Tíminn - 26.08.1989, Side 6

6 Tíminn
Laugardagur 26. ágúst 1989
Timinn
MÁLSVARIFRJALSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn og
____Framsóknarfélögin í Ffeykjavík
Framkvæmdastjóri: Kristinn Finnbogason
Ritstjórar: Indriði G. Þorsteinsson ábm.
IngvarGíslason
Aðstoðarritstjóri: OddurÓlafsson
Fréttastjórar: BirgirGuðmundsson
EggertSkúlason
Auglýsingastjóri: SteingrímurGíslason
Skrifstofur: Lyngháls 9, Reykjavik. Sími: 686300. Auglýsingasími:
680001. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300, ritstjórn, fréttastjórar
686306, íþróttir 686332, tæknideild 686387. Setning og umbrot:
Tæknideild Tímans. Prentun: Blaðaprent h.f.
Frá og með 1. ágúst hækkar:
Mánaðaráskrift í kr. 1000,-, verð í lausasölu í 90,- kr. og 110,- kr. um
helgar. Grunnverð auglýsinga kr. 660,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
Afnám f lokkseinræðis
í Tímabréfi í dag er vakin athygli á þeirri
staðreynd að málefni Póllands eru nú í brennidepli
heimsfrétta vegna stóratburða í landinu á sama hátt
og Pólland var í kastljósi fréttanna þessa sömu
mánaðardaga fyrir 50 árum, þegar atburðir þeirra
daga leiddu til innrásar Þjóðverja í Pólland 1.
september 1939.
Alla götu síðan hafa ýmsar hörmungar gengið
yfir Pólland. Heimsstyrjöldin 1939-1945 kom hart
niður á Pólverjum. Stríðsreksturinn í Póllandi var
bæði grimmdarlegur og lævíslegur, ekki síst af hálfu
Sovétmanna sem komu aftan að Pólverjum með
innrás úr austri ofan á leiftursókn Þjóðverja, allt í
sama mánuði haustið 1939.
Þrátt fyrir sigur Vesturveldanna og höfuðþjóða
lýðræðisins í heimsstyrjöldinni varð það ekki hlut-
skipti Pólverja að njóta ávaxta af sigri lýðræðis-
aflanna. Pólverjar lentu inni á áhrifasvæði Sovét-
ríkjanna, lokuðust inni bak við jámtjaldið eins og
fleiri Austur og Mið-Evrópuþjóðir. Kommúnistar
hrifsuðu smám saman til sín öll völd í landinu í
skjóli hers og lögreglu, en umfram allt vegna
sovéskrar hernaðaríhlutunar um málefni Póllands.
í 40 ár hefur pólski kommúnistaflokkurinn farið
með einræðisvald í landinu. Fram á síðustu mánuði
og vikur var naumast við öðru búist en að
flokkurinn myndi halda völdum sínum næstu ár. En
svo hratt hafa atburðir í Póllandi gerst á tæpum
þremur mánuðum að kommúnistar hafa misst
alræðisvald sitt í stjórn landsins og verða að láta sér
lynda að vera aðeins einn aðilinn í nýrri samsteypu-
stjórn. Forsætisráðherra í þeirri samsteypustjórn er
kaþólskur forystumaður höfuðandstöðuafls komm-
únista, verkalýðs- og lýðræðissamtakanna Sam-
stöðu.
Samstaða spratt upp sem hreyfing verkafólks í
Gdansk (Danzig) fyrir níu árum. Hreyfingin var
bönnuð frá 1981, þar til í vor að henni var leyft að
starfa og bjóða fram í kosningum á grundvelli
nýrrar stjórnarskrár 4. júní sl. Þótt almennt væri
talið að stjórnarskráin myndi tryggja áframhaldandi
völd kommúnista á þingi og í ríkisstjórn, þá brást
það. Kosningaúrslitin leiddu í ljós megna andstöðu
pólsku þjóðarinnar gegn völdum kommúnista.
Eftir margra vikna þóf og árangurslausa tilraun
til þess að forsætisráðherraefni Kommúnistaflokks-
ins gæti myndað stjórn hefur það orðið niðurstaðan
að Samstöðumaður verður til þess að mynda
starfhæfa stjórn í Póllandi og hefur ekki aðeins
hlotið viðurkenningu pólska kommúnistaflokksins
í því sambandi, heldur einskonar blessun Moskvu-
valdsins.
Stjórnarskiptin í Póllandi eru stórviðburður. Þótt
enginn sé svo glöggur að sjá allt fyrir, þá er ekki
ástæða til að ætla annað en að stjórnarskiptin í
Póllandi marki kaflaskil í sögu landsins. Það er vel
við eigandi að minnast hálfrar aldar afmælis þýsku
innrásarinnar með þeim sögulega hætti að leggja
formlega niður 40 ára alræði kommúnistaflokksins
og leggja grundvöll að opnu og lýðræðislegu
stjórnarfari.
