Tíminn - 08.01.1994, Blaðsíða 4

4

Laugardagur 8. janúar 1994
STOFNAÐUR 1 7. MARS 1 91 7
Utgáfufélag: Tímamót hf.
Ritstjóri: jón Kristjánsson
Ritstjóm og auglýsingar: Stakkholti 4,105 Reykjavík
Inngangur frá Brautarholti.
Sfmi: 631600
Símbréf: 16270
Póthólf 5210, '125 Reykjavík
Setning og umbrot: Tæknideild Tímans
Prentun: Prentsmibja
Frjálsrar fjölmiölunar hf.
Mánabaráskrift 1400 kr. m/vsk. Verb í lausasölu 125 kr. m/vsk.
Einkavinavæðing
eða þjóðráð?
Síldarverksmiðjur ríkisins eru öflugt fyrirtæki,
þótt skipst hafi á skin og skúrir í starfseminni
gegnum tíðina. Stundum veiðist síld og loðna í
gífurlegu magni og framleiðslan vex; mögur ár
koma inn á milli.
Það hefur verið þokkaleg samstaða um það í
þjóðfélaginu að það sé eðlilegt að breyta rekstrar-
formi SR í hlutafélag. Það var gert með lögum frá
Alþingi á síðasta ári. Hins vegar er sala þessara
hlutabréfa stórt skref í einkavæðingu hér á landi.
SR-mjöl er eitt af stærstu sjávarútvegsfyrirtækjum
hérlendis og á djúpar rætur í atvinnulífi þeirra
byggðarlaga, sem það starfar í. Sala þess er því
ekkert smámál og það er eðlilegt að hún veki
mikla athygli og umtal.
Staðreyndin er sú, að gengið var frá þessari sölu
í miklum flýti rétt fyrir áramótin, degi eftir að til-
boðsfrestur rann út. Seljendur lögðu það mat á
málið að hæstbjóðandi gæti ekki staðið við tilboð
sitt. Tekið var tilboði, sem var allmiklu lægra, á
þeim forsendum að þar væri um trausta aðila að
ræða. Þrátt fyrir þessa ákvörðun liggja ekki enn
fyrir upplýsingar um hve mikinn þátt einstaka
útgerðarmenn, sem tilheyrðu þessum hópi bjóð-
enda, ætla að taka í þessum kaupum né endanleg-
ar ákvarðanir um þátttöku sveitarfélaga.
Tilboðið, sem tekið var, hljóðaði upp á 725
milljónir króna. Þær grundvallarspurningar, sem
hljóta að vakna, eru þessar: Er þetta verð full-
nægjandi út frá hagsmunum ríkissjóðs og al-
mennings, sem á þessar eignir? Var rétti tíminn
nú til þess að selja fyrirtækið? Ef svo er, að þetta
hafi verið óskastundin til þess, endurspeglast það
þá í því verði, sem fyrir eignirnar fæst? Hvaða
áhrif hefur einkavæðingarstefna stjórnvalda og sá
þrýstingur, sem af henni stafar, haft á þetta mál?
Hér er verið að fjalla um gífurlega verðmætar
eignir. Eigið fé SR-mjöls h/f er á annan milljarð
króna og endurstofnverð þeirra eigna, sem um
ræðir, er miklu hærra. Fyrirtækið er í góðum
rekstri núna og mun skila miklunm hagnaði á ár-
inu 1993. Ef spár ganga eftir um loðnuveiði
næstu tvö árin, eru miklar líkur á því að það verði
skuldlaust eftir þann tíma.
í ljósi þessa átti staða seljenda að vera sterk og
engin nauður rak þá til þess að ganga frá málinu í
miklum flýti og ganga áð hverju sem er.
Fram hehir komið tillaga í fjárlaganefnd Alþing-
is um að Ríkisendurskoðun geri athugun á þessu
máíi og skili nefndinni áliti á því, hvort hér hafi
verið haldið á hagsmunum ríkissjóðs sem skyldi.
Þessi tillaga er eðlileg. Ríkisendurskoðun er sá að-
ili, sem rétt er að gefi sitt álit á málinu í ljósi þess
hve hér er um miklar eignir og hagsmuni að
ræða. Því hefur verið haldið fram að hér hafi trú-
arbrögð einkavæðingarinnar ráðið ferðinni og
þrýstingur um að sýna loks árangur á því sviði
eftir neyðarlega útreið síðustu tveggja ára. Því
hefur einnig verið haldið fram að mikið hafi leg-
ið við að koma fyrirtækinu í hendur einkávina
stjómvalda. Ef þetta eru aðeins dylgjur og getsak-
ir, ætti álit Ríkisendurskoðunar þar um að vera
seljendum kærkomið. Hún er sá aðili í stjórnkerf-
inu, sem eölilegt er að fjalli um málið.
