Tíminn - 04.02.1994, Síða 6

6
ilwoffiB
Föstudagur 4. febrúáf 1ÍÍ94
Cubjón Fribriksson:
Ljónib öskrar,
Saga jónasar Jónssonar frá Hrifiu, III.
Ibunn 1993.
Meö þessu bindi er lokiö miklu
verki. Lokið er ævisögu manns,
sem engan á sinn líka í stjórn-
málasögu þjóðarinnar. Lokiö er
sagnfræöiverki, sem lengi mun
lifa í bókmenntum íslendinga.
Við eigum á bókum minningar
og sögu margra stjórnmála-
manna. Sumir hafa þar veriö í
forystu um skeiö, en síðan horf-
iö frá átökum stjómmálanna.
Svo fór Héöni Valdimarssyni,
þegar hann fékk ekki ráöiö viö
Sameiningarflokkinn sem hann
stofnaöi. í svipaðri stööu var
Tryggvi Þórhallsson þegar hann
féll frá. Sumir sátu í friðstólum í
elli sinni, svo sem Einar Olgeirs-
son, Brynjólfur Bjamason og Ás-
geir Ásgeirsson og sömu leið
stefndi Olafur Thors. Aörir féllu
frá á góðum aldri, meöan þeir
vom enn í sviptingum, eins og
Jón Þorláksson og Jón Baldvins-
son.
Jónas frá Hriflu varö viöskila
við flokk sinn, en guggnaði
hvergi og hélt áfram að berjast
og hélt athygli þjóðarinnar
furðu lengi, þó að fáir stæðu
með honum í stríðinu.
Að mínu viti hefur Gubjón
Friðriksson unnið verk sitt meö
prýði. Ég tel mig hafa verið
áhorfanda að því, sem rakið er í
þriöja bindi þessarar miklu sögu.
Þar er ekki sagt frá mörgu sem
vib vissum ekki. Þaö, sem helst
er nýtt fyrir mér, em þreifingar
Jónasar vegna framboösins
1949.
Við lestur þessarar bókar finnst
mér að helst mætti óska þeirrar
breytingar að betur mætti greina
frá einstökum atriöum sem urbu
örlagavaldar. Hvergi er greint frá
breyttu viðhorfi kommúnista
þar sem þeir á fjóröa tug aldar-
innar snemst samkvæmt fyrir-
mælum frá Moskvu frá því aö
vera „réttlinumenn" og urðu
„tækifærissinnar", sem áttu að
beita sér fyrir samfylkingu „gegn
fasisma og stríöi" eins og þaö var
oröab. Samkvæmt því skoraði
Einar Olgeirsson opinberlega í
útvarpsræbu á sína menn að
kjósa framsóknarmenn í
ákveönum kjördæmum 1937,
þó að Jónas frá Hriflu frábæbi sér
allt liðsinni hans.
Sem gamall framsóknarmaður
hefði ég kosið að það, sem okkur
fannst ráða úrslitum um klofn-
ingu flokksins 1933, væri skarp-
ar skilgreint. Fyrir lá málefna-
samningur viö Alþýðuflokkinn.
Tveir þingmenn Framsóknar
neitubu að styðja þá stjóm nema
Ásgeir Ásgeirsson væri í forsæti.
Ásgeir hafnaöi því hlutverki. Þá
var Siguröur Kristinsson fenginn
til aö mynda stjórnina, en hinir
sátu fastir við sinn keip og vildu
engan nema Ásgeir. Þannig var
því spillt að hægt væri að mynda
stjóm með Alþýöuflokknum og
koma fram þeim málum sem um
var samið. Og þá vom þeir, sem
hindruðu, reknir úr flokknum.
Séra Jón Guönason sagöi mér
einhvem tíma að Ásgeir hefði
sagt sér, þegar þetta var að ger-
ast, að ef til vill hefði hann gert
mestu mistök ævinnar þegar
hann neitaði að mynda þessa
ríkisstjórn. Nú finnst mér að
honum hafi veriö vorkunn. Við
getum leitt hugann að því
hvemig honum hefði liöið í
stjóm meö Jónasi og Héöni eba
Vilmundi landlækni. Hlaut ekki
slíkt samstarf að enda með
ósköpum?
