Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.2006, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. mars 2006
T
unick er einkum þekktur
fyrir listræna gjörninga
sem felast í því að ljós-
mynda hundruð eða þús-
undir nakinna þjóðfélags-
þegna á opinberum
vettvangi. Fólk í borgum
jafnólíkra landa og Sviss,
Finnlands, Ástralíu, Brasilíu og Chile hefur
svarað kalli listamannsins og þyrpst til að taka
þátt í þessum viðburðum. Það kemur vart á
óvart að gjörningar listamannsins hafa verið
umdeildir; menn væna hann ýmist um siðleysi
og öfuguggahátt eða lofa verk hans fyrir að
ögra siðareglum samtíma-
menningar okkar og við-
teknum skilgreiningum á list-
sköpun. Deilur um verk
Tunicks hafa einnig endurómað í opinberum
tilskipunum. Margoft hefur verið sett lögbann
á fyrirhugaða gjörninga listamannsins og hann
jafnvel verið handtekinn fyrir að hvetja til
ósæmilegrar hegðunar á almannafæri.
Listsögulegt samhengi
Verk Tunicks eiga rætur í hefð vettvangslistar
og þeirri gjörningslist sem ruddi sér til rúms á
sjöunda áratugnum, þegar listamenn tóku með
herskáum hætti að andæfa ríkjandi markaðs-
hyggju vestrænna listastofnana og leituðust
við að opna leiðir út úr einangrun listarinnar
innan borgaralegrar menningar. Ríkjandi
hneigð þessarar listsköpunar fólst í viðleitni til
að færa listsköpunina út á vettvang samfélags-
ins og tengja hana hversdagsmenningu sam-
tímans. Hugmyndir af þessu tagi koma m.a.
fram með skýrum hætti í vettvangsverkum
listamanna á borð við Robert Smithson,
Jeanne-Claude og Christo, sem ganga út á
tímabundna fagurfræðilega ummyndun á op-
inberum rýmum. Ummyndunarferlið hverfist
um andartakið, tímabundin og fagurfræðileg
ásýnd staðarins á augnabliki gjörningsins
breytir mynd hans til frambúðar. Gjörning-
urinn og skrásetning hans í ljósmyndum,
myndbandsupptökum og textum verður að
spori sögulegs andartaks þar sem listræn
sköpun hefur um stundarsakir brotið sér leið
inn í hlutgert umhverfi samtímans. Ferlið er
sérkennilega tvíbent: samfella sögunnar er
undirstrikuð en um leið er varpað ljósi á það
rof sem viðburðurinn myndar. Gjörningurinn
opnar rými fyrir virka afstöðu, andóf eða
a.m.k. óhlýðni þegnanna. Að þessu leyti má
greina í hefð vettvangslistarinnar skýr tengsl
við kenningar um hversdagslíf sem verða áber-
andi á þessum tíma. Hér má einkum benda á
kenningar franska fræðimannsins Michels de
Certeau um virkan þátt þjóðfélagsþegna í mót-
un menningarrýma. Í skrifum de Certeau birt-
ast þegnarnir ekki sem hlutlausir neytendur
menningar, heldur þvert á móti sem notendur
er geta brugðist við afurðum og rýmum menn-
ingarinnar á virkan og jafnvel gagnrýninn hátt,
hann lítur svo á að þegnarnir búi yfir ákveðnu
valdi er felist í möguleikanum á að nota afurðir
og rými samfélagsins með ófyrirsjáanlegum
hætti. Ólíkt hinu opinbera stofnanavaldi er
þetta vald þegnanna þó hverfult, þeir geta að-
eins lagt rými þjóðfélagsins tímabundið undir
eigin athafnir. Afmörkun fagurfræðilegra
gjörninga vettvangslistarinnar í tíma og rúmi
tengist ennfremur viðleitni nýframúrstefnu-
hreyfinga sjöunda áratugarins til að sameina
list og hversdagslíf; gjörningarnir afhjúpa jað-
arstöðu listarinnar innan borgaralegs sam-
félags um leið og ögrandi nærveru hennar á op-
inberum vettvangi er ætlað að gera listina
aftur að virku afli í hinum þjóðfélagslega veru-
leika. Í vettvangslistinni eru andartakið og
skynjun áhorfandans á rými, tíma, efni og
menningarlegu umhverfi í forgrunni. Tengslin
við gjörningslist sjöunda og áttunda áratug-
arins felast ekki síst í áherslunni á reynslu
áhorfandans og mikilvægi líkamans sem fag-
urfræðilegs tjáningarmiðils borið saman við
hefðbundna miðla listasögunnar, s.s. mál-
verkið, höggmyndina og ljósmyndina.