G™™«.
mann skáld og rithöfundur á
Akureyri er látinn í hárri elli.
Hann var fæddur 1903 og því
áttatíu og sex ára er hann lést.
Guðmundur fæddist að
Hvammi í Langadal í Austur-
Húnavatnssýslu og ólst þar upp.
Þótt hann hleypti ungur heim-
draganum og ætti ekki heimili til
langframa í Langadal upp frá
því urðu æskuslóðirnar þar hon-
um eigi að síður kærar til ævi-
loka. Sér þess víða stað í ljóðum
hans.
Óhætt mun að segja að iðkun
skáldlistarinnar hafi verið meg-
inviðfangsefni Guðmundar Frí-
manns um langa ævi. En ekki
átti hann þess þó kost að hafa af
henni framfæri sitt, fremur en
Guðmundur Frímann skáld.
gengur og gerist. Var hann og
líka leitandi framan af og kom-
inn til nokkurs aldurs er segja
má að hann hafi komið fram á
sjónarsviðið sem fullmótað
skáld.
Nám í myndlist
Hann fór ungur til Reykjavík-
ur, og var ætlun hans að stunda
þar myndlistarnám. Minna mun
þó hafa orðið úr en til stóð, enda
varð skáldlistin fljótlega mynd-
listinni yfirsterkari. Aður en
tveggja ára Reykjavíkurdvöl
lauk hafði Guðmundur aukheld-
ur gefið út fyrstu ljóðabók sína,
Náttsólir, safn nýrómantískra
ljóða í sama anda og þá voru
mest í tísku. Þessi bók kom út
1922, er höfundur var enn ekki
tvítugur. Síðar þótti höfundi þó
ekki mikið til þessara æskuverka
sinna koma og gerði lítið með
þau.
Eftir þetta fluttist Guðmund-
ur til Akureyrar og lauk þar
fyrst námi í húsgagnasmíði og
síðar í bókbandi. Fékk hann
meistararéttindi í báðum þess-
um greinum. Hafði hann af
þeim framfæri sitt, og auk þess
kenndi hann bókband og aðrar
handmenntir við Gagnfræða-
skóla Akureyrar. Gegndi hann
því starfi í rúma tvo áratugi við
miklar vinsældir, enda var hann
viðurkenndur snillingur við bók-
band og ágætur kennari.
En það verða þó ljóðabækur
Guðmundar sem lengst munu
halda nafni hans á lofti. Hann
gaf út bókina Úlfablóð árið 1933
og síðan bækurnar Störin syngur
1937, Svört verða sólskin 1951
og Söngva frá sumarengjum
1957. Á seinni árum snéri hann
sér meir að þýðingum ljóða og
ritun lausamálsverka, og sendi
frá sér nokkrar bækur slíks efnis.
Þar á meðal eru Undir bergmáls-
fjöllum, safn ljóðaþýðinga sem
út kom 1958, og síðasta ljóða-
bók hans var Draumur undir
hauststjörnum, frumort kvæði
og þýdd, sem út kom 1980.
Vandvirkt ljóðskáld
Á starfstíma Guðmundar
Frímanns gengu margar tísku-
sveiflur yfir íslenska ljóðagerð.
Að frátalinni fyrstu bókinni er
þó ekki hægt að segja annað en
að hann hafi látið þær allar sigla
fram hjá sér að mestu án þess að
haggast við.
Ljóð hans bera þess vitni að
hann hefur mótast sterklega af
innlendri ljóðahefð, og jafn-
framt hefur hann tamið sér ákaf-
lega mikla vandvirkni í ljóða-
gerð sinni. Þau verk hans sýna
það ljóslega að í Guðmundi
hefur farið maður sem fágaði og
vandaði allan sinn skáldskap.
Það skiptir raunar litlu hvar
borið er niður í ljóðum hans;
alls staðar er sama vandvirknin
og fágunin að verki. En svo
dæmi sé tekið þá yrkir hann svo
í ljóðinu Að leíkslokum, sem
kom í bók hans, Söngvar frá
sumarengjum:
Lýkur leik að stráum,
löngu komið haust.
Yfir hnjúkum háum
hljómar endalaust
váleg vetrarspá.
Vindar milli fjalla
kalla og kveðast á.
Fyrr en varir falla
fljót og vötn í dá.
Hér, eins og endranær í verkum
Guðmundar Frímanns, er ort af
andagift og yfirvegaðri fágun.
Verk hans munu því lifa þótt
höfundur þeirra sé nú allur.
