Tíminn - 04.02.1994, Side 10

10
fiiwiww
Föstudagur-4. febrúaF'1994
Kólumbus
og fundur Ameríku
s
tilefni fimm alda afmælis
fundar Ameríku hafa veriö
gefnar út fjölmargar bækur
og verður nú getið nokkurra
sem hafa komið út á Bretlandi
og í Bandaríkjunum. Þá er fyrst
að nefna The Voyage ofChristop-
her Columbus: Columbus's Own
Joumal ofDiscovery, sem gefin er
út af Weidenfeld og Nicholson.
Hún er þýbing á varðveittu end-
urriti dagbókar Kólumbusar úr
fyrstu ferð hans. En hve traust
er hið varðveitta endurrit? „Hið
óáreiðanlegasta," svarar David
Henige í In Search of Columbus:
The Sources for the First Voyage,
sem University of Arizona Press
hefur gefib út. Dagbókin, sem
og önnur skjöl frá ferðum Kól-
umbusar, hafa verib endurrituð
hvab eftir annað og em meira
og minna brengluð. Eitt þessara
skjala er fréttabréf á latínu um
fyrstu ferö Kólumbusar, sem
sent var til helstu borga álfunn-
ar efttr heimkomu hans 1493,
en á Ítalíu var þab þýtt í bundib
mál. Fréttabréfið og kvæbib hef-
ur Martin Davies þýtt á ensku
og birtir ásamt inngangi í Col-
BÆKUR
umbus in Italy, sem British Libr-
ary gefur út.
Ekki er vitað til þess ab teikn-
ing eða málverk af Kólumbusi
hafi varðveist. Harla ólíkar em
þær myndir, sem hinir fjöl-
mörgu sagnaritarar hafa dregið
upp. Því máli gildir ekki síður
nú um nýjar ævisögur hans en
hinar fyrri. í Columbus, sem Ox-
ford University Press hefur gefið
út, lýsir Felipe Femandez-Ar-
mesto honum sem ötulum
könnubi. Hann hafi þó verib
gefinn fyrir mannvirðingar og
auð. í Christopher Columbus,
Master of the Atlantic upphefur
höfundur, David D. Thomas,
Kólumbus, en bókin tekur til
allra leiðangra hans. í The
Worlds of Christopher Columbus,
frá Cambridge University Press,
verður William D. Phillips og
Carla Rahn Phillips tíbrætt um
þau ár, þegar Kólumbus leitaði
stuðnings portúgölsku og
spænsku krúnunnar til að sigla
vestur um haf til Asíu. í The
Mysterious History of Columbus:
An Exploration of the Man, the
Myth, the Legacy, frá forlaginu
Alfred Knopf, kveðst höfundur,
John Noble Wilford, leita hins
raunvemlega Kólumbusar, en
líkt og bók Davids A. Thomas
tekur hún til allra fjögurra leið-
angra hans. Þá hefur forlag Lat-
in America Bureau endurprent-
að Columbus: His Enterprise eftir
Hans Koning, sem út kom 1976.
Segn Koning Kólumbus hafa
sýnt indíánum yfirgang í ætt
við kynþáttahatur. í The Colum-
bus Myth, útgefinni af Simon &
Schuster, heldur Ian Wilson því
fram, aö fiskimenn frá Bristol
hafi fa'rið á mib við Nýfundna-
land 1481 og að Kólumbusi hafi
verið það kunnugt. Áöur hafa
raunar verið uppi getgátur um
að Kólumbus hafi um skeið ver-
ið í siglingum norður í höf.
í hugum indíána mun nú ekki
vera fimm alda afmæli fundar
Ameríku, heldur fimm aldir frá
því hún glataöist. í þeim anda
em nokkrar hinna nýútkomnu
Kristófer Kólumbus.
bóka. Hjá forlagi Book Guild er
út komin Columbus and the
Golden World of the Island Ara-
waks eftir D.J.R. Walker. Á
þremur kynslóöum frá komu
Spánverja dóu ættflokkar ind-
íána á eyjum í Karabíska hafinu
nær út og segir Walker þá sögu.
Um eyðingu menningarþjóðfé-
laga indíána á meginlandi Am-
eríku fjallar Stephen Greenblatt
í Marvellous Possessions: The
Wonder of the New World, sem
Oxford University Press gaf út,
og þá um ýmsa þætti menning-
ar indíána. í Stolen Continents:
The Indian Story tekur Ronald
Wright upp kafla úr varðveitt-
um frásögnum indíána af fimm
þjóbflokkum, Azteka, Maya,
Inka, Cherokeea og Iroquoisa,
af fyrstu kynnum þeirra af hvít-
um mönnum. Transatlantic
Encounters: Europeans and Ande-
ans in the Sixteenth Century heit-
ir ritsafn í ritstjóm Kenneths
Andriens og Rolenu Adomo,
sem University of Califomia
Press gefur út. Þar er greint frá
stofnun nýlendna í Suður-Am-
eríku á 16. öld. Að síðustu skal
nefnd The Buried Mirror: Reflecti-
ons on Spain and the New World,
eftir Carlos Fuentes. Hún kom
út hjá André Deutsch og mun
vera fimmta og síöasta bókin í
flokki um áhrif Spánverja á nýja
heiminn, en eftir henni mun
BBC 2 hafa látið gera sjónvarps-
þáttaröð um fund Ameríku.