Tveir merkustu rithöfundar
þjóðarinnar skrifuöu níbgreinar
um Jónas frá Hriflu, þegar þeim
þótti mikið við liggja. Hér er átt
við Halldór Laxness og Sigurb
Nordal, sem báðir höfðu þó ver-
ið í vinfengi við hann. En málin
hafa meira en eina hlið. Svo bar
— Hjónin Gubrún Stefánsdóttir og jónas Jónsson frá Hriflu.
Mikil
persónusaga
vib á flokksþingi aö Jónas ræddi
um Tímann, sem honum þótti
ab hefði bmgöist bændum í mál-
flutningi. Því svaraði mabur
norðan úr Skagaflrði þannig ab
víst hefbi Tíminn bmgðist
bændum, þegar hann væri fullur
af þvælu um Sigurö Nordal og
listamenn, svo að landbúnaðar-
málin kæmust ekki að.
Guðjón Fribriksson rekur
hvemig Jónas þokaðist frá flokki
sínum uns orbinn var fullur
skilnabur. Aö öörum þræði skrif-
aði hann Ófeig til aö skeyta
skapi sínu á gömlum flokks-
bræðmm, en ab öðmm þræði
ræddi hann þar þjóðmál svo sem
öryggismál og vamir landsins.
Jónas hafði að vissu leyti föður-
legar tilfinningar til nemenda
sinna, enda alltaf mikill og nær-
gætinn heimilisfabir. Hann var
eins og stoltur faðir þegar nem-
endur hans reyndust farsælir í
starfi, en sámaði líka ólán þeirra
og ræktarleysi ef þeir bmgöust
vonum hans. Ef til vill má skýra
mun á umfjöllun Ófeigs á Her-
manni og Eysteini með því ab
. annar var nemandi en hinn
ekki.
í öðm bindi Jónasarsögu er frá
því sagt að Jónas bannaði sem
ráðherra aö nemendur í skólum
skiptu sér af stjómmálum. Sam-
kvæmt því var Ásgeir Blöndal
Magnússon rekinn úr skóla á Ak-
ureyri. Og vegna þessara fyrir-
mæla ráðherrans varð Þórarinn
Þórarinsson að hverfa frá námi í
Samvinnuskólanum, svo aö
hann væri frjáls að þvi aö taka
þátt í pólitískri umræðu. Hann
sagöi sig úr skóla með fullu sam-
komulagi viö skólastjóra.
Á flokksþinginu 1937 kom fram
tillaga, sem ekki var hægt að
skilja öbmvísi en svo að skólar
landsins ættu að vera lokaðir öll-
um þeim sem væm kommúnist-
ar eða nasistar. Tryggasti fylgis-
maður Jónasar, Bjami á Laugar-
vatni, hafði framsögu. Síöan
mæltu 5 menn gegn tillögunni.
Þá var umræöu frestaö og vitrir
menn settir í ab endursemja til-
löguna. Um þá afturgöngu var
svo karpað fram á nótt. Ýmsum
BÆKUR
HALLDÓR KRISTJÁNSSON
þótti það nýlunda að mál Jónas-
ar mættu hrakningi á þann hátt.
Jónas er kominn á sextugsaldur
þegar hann ræðst í að stofna
æskulýöshreyfinguna Vöku-
menn. Auövitað er slíkt utan
marka hins mögulega, en það
sýnir dirfsku Jónasar aö ráðast í
slíkt. Árangurinn varð líka það
mikill aö þar sést hvílíkur áróö-
ursmaður og áhrifamaður hann
var. Stefnumál Vökumanna áttu
ab vera skilnaöur við Dani og
breyting á þjóðfánanum. Skiln-
aðurinn við Dani var raunar ráð-
inn meö sambandslögunum
1918, þó að honum væri þar
settur 25 ára biðtími.
