Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.2006, Blaðsíða 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. mars 2006 | 9
slíku. Það var þó einmitt fyrir að stinga á þessu
kýli, með eftirminnilegum hætti, sem norska
skáldkonan Herbjörg Wassmo hlaut Bók-
menntaverðlaun Norðurlandaráðs árið 1987.
Stirðnað líf í kulda
Lotta Lotass (f. 1964) er fædd í náttúrufögru
þungaiðnaðarumhverfi Vesturdala Svíþjóðar.
Hún lærði bókmenntafræði og drifkraftur
skáldskapar hennar er sá sami og fræðanna,
forvitnin. Hún lítur á skáldskap sem rannsókn-
araðferð og hafa rannsóknarefni hennar spann-
að allt frá geimferðum til eigin lífs. Fyrsta
skáldsaga Lotass kom út árið 2000 og síðan hef-
ur ekki verið lát á. Um texta hennar hefur verið
sagt að í þeim lýsi fegurð ísakuldans, hún sé arf-
taki meistara sænskrar tungu á borð við Söru
Lidmann, PO Enquist í hljómandi frændsemi
við Beckett og ylji sér í glóð Kafka.
Hugurinn hvarflar til allra þessara höfunda
við lestur bókar hennar skymining:gryning sem
er réttnefni. Það er óendanlega langt á milli
kvöldrökkurs og morgungráma þótt ljósmælir
sýni nákvæmlega sömu tölu. Í hverju felst þá
munurinn? Ýmislegt mætti nefna. Rökkrið mið-
ar að lokum dags, morgungráminn að nýju upp-
hafi. Einhvers staðar á milli þess að sofna og
vakna búa svo draumarnir, áþreifanlegir og
tengdir hinum svokallaða raunveruleika, eða
óáþreifanlegir utan við tíma og rúm. Það er á
þessum mörkum sem strengirnir liggja sem
leikið er á í skáldsögu Lotte Lotass skymn-
ing:gryning. Einhvers staðar langt í norðri
stendur hópur fólks í óræðu umhverfi, umhverfi
sem er ekkert, endalaus slétta og svo tekur haf-
ið við og þangað er haldið í humátt á eftir dreng
sem hefur tekið á móti hópnum. Hér er engin
gróandi aðeins salt, ís og sandur. Heillandi efni
en köld og líflaus á norðurslóð sem annars stað-
ar. Tólf manneskjur líða „yfir blásindrandi
hvítrákótta snjóþekju, bláleit þjós af fönguðum,
samansöfnuðum gráma“, eins og segir á einum
stað. Enginn í hópnum veit hvaðan hann kom
eða hvers vegna hann er þarna á heimsslitaslóð.
Minningar eru slitrur sem deilt er með öðrum
og reynt að fylla í eyðurnar. Það eru myndirnar
sem verða til við lesturinn sem halda lesand-
anum við efnið og framkalla jafnvel hugleiðslu-
kennt ástand. Myndir af manneskju, augnaráð,
handahreyfingar og göngulag. Hér er orðunum
eftirlátið allt, án þeirra verður ekkert til, enginn
skáldskaparheimur því frásögnin vísar ekki til
neins sem er þekkt. Allt stirðnað í ís í skerandi
birtunni dag og nótt. Stöku sinnum bjarmar fyr-
ir draumi um safaríkar þrúgur á runna, grænt
gras og höfgan ilm af rakri mold. Hugur lesand-
ans sveiflast hins vegar á milli allra tímaskeiða
mannkynsögunnar, fátæktar og eymdar liðinna
alda jafnt og iðandi stórborga og suðandi kaup-
halla nútímans. Það er ekki beinlínis hægt að
segja að skymning:gryning sé skemmtileg bók
en þegar maður er sokkinn ofan í lesturinn, er
maður sokkinn.
Náttúrubörn
Sögu samíska rithöfundarins Jovnna-Ánde Vest
(f. 1948) vindur fram á norðurslóð í raunveru-
leika sem er stöðugum breytingum undirorpinn
í takt við tímann, þó virðist sem aðeins hinar sí-
endurteknu breytingar árstíðanna hafa raun-
veruleg áhrif. Jovnna-Ánde Vest er fæddur og
uppalinn í Tanadalnum í finnska Lapplandi en
hefur búið í París í allmörg ár. Vest man tímana
tvenna í landi Sama og hefur skrifað allmargar
skáldsögur sem flestar snúast um breytingar
síðustu áratuga á heimaslóðum hans. Árbbol-
accat III (Erfingjarnir III) er lokabindið í þrí-
leik höfundar um lífið í Samalandi síðustu
hundrað árin eða svo. Eigi að síður er bókin full-
komlega heildstæð þannig að lesandinn fær
ekki á tilfinninguna að hann skorti vitneskju til
að skilja forsendur atburða. Reyndar byggist
þessi seiðandi sagnabálkur ekki á atburðum
heldur á stöðugu flæði, hringrásinni þar sem
fólk lifir og deyr, þrælar frá vori til hausts við
sáningu og uppskeru og segir sögur á vetrum.
