Tíminn - 20.07.1996, Síða 14

14
Laugardagur 20. júlí 1996
Adam og Eva: „Og Cuö sagöi: Vér viljum gjöra menn eftir vorri mynd, líka oss, og þeir skulu drottna yfir fiskum sjávar-
ins og yfir fuglum loftsins og yfir fénaöinum og yfir villidýrunum, og yfir öllum skriökvikindum, sem skríöa á jöröunni...
Veriö frjósöm, margfaldist og uppfylliö jöröina, oggjöriö ykkurhana undirgefna ..." (Fyrsta bók Móse, I. k. 26.-28. v.
Útgáfa á kostnaö Hins íslenska Biblíufélags, Reykjavík 1961.)
Á sí&ustu
tímum
Finnskur heimspekingur: Afleiöingar ákefbar eft-
ir ab rannsaka náttúruna á grundvelli hag-
kvœmnissjónarmiba og „gybversk-kristna" vib-
horfsins um manninn sem drottnara jarbarinn-
ar eru ab koma mannkyninu á kaldan klaka
ldrabur heimspekingur,
Georg Henrik von
Wright, hefur veriö til
umræöu í norrænum fjölmiöl-
um undanfariö út af nýútkom-
inni bók eftir hann. Titill bók-
ar þessarar er: Að skilja samtíð
sína. Er hún úrval ritgeröa
skrifaöra árin 1947-1994.
Von Wright er Finni. Finnar
heyra vissulega til menningar-
heild Vesturlanda, en búa á jaðri
hennar, í nábýli við Rússa, sem
heyra til rétttrúnaðarkristínni
menningarheild austanverðrar
Evrópu.
Drottinn náttúr-
unnar
Vera má að þessi staðsetning
Finna hafi gert þeim fært að virða
menningu Vesturlanda fyrir sér
að nokkru utan frá og þar með af
til þess að gera mikilli hlutlægni.
Þetta virðist koma fram hjá von
Wright. í augum hans sem Finna
eru Rússar, sem að mestu misstu
af renissansi og upplýsingatíð
Vesturlanda, ekki svo dularfullir
sem þeir að nokkrum líkindum
eru í augum vesturlandamanna
yfirleitt. Og í mati sínu á vestur-
landamenningunni hefur von
Wright hliðsjón af Rússum, ekki
síst Berdjajev sagnfræðingi.
í kafla um Berdjajev í áminnstri
bók bendir von Wright á, ab Rússi
þessi hafi haldið því fram, að
menningarskeiöi því, sem hófst
fyrir mörg þúsund árum með því
að maðurinn komst upp á lagið
meb að temja dýr og rækta jörð-
ina, hafi byrjað að ljúka meb ren-
issansinum. Þá hafi vesturlanda-
maðurinn hætt að líta á jörðina
sem Móður Jörð, sem lífveru, líf-
ræna heild, og í staðinn farið að
sjá náttúmna fyrir sér sem eins-
konar vélrænan smíðisgrip, al-
heimsúrverk. Þar meb hafi mað-
urinn fariö að líta á sig sem nokk-
urskonar skapara og hætt að virða
jörð/náttúru sem móbur alls lífs
og gjafara allra gæba.
Með hliðsjón af þessu er von
Wright ekki bjartsýnn á framtíð
vestrænnar menningar og þar
meb mannkynsins, sem allt hefur
tileinkað sér vestræn gildi að ein-
hverju marki. í ritgerðinni Padeia
(1947) fjallar hann um annars
vegar menningararfinn frá
Grikkjum hinum fornu og hins
vegar frá „gyðversk-kristinni trú".
Upphaflega, skrifar von Wright,
litu Grikkir svo á ab manninum
væru vissar takmarkanir settar
innan óbreytanlegs alheims, og
færi hann út fyrir þær takmarkan-
ir yrði honum refsað. Samkvæmt
„gyðversk-kristinni trú" væri
BAKSVIÐ
DAGUR ÞORLEIFSSON
maðurinn hins vegar drottinn
náttúrunnar og hefði þar meb rétt
á að leggja undir sig jörðina með
öllum lifandi verum hennar.
Þetta kemur skýrt fram í gyðinga-
trú og íslam og þau
viðhorf segja einn-
ig til sín í kristn-
inni.
