárframlög til þessara mála.
Menntamálaráðherra sagði
jafnframt að veigamikill þáttur
í stefnumörkun ríkisstjórnar-
innar í vísindamálum væri
valddreifing. Einn mikilvægasti
þátturinn í þessari valddreif-
ingu væri aö skapa eitt visinda-
og tækniráð í stað Rannsóknar-
ráðs og Vísindaráðs. Hann und-
irstrikaði aö hugtakiö stefnu-
mótun væri vandmeðfariö í
Ólafur Davíbsson rábuneytisstjóri
situr í vísindastefnunefnd og er
annar tveggja abalhöfunda vís-
indastefnunnar.
þessu samhengi, sérstaklega
þegar kæmi að mörkunum
milli þess sem unnið er á vett-
vangi ríkisstjómarinnar og þess
sem unnið er af vísindamönn-
unum sjálfum. „Við núverandi
skipulag veröur ríkisstjórn aö
ákveða hversu stór hluti af upp-
hæöinni ætti aö renna til Rann-
sóknasjóðs Rannsóknarráðs,
Vísindasjóðs, Rannsóknasjóös
Háskólans, svo og til ýmissa
rannsóknarstofnana. I slíkri
ákvöröun felst óhjákvæmilega
stefnumótun af hálfu ríkis-
stjórnarinnar," sagði Ólafur G.
Einarsson. Síðan sagöi hann:
„Stefnumótun af hálfu ríkis-
stjórnarinnar hefur afgerandi
áhrif á starfsemi vísinda í heild.
Kjami málsins er þó sá að nú-
verandi skipulag, sem í fljótu
bragði virðist byggja á þó nokk-
urri valddreifingu, gefur ríkis-
stjóm ekki möguleika á því að
láta vísindasamfélagið móta
stefnuna að öllu leyti. Breytt
skipulag vísindamála, þar sem
gert er ráð fyrir einu vísinda- og
tækniráði, gæfi vissulega mun
meiri möguleika til valddreif-
ingar, þannig að fræðimenn
sjálfir geti haft áhrif á nýtingu
fjármagns, heldur en það skipu-
lag sem við búum við í dag."
Ráöherrann telur þannig að
áhrif vísindasamfélagsins gætu
orðiö mun meiri og sterkari, ef
það ætti sér einn sterkan og öfl-
ugan vettvang eða hagsmuna-
gæsluaðila, sem kæmi fram
gagnvart fjárveitingavaldinu og
Ólafur C. Einarsson menntamála-
rábherra.
stjórnmálamönnum. Sú stað-
reynd, að vísindastarfsemi og
rannsóknir eru í aðalatriðum
klofin í tvær fylkingar — Rann-
sóknarráðs annars vegar og Vís-
indaráðs hins vegar — gagnvart
pólitískum stjómvöldum, hefur
að mati Ólafs háð þessari starf-
semi og gert henni erfiðara en
ella að ná athygli og áhuga
stjómmálamanna.
Áhrif stjórnmálamanna
En þessi breyting þýðir að
skipulag, starfsreglur og val á
mönnum í hið sameinaða vís-
inda- og tækniráð getur ráðið
úrslitum um hvort sameining
ráöanna leiðir til valddreifing-
ar, eins og ráðherrann heldur
fram, eða hvort útkoman verð-
ur einfaldlega aukin miðstýr-
ing. Og það er þama sem hníf-
urinn viröist standa í kúnni, ef
marka má málflutning vísinda-
mannanna á málþingi ráðu-
neytisins á dögunum. Sú rök-
semd, að þörf sé á markvissari
og sterkari hagsmunagæslu fyr-
ir vísindastarfsemi gagnvart
stjórnmálamönnum, virðist
eiga almennan hljómgrunn
meðal vísindamanna og hug-
myndin um eitt öflugt vísinda-
og tækniráö viröist sem slík
ekki mjög umdeild. En áherslan
á að ná athygli stjórnmála-
mannanna hefur alið af sér þær
áhyggjur í vísirtdasamfélaginu,
að í leiðinni muni þessir sömu
FRETTA-
SKÝRING
BIRGIR GUÐMUNDSSON
stjórnmálamenn vilja fá að
ráða meiru um það hvað vís-
indamennimir em að rannsaka
og hvemig það er gert. Raunar
staðfesti Olafur G. aö hluta til
þessar áhyggjur fræðimann-
anna í ávarpi sínu til þeirra,
þegar hann sagði: „í þessu sam-
bandi vil ég benda á að verði
stjórnmálamenn algerlega úti-
lokaðir frá þátttöku í ákvörðun
og umfjöllun um vísindamál,
leiðir það óhjákvæmilega til
áhugaleysis þeirra á viðfangs-
efninu, sem mun hafa í för
með sér skert fjárframlög til
málaflokksins."
Áhyggjur af
miöstýringu
Áhyggjur af skertu sjálfstæði
fræðimanna í verkefnavali og
einhvers konar stýringu „að of-
an", sem segði til um hvað
teldust vísindalega áhugaverð
rannsóknarverkefni, voru á
málþinginu viðraðar með tilvís-
an til ákveöinna atriða í vís-
indastefnunni.
Þetta kom berlega fram þegar
menn vísuöu til þriðja liðs í
samþykkt ríkisstjómarinnar, en
í skýringum meö þeim lið segir
m.a.: „Tekin verði upp for-
gangsrööun verkefna þar sem
m.a. verði höfð hliðsjón af
stefnu stjórnvalda .í efnahags-
og menningarmálum...." Þetta
töldu margir vísbendingu um
aö til stæði að taka upp mun
beinni og afdráttarlausari pólit-
íska stýringu rannsókna en ver-
ið hefur. Svipaða tilhneigingu
hefur verið bent á víðar í
stefnumörkuninni, eins og t.d.
því að á endanum er það ráð-
herra sjálfur sem skipar alla
mennina níu í hiö sameinaða
visinda- og tækniráð; að vísu
velur hann sex þeirra úr stómm
hópi manna, sem stungið hefur
verið upp á af skólum á há-
skólastigi og rannsóknarstofn-
unum, en þrjá velur hann alveg
sjálfur. Þar aö auki má sjá í
skýringum með yfirlýsingunni
vísbendingar um að pólitísk
stefnumörkun stjórnvalda á
hverjum tíma muni skipta
miklu máli. Dæmi um þaö er
aö finna í skýringum með lið 1,
þar sem verið er að fjalla um
sameiningu Rannsóknarráðs og
Vísindaráðs í eitt ráð, en þar
segir m.a. um skipulagningu
rannsóknarstarfseminnar:
„Starfsemin verði gerð skilvirk-
ari, m.a. dregið úr skörun í
verkefnavali, komið í veg fyrir
Vísindasamfélagið tjáir sig um fjandvin-
samlega afstöðu til fyrirhugaðra breyt-
inga í málefnum vísindarannsókna á
málþingi menntamálaráðuneytisins