Haustiö 1940 vom ungir fram-
sóknarmenn víösvegar af land-
inu samankomnir í Reykjavík.
Mebal þess, er þeir ræddu þar,
var breyttur þjóðfáni. Raubi
krossinn skyldi hverfa úr fánan-
um. Hann skyldi vera hvítur
kross í bláum feldi, eins og Land-
varnarmenn börðust fyrir á
morgni aldarinnar.
Á þessum fundi vom einungis
tveir sem gengu í vörn fyrir þjóð-
fánann, við Daníel Ágústínus-
son. Þó skal þess getiö að Þórar-
inn Þórarinsson var hafinn yfir
deiluna. Hann mælti hvorki mót
né með rauða krossinum, En
meirihlutinn flutti sitt mál af
kappi. Þar átti Jónas frá Hriflu ör-
ugga liösmenn. Viö Daníel vor-
um minnihlutamenn, fylgisiitl-
ir.
Jónas ætlaði að leiða þessa
vakningu til sigurs. Flokksþingið
í mars 1941 átti að samþykkja
breytingu á þjóðfánanum, svo
að Hvítbláinn yrði fáni hins ís-
lenska lýðveldis þegar það yrði
stofnað.
Bjami á Laugarvatni var fundar-
stjóri þann dag sem fánamálið
var á dagskrá. Jón Emil Guðjóns-
son átti að vera framsögumaður,
en Bjami vildi leggja góbu máli
lið og segja nokkuö frá eigin
brjósti. Lét hann því Jón ívars-
son sitja í sæti fundarstjóra með-
an hann talaði sjálfur. Daníel
hvatti mig til aö biöja um oröið
og ég gerði þaö. En þegar Bjami
hafði lokið sér af, endabi hann
mál sitt meb því að segja aö
næstur tæki til máls Jón Emil
Guðjónsson. Þá sagbi Jón ívars-
son: „Það er nú annar kominn á
mælendaskrá." Og samkvæmt
því varð ég næstur.
Ég hafði skrifab grein um fán-
ann og sent Tímanum, en hún
ekki verið birt. Hennar vegna var
ég allvel undirbúinn að ræða
málið. Mun ég hafa talaö í 10
mínútur eða lítið eitt lengur. Svo
kom Jón Emil með framsögu
sína, sem einkum var fræbileg
um sögu málsins meðan barátt-
an stóð um það hvort íslending-
ar fengju sérstakan fána. Að máli
hans loknu fengu tveir menn
oröið. Annar sagði að ég hefði
sagt að við hefðum fána sem við
hefðum lært að elska og viröa.
Vib hefðum líka haft danskan
kóng, sem við hefðum lært að
elska og virða, og samkvæmt
sömu rökum ættum við alltaf að
hafa danskan kóng.
Svo tók Vigfús Guömundsson
til máls. Hann sagði ab Norð-
menn hefðu orbið fyrir þeirri
niðurlægingu að Danir upp-
nefndu höfuðborg þeirra og
kenndu við danskan kóng og
nefndu Kristianíu. En norska
þjóðin vaknaöi og vildi nefna
borg sína réttu nafni, en allir
Halldórar Kristjánssynir í borg-
inni vildu halda sér vib danska
nafnið. En þjóðræknir Norð-
menn urðu í meirihluta og nú
heitir höfubborgin Ósló og þab
er enginn Halldór Kristjánsson
til í þeirri borg.
Að svo mæltu bað Vigfús menn
ab syngja: „Rís þú unga íslands
merki" og var það gert.
Þá var fundarhlé vegna matar-
tíma. En umræðunni um fána-
málið var lokið á því þingi.
Hér hef ég rætt um atriði sem er
í raun hverfandi smáatriði þegar
rætt er um sögu Jónasar Jónsson-
ar. En hib smáa speglar stundum
hið stóra, svo að þannig sé unnt
aö skynja kjarnann. Fyrir mér er
stofnun og saga Vökumanna og
fánamálið dæmi um áhrifamátt
og dirfsku Jónasar frá Hriflu.