Gjaldtaka verkalýðsfélaga af utanfé-
lagsmönnum í nokkrum löndum
✓
Intemational Labour Review,
vol. 132, no. 4, er grein eftir
Morton G. Mitchnick um
skylduaðild að verkalýðsfélög-
um og gjaldtöku þeirra af utan-
félagsmönnum, „Recent devel-
opments of compulsory union-
ism". Verbur efni greinarinnar
stixttlega rakið.
í Sviss hafa dómstólar úrskurb-
ab, aö hvorki launþegi né
vinnuveitandi verði skyldaður
til abildar að stéttarfélagi. Hins
vegar hafa þeir áréttað, aö laun-
þegum , utan verkalýðsfélaga,
sem njóta kjarasamninga þeirra,
beri að greiða þeim félagsgjöld.
Á Spáni, samkvæmt stjómar-
skránni frá 1978, er hverjum í
sjálfsVald sett, hvort í verkalýðs-
félag gengur eður ei (en í stjórn-
artíð Francos var lauriþegum
áskilin aðild). Kjarasamningar
verkalýðsfélaga vib atvinnurek-
endur hafa þó alla jafna tekið til
allra launþega í viðkomandi
starfsgrein, og þá jafnt utanfé-
lagsmanna sem annarra. Um-
saminni innheimtu fyrirtækja á
gjöldum af utanfélagsmönnum
hnekktu þó dómstólar. Því
reyndi stjórn sósíaldemókrata
að breyta 1985 meö lögum sín-
um um samtakafrelsi. í þeim
efnum mun þó ekki hafa orðið
ýkjamikil breyting.
I Belgíu, með lögum frá 24.
maí 1921, er í senn tryggður
réttur til samtaka og til að
standa utan samtaka. Viðbrögð
verkalýðsfélaga hafa verið að
einskoröa sum umsamin rétt-
indi, svo sem „bónus", við fé-
lagsmenn sína.
I Vestur-Þýskalandi var ekki í
VIÐSKIPTI
lögum beinlínis kvebib á um
slíkt „neikvætt" félagafrelsi.
Dómstólar úrskurðuðu þó, að
starfsfólki væri ekki skylt að
vera í verkalýðsfélagi. En eins og
í Belgíu sömdu verkalýðsfélög
svo við atvinnurekendur, að til-
tekin fríöindi í kjarasamningum
tækju aðeins til félagsmanna
þeirra.
Á Bretlandi sömdu verkalýösfé-
lög, frá 1913 (?) og fram eftir
öldinni, oft vib atvinnurekend-
ur um skylduaðild starfsfólks í
grein sinni. Frá því að ríkis-
stjóm íhaldsflokksins komst til
valda 1979, hefur hún með
setningu laga spornað við því. í
settum lögum um vinnumál
1980 og 1982 vom „utanfélags-
menn af samviskuástæðum"
(conscientious objectors) og
„áður starfandi" undanþegnir
aðildarskyldu, og var það frekar
áréttað 1990. I stjórnaffmm-
varpi að enn einum vinnulög-
um, sem fyrir þinginu lá síðla
árs 1993, sagbi að atvinnurek-
endur skyldu ekki taka félags-
gjöld af launum starfsmanna
nema með árlegu (every 12
months) samþykki þeirra.
í Norður-Ameríku, í Bandaríkj-
unum og Kanada, hefur þaö
löngum verið venja, að verka-
lýðsfélög með meirihluta starfs-
fólks í grein sinni á félagaskrá
semji um kjör þess. Hún komst
á af þeirri ástæbu, að utanfélags-
menn greiddu félagsgjöld til
þeirra, og er sú tilhögun nefnd
Rand-formúlan. Er hún kennd
vib hæstaréttardómara, I.C.
Rand, sem 1946 kvað upp úr-
skurð á þá leið (í deilu, sem
Ford-bílasmiðjan átti hlut að). í
Bandaríkjunum á verkalýðsfé-
lag, sem tiltekin skilyrði upp-
fyllir, rétt til viöurkenningar að
Labor Relations Act, og hafa þau
þá oröið eini (exclusive) samn-
ingsaðili fyrir starfsfólk í fyrir-
tæki/-tækjum, og þá utanfélags-
menn sem aðra, en hafa í staö-
inn tekið af þeim félagsgjald. í
þessum efnum þrengdu Taft-
Hartley-lögin 1947 að verka-
lýösfélögvmum, og hélt Hæsti-
The New Palgrave: A Dictionary of Econ-
omics. Ritstjórar john Eatwell, Murray
Milgate, Peter Newman. I-IV bindi, 4.194
bls. Macmillan, £ 395.