Undir oki
heimilisskulda
Oddur Ólafsson skrifar
Nú, þegar ár fjölskyldunn-
ar er upp runniö, eru
skuldir heimilanna
helmingi meiri en ríkissjóbs og
slaga hátt upp í sameiginlegar
skuldir atvinnuveganna, sem
flestum þykir nóg um, eins og
raunar skuldir hins opinbera,
sem sérfróöir segja aö séu á
hættumörkum.
Þaö, sem flokkast undir heimil-
isskuldir, em um 260 milljarðar
og sé gripiö til hefðbundinna
meöaltalsútreikninga þýöir
þetta aö hver einstaklingur
skuldi rúmlega milljón kr.
Margir skulda ekkert og geta
þeir sem nenna dundaö sér viö
aö reikna út hve háum fjárhæö-
um skuldararnir eiga aö standa
skil á og hver vaxtabyrðin er.
Það, sem flokkast undir heimil-
isskuldir, em húsnæðislánin og
lán, sem tekin em hjá peninga-
stofnunum og lífeyrissjóðum til
hvers kyns nota og íbúðarhús-
næði og bílar og fleira, oftast
ættingjar, er sett í pant fyrir.
Afarkostir
Þótt menn rífi hár sitt í ör-
vinglan, þegar lýst er yfir
áhyggjum vegna skulda ríkisins
og fjárhagsstööu atvinnuveg-
anna, em flestir furöu rólegir
vegna fjárskuldbindinga sem
einstaklingar og f jölskyldur taka
á sínar heröar, nauöugar viljug-
ar.
Einkaeignarstefnan í húsnæð-
ismálum er helsta orsök skulda-.
súpunnar. Leiguhúsnæði er af
skornum skammti, það er dýrt
og öryggisleysi fylgir því að
leigja. Hvort sem fjölskyldufólki
líkar betur eöa verr, neyðist það
til aö eignast eigiö húsnæöi og
taka öll þau lán sem bjóöast,
meö hvaða afarkostum sem
þeim fylgja.
Þessa sögu þekkja allir og þá
viðbót aö alltof margir byggja
eða kaupa stærra en þeir hafa
þörf fyrir og enn síður efni á. En
þaö er eitt af lögmálum neyslu-
þjóðfélagsins, sem skuldaramir
búa í, og þýðir ekki í mót aö
mæla, því hönnuðir og bygg-
ingameistarar, sem vita svo
miklu betur hverjar em þarfir
fólks en þaö sjálft, hafa yfir trú-
arsetningu sína, þegar aö flott-
ræfilshættinum er fundið: „ís-
lendingar vilja búa veglega."
Aldrei er spurt hvort þeir hafi
efni á því.
Þaö em ekki endilega sjálfir
skuldaramir, sem hafa reist sér
huröarás um öxl meö óvarlegri
lánasöfnun. í mörgum tilvik-
um, kannski flestum, neyöa aö-
stæöumar þá til aö safna meiri
skuldum en þeir em borgunar-
menn fyrir.
Viðbótarlán og neyöarráöstaf-
anir ýmsar sökkva fólki yfirleitt
aöeins dýpra í skuldasúpuna og
em skammgóöur vermir fyrir þá
verst settu.
Framtíbarheill í veði
En hvemig svo sem til skulda
heimilanna er stofnab og af
hvaða orsökum, verður því ekki
á móti mælt aö þær em komnar
langt upp fyrir öll eðlileg tak-
mörk og ógna tilvist og framtíö-
aröryggi mikils fjölda fjöl-
skyldna.
Samdráttur og minnkandi at-
vinna gerir mörgum skuldaran-
um erfitt fyrir meö aö standa í
skilum og standa heiöarlegir og
samviskusamir menn frammi
fyrir því aö veröa þrotamenn án
þess að fá viö neitt ráöiö.