Polland í fréttum
Það má kallast einkennileg
tilviljun að nákvæmlega 50 árum
eftir að málefni Póllands var
aðalfréttaefni heimsins vegna
áreitni Hitlers-Þýskalands við
það land árið 1939 er Pólland
enn í miðju heimsfréttanna.
Fréttatilefnin eru þó eins ólík
sem tímarnir hafa breyst á hálfri
öld. Þar er engu saman að líkja
öðru en því að saga Pólverja
hefur um aldirnar verið við-
burðarík og örlagaþrungin. Þótt
Pólverjar séu gömul og merki-
leg menningarþjóð, þá hafa þeir
öldum saman orðið að lúta er-
lendum yfirráðum og ágangi, og
mátt þola mál- og menningar-
kúgum af yfirdrottnurum sínum.
Ekki hafa þau ósköp þó bugað
Pólverja og þjóðerniskennd
þeirra. Varla mun nokkur þjóð
afsanna betur þær kenningar,
sem nú er reynt að halda á loft í
nafni alþjóðahyggju, að þjóð-
erniskennd sé að miklu leyti
rómantískur tilbúningur frá 18.
og 19. öld til nota í pólitísku
skyni, þegar á þarf að halda.
Hitt er annað mál að þjóðern-
ishyggja hefur oft tekið á sig
hina óhugnanlegu mynd taum-
lauss þjóðarrembings, kynþátta-
fordóma og ótta við framandi
þjóðir. Þessi afskræmda mynd
þjóðerniskenndar og þjóðrækni
kemur í hugann við að minnast
ágúst-daga fyrir hálfri öld, þegar
teflt var um framtíð Póllands,
þar sem Adolf Hitler lék eins
konar fjöltefli við forystumenn
annarra Evrópuþjóða. Sú tafl-
mennska var að vísu liður í
margra ára keppni um völd og
áhrif í Evrópu á fjórða áratugn-
um, en þetta Póllandstafl verður
þó minnisstæðast vegna þess að
það var aðalkveikjan að heims-
styrjöldinni síðari, mesta ófrið-
arbáli allra tíma. Að vísu hafði
lengi verið efnað í bálköstinn,
sumir myndu segja að eldar
heimsstyrjaldarinnar fyrri hefðu
aldrei slokknað, heldur hafi tím-
inn milli heimsstyrjaldanna ver-
ið langt vopnahlé, e.t.v. tími
endurtekinna vopnahléa.
Hitler og
Chamberlain
Það er viðtekin skoðun, sem
ekki verður auðveldlega
vefengd, að með tilkomu nasista
sem stjórnenda Þýskalands og
einræði Adolfs Hitlers hafi
stefnt hraðbyri til Evrópustyrj-
aldar sem síðan hlyti að breiðast
út um heim allan. Atburðarás
Evrópusögunnar frá ári til árs,
eftir að nasistar náðu völdum í
Þýskalandi árið 1933, er býsna
skýr og markast framar öðru af
kerfisbundnum kröfum Þjóð-
verja til landa og landssvæða í
nafni stórþýskrar þjóðernis-
hyggju. Hitler lét sér ekki nægja
að setja fram kröfur sínar í von
um að fá þær ræddar og viður-
kenndar við ráðstefnuborð.
Hann sótti kröfur sínar með
blygðunarlausri valdbeitingu, ef
ekki dugðu góð orð. Hins vegar
hljóta menn enn í dag að spyrja
þeirrar spurningar, sem reyndar
var á vörum margra á þeirri tíð,
hvernig það mátti verða að nas-
istar gátu komist upp með fram-
ferði sitt, að ekki sé minnst á þá
spurningu, hvernig það gat skeð
að þeir náðu völdum í Þýska-
landi án þess að hafa mjög mikið
fyrir því annað en að gera stjórn-
arbyltingu, þegar sjálft löggjaf-
arþing Weimarlýðveldisins hafði
formlega afhent Hitler alræðis-
vald. Hitler komst í kanslarastól
á Iöglegan hátt að formi til að
afstöðnum þingkosningum.
Hann lét þingið fela sér sérstök
völd samkvæmt heimild í stjórn-
arskrá. Fyrir mann af hans gerð
var hægur eftirleikurinn að gera
stjómarbyltingu, þegar svo var
komið. Enda gerði hann það.
Eftir stjórnarbyltinguna í
mars 1933 tókst Hitler ekki það
eitt á hendur að brjóta niður
lýðræðið í Þýskalandi og banna
alla stjórnmálastarfsemi aðra en
Nasistaflokkinn. Áður en varði
hófst hann handa um að gera
ákvæði Versalasamninganna að
engu, þá samninga, sem Þjóð-
verjar höfðu orðið að gangast
undir eftir að hafa beðið ósigur
í heimsstyrjöldinni fyrri. Sú
stefna hlaut að eiga hljómgrunn