Inglis Palgrave, einn ritstjóra
Economist frá 1877 til 1883, birti
1893 uppsláttarrit í hagfræbi, A
Dictionary of Political Economy.
Þrjú stór forlög — Macmillan í
Bretlandi, Stockton í Bandaríkj-
unum og Maruzen í Bandaríkj-
unum — tóku höndum saman
um nýja, mjög svo aukna út-
gáfu þess kunna uppsláttarrits
og umbreyttu í alfræöirit í 4
bindum. í ritinu em skýringar-
kaflar við um 4.000 uppsláttar-
orð, en um þriðjungur þeirra
em æviþættir (miðaðir við fæð-
ingarár fram til 1914).
Höfundar skýringarkaflanna
em fjölmargir og ýmsir þeina
nafnkunnir. Richard Musgrave
skrifar um ríkisfjármál, Milton
Friedman um peningamagns-
kenninguna, Jan Tinbergen um
markmib og leiðir, S. Metcalf
um tæknilegar breytingar, I.
Kirzun (og Hayek) um austur-
ríska skólann, Robert Aliber um
gengi gjaldmiðla, Burton Malki-
réttur ákvæöum laganna uppi
1963 (í máli sem General Mo-
tors átti hlut að).
Á annan veg gekk dómur í
Hæstarétti Kanada 1991 (í máli
Lavigne v. Ontario Public Serv-
ice Employees), upp kveðinn af
dómaraniun frú Wilson, sem
sagði: „í mínum huga er í meg-
inatriöum enginn greinarmun-
ur á allsherjar stjómskipun okk-
ar og stöbu skattheimtu innan
þess og smálýðræði vinnustaða.
Að tilhögun okkar á samskipt-
um á vinnustað hafa allir með-
limir samningsaðila jafna að-
BÆKUR
el um vexti.
í stóru uppsláttarriti kennir að
sjálfsögöu margra grasa. Er fram
dregið, að Sir James Steuart
muni fyrstur manna hafa viö-
haft orðin „framboð og eftir-
spum". Hugtakib sjálft munu
þó aðrir hafa áöur notað, svo
sem Richard Cantillon í Essai
sur la nature du commerce (1755),
samanber bls. 29-31 í ensku
þýöingunni, Essay on the Nature
ofTrade in General (1931).
Gamla hefbarfrúin
í Saumnálarstræti
Portrait of an Old Lady,
eftir Stephen Fay.
208 bls. Viking, £10,95.
í bók þessari er sagt frá störfum
og áhrifum Englandsbanka tvo
síðustu áratugina. Þannig tekur
hún til átaka í breskum banka-
stöðu til þátttöku í vali þeirra,
sem fram fyrir hann koma, og
til að skipa sér í raðir verkalýðs-
félaga eba standa utan þess,
hvort sem þeir heldur kjósa. Að
auki, sem í skipan fulltrúalýö-
ræðis okkar, geta meblimir
samningsaðila líka afráöið að
setja af fulltrúa sinn, ef óánægð-
ir eru meö frammistöbu hans.
Þess vegna er skipan áskilins frá-
dráttar félagsgjalda (af launum,
check-off) aö meginreglu í engu
frábmgðin skipan skattheimtu í
lýöræðisríki."
málum 1974, ágreinings aðal-
bankastjórans, Sir Gordons Ri-
chardson, við frú Thatcher for-
sætisráðherra um fjárhyggjúna,
og alþjóðlega skuldavandans. í
ritdómi í Economist 19. septem-
ber 1987 sagði: „Gobum líkir
verða seðlabankastjórar, þegar
ógnir steðja að peningamálum
heimalandsins, meginlands eða
heimsins. Þá verða þeir að upp-
hefja leikreglur kapítalismans.
Þeir kalla leikmenn á sinn fund
og segja þeim að láta einkahags-
muni sína víkja, ef þeir vilji
halda í einkahagsmuni sína...
Hin læsilega bók Stéphens Fay
um Englandsbanka segir frá
mörgum slíkum augnablik-
um.... Hvað hæst ber ársfund Al-
þjóða gjaldeyrissjóðsins og Al-
þjóðabankans í Toronto 1972,
þegar 100 milljarða $ skuld
Mexíkó var að sporðreisa al-
þjóöleg peningamál. Sir Gordon
Richardson og hinn bandaríski
starfsbróbir hans, Paul Volcker,
læstu að sér í hótelherbergi Ri-
chardsons og ígrunduðu, hvem-
ig þeir gætu talað aðra sebla-
bankastjóra á sitt mál."
Aktu eins og þú vilt
ifCb að aorir aki!
ÖKUM EINS OG MENN! || UMFIERÐÁFi
Hagfræðilegt alfræðirit