Hjónabönd, fjölskyldulíf og
framtíðarheill bama er í húfi ab
það takist að halda heimilunum
saman, en allt útlit er á að á ári
fjölskyldunnar fari fleiri íslensk-
ar fjölskyldur á vonarvöl vegna
tekjuskerðingar og fjárhagserf-
iðleika en dæmi em um á lýö-
veldistímanum.
Mikil eignarýrnun
Það er opinbert leyndarmál að
eignarýmun í landinu er mikil.
Það em ekki aðeins hlutabréf og
ríkisfyrirtæki sem hafa hrapaö í
verögildi. Fasteignaverð hefur
lækkað mikið, en það sem er
ekki viöurkennt á heiðarlegan
máta er sölutregðan til vitnis
um að auglýst verö em fjarri öll-
um þekktum markaöslögmál-
um.
Þetta veldur því að eignir em
oft veösettar fyrir hærri lánum
en hægt er að fá fyrir þær á
markaði. Þegar samansafnaðar
vaxtaskuldir og fleira kemur þar
ofan á, em skuldaramir komnir
í vítahring, serri þeir losna ekki
úr. Er skemmst aö minnast
þeirra tíðinda, sem fram-
kvæmdastjóri Húsnæöismála-
stjómar sagöi nýverið, aö dæmi
væm um aö fólk gengi úr nýleg-
um íbúðum sínum án þess að fá
neitt til baka af því, sem þaö var
búiö að leggja í þær af eigin fé,
og læsti ekki einu sinni á eftir
sér.
Vítahringur
í nágrannalöndum, t.d. Bret-
landi, hefur einkaeignarstefnan
beöið svipaö skipbrot og em
þær fjölskyldur, sem hvorki geta
selt né búib áfram í húsum sín-
um, aö nálgast tvær milljónir.
Ungt fólk gengur ekki að
tryggri atvinnu, þegar þaö hefur
aldur og menntun til aö leita
inn á vinnumarkaöinn, og þab á
heldur ekki tryggan samastaö ef
þaö stofnar fjölskyldu, nema
þaö eigi efnaða aö. Svona er
ástandiö á íslandi í upphafi árs
fjölskyldunnar. Fjölskyldur
flosna upp, æ færri börn fæöast
skilgetin og sífellt fleiri þeirra al-
ast ekki upp hjá báðum foreldr-
um sínum. Ef heldur fram sem
horfir, fer þaö aö heyra til und-
antekninga og eins hitt aö böm
eigi sér alsystkini, heldur eiga
þau þeim mun fleiri stjúp- og
hálfsystkini.
Sjálfsagt munu einhverjir geta
fært rök aö því að sú þróun sé
heppileg, en út frá fjölskyldu-
sjónarmiðum verðiu' hún það
aldrei.
Meini menn eitthvað meö því
aö fjölskyldan sé undirstööuein-
ing samfélagsins og að æskilegt
sé að efla hana og styrkja, í stað
þess að splundra henni, hlýtur
þaö aö vera nauðsynlegt aö búa
svo um hnúta að fólki sé gert
fjárhagslega mögulegt að stofna
fjölskyldu og efla hana og við-
halda henni, og þaö er einmitt
heimiliö sem er umgjörð fjöl-
skyldulífsins. Sé fjölskyldu ekki
gert kleift að eignast heimili —
ekki endilega einkahús — og
henni ekki tryggt aö geta búið
undir þaki innan veggja, er
tómt mál aö tala um fjölskyldu-
vemd eða neitt í þá áttina.
Skuldugir öreigar
Skuldir heimilanna em samfé-
laginu hættulegri en virðist viö
fyrstu sýn. Aö eiga ekkert er
slæmt, en aö eiga eingöngu
skuldir er margfalt verra. Öreigi
er betur settur en skuldugur
maöur og tekjulaus. Frá honum
er allt tekiö áöur en hann eign-
ast neitt. Hann getur ekki séð
fjölskyldu farboröa, er utan-
veltu í þjóbfélaginu og finnst
hann vera byrði á samborgur-
unum.
Nú em ekki allir svona illa sett-
ir, þótt skuldugir séu. Mörgum
tekst að standa í skilum, þótt
erfitt sé. En það breytir ekki því
aö skuldir heimilanna sliga
marga fjölskylduna til falls og
skilja eftir sig sár, sem aldrei
gróa.
Ekkert hefur upp á sig aö fara
að leita að sökudólgum, en
þeim mun meiri nauösyn ber til
aö leita lausna, sem bjargað geta
heimilunum undan oki skuld-
anna.