Semískir
eybimerkur-
gubir
Til samanburðar
er forvitnilegt að
líta á það sem
þekktur fræbimað-
ur á vettvangi trú-
arbragða, Joseph
Campbell, hefur að
segja um semíska
ættbálka- og eybi-
merkurguði, sem
drjúg ástæða er til
ab ætla að séu fyr-
irmyndir að guðs-
hugmynd ekki ein-
ungis gyðinga og
kristinna manna, heldur og ekki
síst múslíma. Guðir þessir eru,
segir Campbell, mjög upphafnir,
yfirskilvitlegir, ofar náttúrunni
en ekki í henni. Guðir margra
annarra, t.d. margra indóevrópea,
eru hins vegar frekar „íverandi",
þ.e. í náttúrunni, hluti af henni.
Alkunnugt er hið fornkveðna ab
maðurinn sé skapaður „eftir Gubs
mynd".
Von Wright telur, ab í heim-
speki sinni hafi Grikkir farið að
gera sér hærri hugmyndir um
manninn en áður. Hjá Platoni
hafi þetta endað meb „dýrkun á
manninum sem guði". Með
heimspeki Grikkja hafi og komið
sú stefna að rannsaka náttúmna á
grundvelli skynsemi/hagkvæmn-
issjónarmiða.
1993 skrifaði von Wright að
einmitt þetta tvennt samantvinn-
að, nýnefndur rannsóknaáhugi
og „gyðversk-kristna" viðhorfið
um manninn
sem drottnara
jarðarinnar, hafi
komið siðmenn-
ingu nútímans í
það ástand ab
hún stefni fram
af björgum.
Von Wright
viröist líta svo á,
að viðhorfiö um
drottnunarhlut-
verk mannsins, er
sé yfir náttúruna
hafinn fremur en
hluti af henni,
hafi leitt til að-
skilnaðar manns-
ins og lífríkisins á
jörbinni að öðru
leyti. Maðurinn
telji að náttúran
öll sé eign hans
eða a.m.k. fengin honum í hend-
ur, í þeim tilgangi að hann nýti
hana án nokkurra takmarkana
sjálfum sér til góða. Maðurinn sé
af þessum ástæðum farinn að of-
bjóða náttúrunni, hvað hljóti ab
hafa í för meb sér stórtjón á hinu
náttúrlega umhverfi, mannkyn-
inu sjálfu eba a.m.k. núverandi
menningu þess til tortímingar
um síðir. Niðurstaða von Wrights
er í sem stystu máli sagt: Við lif-
um á síðustu tímum.
Mannkyn í tímaþröng
Nú fer því fjarri að maðurinn sé
ómebvitaður um þennan háska;
ráðstefnur um hann og skýrslur út-
gefnar um hann heyra daglega líf-
inu til. En von Wright og fleiri virð-
ast efast um, að maðurinn hafi eins
og málum þessum er nú komið
nægan tíma til að snúa umræddri
óheillaþróun við. Enn ótrúlegra sé
að ráðandi aðilar í heiminum
treysti sér til ab leggja til rábstafan-
ir, sem í þessum efnum kynnu ab
koma að haldi, og framkvæma þær.
Bíllinn sé dæmi um það. „Allir vita
um þann feiknalega skaða sem bíla-
eign mannkynsins hefur í för með
sér. En hvaða ríkisstjórn með
ábyrgðartilfinningu myndi treysta
sér til að valda þeirri félagslegu og
efnahagslegu ringulreið, sem hlyti
að verða ef verulega yrði dregið úr
bílaframleiðslu?" Svo skrifar Klavs
Birkholm í grein um von Wright í
danska blaðið Information.
Svona mætti halda lengi áfram.
Ef allt þenslusvæðið Austur- og Suð-
austur-Asía kæmist á sama neyslust-
ig og Vesturlönd, hvað þýddi þab
fyrir náttúruna og það sem hún
hefur upp á ab bjóða? Og erfitt
mundi fyrir flestar ríkisstjórnir að
reyna að bjóba þjóöum sínum upp
á framtíö með rýrari lífskjörum en
þær nú njóta. „Fyrir þá, sem ákvarð-
anir taka, er slíkt bannfært." (Birk-
holm).
Með hliðsjón af þessu segir von
Wright á þá leib ab ríkisstjómir
virðist vera á leiðinni með að
hverfa niður í tómarúm á milli al-
þjóðlegra og yfirþjóðlegra aðila og
stofnana annars vegar og hins veg-
ar hagsmuna almennings í eigin
ríkjum. Þarafleiðandi færist í vöxt
ringulreið, bæði í efnahags- og fé-
lagsmálum. ■
Hröö þróun í fjarskiptum gerir ríkisstjórnum erfiöara um vik aö keppa um völd og áhrif
viö alþjóölega og yfirþjóölega aöila.
Von Wright: Crikkir hinir fornu settu manninum
takmarkanir.