Börn fæðast, vaxa úr grasi, hverfa á braut til
næsta bæjar, næstu borgar eða til annarra
landa til að vinna fyrir sér. Sumir snúa aftur,
þrifust ekki á malbikinu, aðrir þrifust vel og
koma í heimsókn. Það eru menntamenn á sveimi
sem safna saman sögum úr byggðinni. Ætla að
skrifa bók. Einnig menntamenn sem skrifa ljóð
eða mála myndir. Hér er smíðað og gert við en
samt er allt eins og það hefur alltaf verið, meira
að segja þegar nokkrir taka sig saman og rífa
allar innréttingar út úr gömlu kaffistofunni og
endurnýja hana þá er hún samt hin sama. Þetta
er mikil saga en ekki að sama skapi hávær og
þetta er fjölradda saga í þess orðs viðteknustu
merkingu, engin ein rödd yfirgnæfir aðra held-
ur fljóta raddirnar að segja má allar fram sam-
tímis. Einhver einn sögumaður hlýtur þó að
stýra sýn lesandans og binda saman þræðina á
endanum? Nei, sú er ekki raunin, sýn lesandans
rammar allt þorpið sem liggur eins og módel
frammi fyrir honum að leika sér með. Persónur
bókarinnar er elskulegt og áhugavert fólk með
sterkar rætur í sinni fögru náttúru og þar er allt
gott þegar maður er langt í burtu og hugsar
heim og til baka eins og höfundurinn Jovanna
Ánde Vest. Þá hugsar maður ekki um brotna
þekju og smíðatól sem hefur troðist niður í
drulluna en var einu sinni þarfaþing.
Húsbændur og hjú
Fredrik Lång (f. 1947) er heimspekingur og
margverðlaunaður rithöfundur sem á að baki
margar skáldsögur. Í verkum hans blandast
gjarnan fræði og skáldskapur og gott dæmi um
það er 15 blaðsíðna eftirmáli við skáldsöguna
Mitt liv som Pythagoras sem var framlag Finn-
lands-Svía. Hér er um að ræða sögulega skáld-
sögu sem gerist að mestu leyti í Grikklandi hinu
forna, nánar tiltekið á eyjunni Samos sem var
fæðingarstaður heimspekingsins og stærðfræð-
ingsins Pýþagórasar sem uppi var á fimmtu öld
f.Kr. Fredrik Lång fylgir nokkurn veginn eftir
þekktu lífshlaupi Pýþagórasar. Í fyrsta hlut-
anum segir frá bernsku Pýþagorasar og fyrstu
menntun hans í Miletos, auk þess sem einnig er
sagt frá mikilvægri sendiför hans til Egypta-
lands. Það gengur á ýmsu eins og gefur að
skilja, sjávarháska, deilum upp á líf og dauða
vegna mismunandi skilnings á heiðri og metorð-
um. Í þessum hluta verður sjónarhorn Pýþagór-
asar æ óljósara en þræll hans Zalmoxis yfir-
tekur frásögnina enda er hann í raun annað sjálf
Pýþagórasar. Í lokakaflanum fylgist lesandinn
síðan með lífinu í stærð – eða öllu heldur heim-
spekisöfnuðinum í Kroton á Ítalíu þar sem Pýþ-
agóras lifði síðustu æviár sín og hélt traustum
tökum um heim talna og hlutfalla sem enn eru í
fullu gildi í vestrænni hugsun. Þrátt fyrir hinn
sögulega bakgrunn er bók Lång ekki sagnfræði
í vísindalegum skilningi. Hér er fyrst og fremst
verið að hemja saman nútímann, grísku fornöld-
ina og allt þar á milli í tengslum við mátt versl-
unar og viðskipta og tilvitnanir víðsvegar að
notaðar mjög frjálslega.
Sögusvið skáldsögunnar Tammilehto (Eikar-
lundurinn) eftir Finnann Asko Sahlberg (f.
1964) er Finnland við lok innanlandsstríðsins en
um það hafa verið skrifaðar fjölmargar bækur,
skáldsögur jafnt sem fræðirit. Erindi Askos
Sahlbergs tengist þó ekki innanlandsstríðinu að
öðru leyti en því að það, eins og öll önnur stríð,
snerist um hagsmuni sem stundum leiddi af sér
hefndarþorsta. Eikarlundurinn fjallar um glæp
og refsingu, kúgun og hefnd. Tíminn er stríðs-
lokin síðsumars árið 1918. Óðalseigandinn
Martin er aleinn eftir á setri sínu, þjónustu-
fólkið flúið burt. Á fyrstu blaðsíðunum opinber-
ast að húsakostur og búpeningur er í niður-
níðslu og að Martin þykir sopinn góður.