Guðjón getur þess ab Jónas
Jónsson hafi skrifaö bók um
knattspymukappann Albert
Guðmundsson. Jónas ætlaði
ekki í fyrstu aö skrifa bókina
sjálfur og hafði ráðiö Andrés
Kristjánsson til þess. En þegar
Andrés hafði rætt nokkuð við Al-
bert, sagði hann Jónasi að hann
gæti þetta ekki. Jónas varð fár
við og gekk sjálfur í verkið. Hann
talaði ekki við Andrés næstu
mánuði. En svo bar fundum
þeirra saman og Jónas heilsaði
Andrési og sagði: „Erfiður var Al-
bert."
Hér hef ég sagt að fátt hafi mér
verið nýstárlegt í þessu þriðja
bindi sögunnar. En nú eru 60 ár
síðan Framsóknarflokkurinn
klofnaði og þeim fækkar óðum
sem muna þann tíma, auk þess
að ekki voru allir þátttakendur í
því sem gerðist í flokknum. Um
klofninginn er að sjálfsögbu rætt
í sögu flokksins og ævisögu Ey-
steins Jónssonar og sögu Her-
manns Jónassonar. Fljótt á litið
kynni því einhver ab spyrja hver
þörf væri á þessari bók, — nýrri
bók um svo þrautrætt efni.
Þar er því til að svara að í fyrsta
lagi má ekki miða við fámennan
hóp gamalla manna, sem muna
söguna sem sjónarvottar eða
þátttakendur. Hér er saga Jónas-
ar sögð og þó ab einstakir fram-
sóknarmenn eins og ég hefðu
kannski viljað sjá nánari skýrslu
um klofning flokksins, breytir
það litlu um örlagasögu Jónasar.
Það er sú saga sem leibir þetta rit
til öndvegis í bókmenntunum.
Þó að höfundur sé spar á að fella
dóma frá eigin brjósti, hefur
hann frá svo mörgu aö segja, aö
mikilmenniö birtist með kostum
sínum og göllum.
Þegar ævisögur þjóðskörung-
anna eru komnar saman, hefur
þetta bókmenntaverk æma sér-
stöbu. Það er fyrst og fremst af
því að maöurinn, sem sagt er frá,
á sér engan sinn líka. Hann varö
beint og óbeint mestur örlaga-
valdur í ævi margra annarra en
Alberts Gubmundssonar.
Enn er þess að gæta að þessi
ævisaga er skrifuð þegar sögu-
hetjan er lengra að baki en flest-
ir hinir skörungamir sem frá er
sagt. Hér er hvergi vikist undan
því að taka á því sem neikvætt
þótti og neikvætt var. Og ein-
mitt þess vegna eigum vib hér
persónusögu, sem menn munu
lengi lesa og vaxa af að hugleiða
efni hennar.
Á sínum tíma skrifaði ég um-
sögn um bók Indriða G. Þor-
steinssonar, „Samtöl við Jónas".
Mér þykir hæfa að enda þessa
grein með því að endurtaka nið-
urlagsorð mín, sem birtust í Tím-
anum 1977:
„Ég hygg að þar komi fram rétt
mynd af því um hvað Jónas
Jónsson vildi helst tala og dvelja
viö á síðustu ámm sínum. Þá var
honum ljúfast aö minnast þess
er skipulögð voru samtök til að
bæta lífskjör almennings við sjó
og í sveit, þegar landinu var
stjómað til að gera það betra og
þegar atvinnulífið var endur-
skipulagt í heimskreppunni
miklu samhliða því að fátæku
fólki vom tryggð mannréttindi
og neyö örbirgðar var útrýmt
með þjóðinni. Best var að muna
þær stundir þegar baráttan fyrir
þessu var hörðust og tvísýnust
og enginn mátti vera að því að
hugsa um metnaö og hégóma.
Þannig mun Jónas frá Hriflu
geymast í sögu íslands um lang-
an aldur sem eitt af stórmennum
stjómmálasögunnar."
Saga Guðjóns Friðrikssonar
tryggir þaö að svo muni verða.