Hugmyndalegur arfur þessarar fagurfræði
birtist með margvíslegum hætti í myndum
Tunicks. Einnig hér er mannslíkaminn í for-
grunni og unnið er á skapandi hátt með um-
hverfi hversdagsins. Erfitt er að fella verk
Tunicks í hefðbundna listfræðilega flokka, þau
liggja með sérstæðum hætti á mörkum gjörn-
ingslistar, ljósmyndunar og fagurfræðilegrar
könnunar jafnt á arkitektúr borgarlífsins og
náttúrulegum rýmum. Tunick starfar hvorki
sem ljósmyndari, arkitekt né gjörnings-
listamaður í viðtekinni merkingu slíkra skil-
greininga. Allar þessar listgreinar gegna þó
veigamiklu hlutverki í verkum hans, þar sem
þeim er fléttað saman á nýstárlegan hátt. Við
fyrstu sýn virðist liggja beint við að skilgreina
verk Tunicks sem listrænar ljósmyndir. Í
verkum hans er þó ekki unnið með ljósmynd-
ina sem listmiðil í venjulegum skilningi, því
vísunum í sjálfan ljósmyndamiðilinn og sér-
stæði hans bregður sjaldan fyrir. Ljósmyndin
þjónar Tunick öðru fremur sem skrásetning-
artæki, hún gegnir því hlutverki að skjalfesta
viðburðinn – sjálfur lýsir listamaðurinn verk-
um sínum sem „tímabundnum og staðnæmum
innsetningum“ er hann festi á filmu. Mynd-
unum hefur einnig verið lýst sem „óhlut-
bundnum landslagsverkum“ en „jafnframt af-
ar sérstæðri kortlagningaraðferð – leið til að
setja mark tímans á staðinn“ (Lisa Liebmann),
Sú skilgreining varpar ljósi á fagurfræðilegar
rætur verkanna í hefð vettvangslistar og könn-
un hennar á mörkum ólíkra miðla. Í verkum
Tunicks má einnig greina forvitnileg tengsl við
fagurfræðilegan skæruhernað sitúasjónism-
ans á sjöunda áratugnum, sem ætlað var að
skapa óvæntar aðstæður eða andartök með
tímabundnu „hernámi“ á opinberum rýmum
hinnar vestrænu stórborgar. Sviðsetningin á
viðburðum Tunicks er þaulhugsuð og beinir
sjónum áhorfandans jafnan að varnarleysi og
forgengileika mannsins andspænis manngerðu
og hlutgerðu lífsrými hans.
Á myndum Tunicks blasa við hjarðir nak-
inna mannvera sem virka umkomulausar inn-
an um minnisvarða og voldugt borgarlandslag
nútímans. Gott dæmi um þetta má m.a. sjá í
verkinu Momentum (1997), þar sem Tunick
stillir upp breiðu af liggjandi mannslíkömum
en skýjakljúfar New York gnæfa í bakgrunn-
inum yfir myndfletinum, og í verkinu London 2
(2003) þar sem mannleg hjörð krýpur í bæn
frammi fyrir mynd borgarinnar. Lýsandi
dæmi um hnitmiðað staðarval Tunicks má
einnig finna í innsetningu sem hann skipulagði
fyrir utan Saatchi-galleríið í London árið 2003.
Mynd af viðburðinum sýnir kös hreyfing-
arlausra líkama á útitröppum gallerísins en al-
þekkt kennileiti borgarinnar hvíla í bakgrunni.
Hér er brugðið á leik með hina borgaralegu
hugmynd um sjálfstæði listarinnar, stofn-
analega einangrun hennar innan nútímaþjóð-
félagsins og þær hugmyndir um samruna list-
ar og lífs sem eru eitt mikilvægasta
leiðarminnið í sögu vestrænnar nútímalistar
frá og með nýframúrstefnu sjöunda áratug-
arins. Staðsetningin á útitröppum gallerísins
dregur athygli áhorfandans að siðferðislegum
mörkum borgaralegs þjóðfélags og þversagna-
kenndri stöðu listarinnar innan þess. Nakinn
mannslíkaminn á sér viðurkenndan sess innan
ramma listasögunnar, en forsenda þeirrar við-
urkenningar er einangrun og aðgreining list-
arinnar frá hverdagslífinu, þar sem þjóð-
félagsleg höft leggja bann við að bera
mannslíkamann á almannafæri. Þannig reynist
sú viðtekna krafa um sjálfstæði listarinnar
sem rekja má til tilurðar borgaralegrar fag-
urfræði á 18. öld vera sjálf forsenda viðburð-
arins. Jafnvel þótt nektarmótífið sé hér fært út
Barriers 3 „Áhorfandinn stendur frammi fyrir einhvers konar yfirnáttúrulegri vá, líkt og sjá má á þessari mynd Tunicks af nöktum mannslíkömum sem liggja á víð og dreif …“
Stundarsæla, firring og dauði
Eftir Benedikt
Hjartarson
benedihj@hi.is