Skyndilega birtist Emma á dyraþrepunum,
skítug og í lörfum enda hefur líf hennar sem
vændiskona misst allan glans með stríðinu og
eymdinni sem því fylgdi. Eigi að síður fær
Martin Emmu til að gerast ráðskona hjá sér.
Emma er ekki að koma á óðalssetrið í fyrsta
sinn og þótt hún sé vissulega svöng þá er erindi
hennar annað og djúpstæðara en að fá hungrið
stillt. Hún og bróðir hennar Aarne ólust upp
undir oki óðalseigandans og máttu þola marg-
víslega niðurlægingu af hendi hans. Sagan snýst
um þessar þrjár persónur og uppgjör þeirra í
milli. Uppgjör sem þó snýst ekki fyrst og fremst
um persónur, heldur um tilviljanir lífsins,
hvernig allt hefur sinn tíma og hversu margt
þarf að gerast áður en tími uppgjörsins rennur
upp.
Aðeins fáeinum dögum eftir að Emma birtist
á dyraþrepunum birtist einnig Aarne ásamt
hópi rauðliða á flótta. Engin réttarhöld eiga sér
stað heldur er gengið beint til verks og á meðan
gamli óðalseigandinn er húðstrýktur – líkt og
hann sjálfur hafði gert við Aarne sem þá var
unglingur í uppreisn – fer fram umræða um or-
sakir stríðsins, stríða almennt þar sem niður-
staðan er að í stríði er sérhver málstaður vond-
ur og til að lifa af verður hver og einn að koma
sér upp eigin samhengi forsenda. Hér eru stór-
ar tilvistarlegar spurningar krufnar og sú
krufning er listilega fléttuð inn í aðstæður sög-
unnar og persónuleg átök.
Myndir í stað texta
Grænlendingar sýndu ákveðna djörfung með
því að tilnefna ljósmyndabók til Bókmennta-
verðlauna Norðurlandaráðs. Djörfung sem ber
að þakka, því Den stille mangfoldighed eftir
Julie Edel Hardenberg (f. 1971) er engin venju-
leg ljósmyndabók. Tilnefningin undirstrikar það
mikilvæga hlutverk Bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs að vekja athygli á bók-
menntum grann- og frændþjóðanna í norðri inn-
byrðis. Þótt myndir séu fyrirferðarmeiri en orð
þá er hér um bókmenntaverk að ræða, texta-
verk. Myndir eru texti ekki síður en hefðbundið
lesmál, texti sem höfundurinn beitir til að kryfja
hið svokallaða „grænlenska“. Með nákvæmum
lestri, með eða án hjálpar greinargóðs inngangs
listfræðingsins Iben Salto, opnast sýn inn í
rannsóknaraðferðina og viðfangsefnið. Harden-
berg er menntuð í Listaháskólanum í Kaup-
mannahöfn og hefur á ferli sínum mest unnið
með ljósmyndir. Viðfangsefni Hins kyrrláta
fjölbreytileika er „hið upprunlega“. Er eitthvað
til sem er upprunalegra en annað, eru til sannir
Grænlendingar og síður sannir og er hægt að
staðfesta einkenni hvors hóps fyrir sig? Auðvit-
að eru slíkar staðhæfingar út í hött, einberar
staðalmyndir sem afneita sundurgerð raun-
veruleikans. Eigi að síður verður ekki framhjá
því litið að staðalmyndir móta viðhorf. Minni-
hlutahópar grípa einnig oft til staðalmynda til
að undirstrika sérstöðu sína og sérkenni sinnar
eigin menningar eins og myndir bókarinnar
vitna um. Hardenberg ferðaðist um allt Græn-
land og tók myndir, ekki bara af fólki heldur
líka af dýrum, plöntum og vistarverum. Föt
segja ákveðna sögu um þann sem ber þau sem
og húsbúnaður og skrautmunir. Í stofum bún-
um nútímalegum húsbúnaði og tækjum getur að
líta skrautmuni í stíl grænlenskra veiðimanna
fyrr á tíð. Með slíkum myndum smeygir höfund-
urinn sér beint inn í svokallaða eftirlendu-
umræðu þar sem tekist er á um valdahlutföll og
stýringu menningararfs sem og annarra auð-
linda fyrrum nýlendna. Fyrst og gleggst sýna
myndirnar hins vegar að Grænlendingar eins og
aðrir eru margbreytileg samsetning sem sækja
áhrif sín víðs vegar að. Den stille mangfoldighed
er glæsileg bók sem vísar klárlega til framtíðar.
Gamlir tímar eiga sér varla nokkurn fulltrúa á
myndunum.
mtíð – og sitthvað fleira
Morgunblaðið/ÞÖK
Jórunn Sigurðardóttir er útvarpsmaður og
Soffía Auður Birgisdóttir er bókmenntafræðingur.
Edward Hoem
Frederik Lång