Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.2006, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. mars 2006 | 7
H
eyrst hefur að leikhúsið sé
dautt, það hafi enga sam-
félagslega þýðingu lengur;
leikhúsið sé ekki lengur sú
móralska stofnun, sá hæsti-
réttur sem almenningur og
valdhafar taki mark á.
Já, samtími okkar er svo rækilega svið-
settur að maður hlýtur að spyrja sig hver sé
tilgangurinn með hefðbundnu, borgaralegu
leikhúsi sem leitast við að spegla líf manna
og fletta ofan af mistökum og misgjörðum
þeirra? Er hægt að ætlast til þess af áhorf-
endum, að þeir uppgötvi í
hverri leiksýningunni eft-
ir annarri haldbetri sann-
leika en þann sem þeir
hafa þegar sett saman í huga sér eftir lestur
bóka, blaða og tímarita og eftir að þeir hafa
séð sjónvarp og kvikmyndir, vafrað um á
netinu og hlustað á útvarp? Varla. (Það
flækir málið enn frekar, að fjölmörg atvik úr
okkar undarlega þjóðlífi eru eðlilega svo
mikið „leikhús“ að þau þurfa ekki frekari
úrvinnslu við í þjóðleikhúsi, borgarleikhúsi
eða hjá sjálfstæðum leikhópum.)
Sviðsetning samtímans hefur það í för
með sér að gagnrýni, sem sett er fram í
leiksýningum og beinist gegn stórfyr-
irtækjum, markaðsvæðingu – svo dæmi séu
tekin – fer fyrir ofan garð og neðan, enda
hafa markaðsöflin fyrir löngu tileinkað sér
leikræna framsetningu og nota hana til upp-
hafningar á starfsemi sinni. Þau hafa stolið
glæpnum, því þrátt fyrir að leikhúsin hafi
vikið til hliðar sem dómstólar samfélagsins
hin síðari ár, hefur leiklistin sannarlega far-
ið sigurför um heiminn. Hún er nú órjúf-
anlegur hluti af starfsemi stórfyrirtækja,
stjórnmálaflokka og samtaka af ýmsum
toga. Fjandsamleg yfirtaka fyrirtækja á
hinu leikræna formi hefur í skyndi máð út
mörkin milli raunveruleika og skáldskapar
sem og mörkin milli þátttakenda og áhorf-
enda. Þannig geta starfsmenn og við-
skiptaaðilar Actavis Group
orðið bæði þátttakendur
og áhorfendur daginn sem
fyrirtækið býður þeim til
kynningarfundar í Borg-
arleikhúsinu og blastar
lagi U2, „A Beautiful
Day!“, um leið og sýndar
eru svipmyndir úr hvunn-
degi fyrirtækisins á risa-
stórum skjá. Og gestir Ís-
landsbanka stíga inn í þar
til gert leikhús bankans í
Laugardalshöll; svífa um
gólf í galaklæðnaði við
undirleik stórsveitar, hvíla
lúin bein í „koníaksstofu“,
líta við á diskóteki í hlið-
arsal og fara á klósettið til
þess að uppábúnir þjónar
geti úðað á þá köln-
arvatni. Í lok sýningar eru
konurnar leystar út með
gjöfum og allir halda heim
á leið eftir að hafa leikið
öll hlutverkin í „sýning-
unni“ og verið í ofanálag
áhorfendur að öllu saman.
Hinn leikræni þáttur
mannlífsins er semsé inn-
tak allra hluta um þessar
mundir. Í samfélagi okkar
ríkir svo djúpstæð trú á
framsetningu og ásýnd að
leikræn gagnrýni á hið
sama nær ekki að ögra.
Nema hún sé flutt út á
stræti og torg og reki
uppruna sinn annað en til
hins hefðbundna leiksviðs:
Silvía Nótt. Umræðan síð-
ustu daga um framgöngu
hennar er skólabókardæmi um þau áhrif
sem vel heppnað leikhús getur haft. Menn
undrast mjög, að ekki skyldu fleiri kjósa
Birgittu Haukdal til þátttöku fyrir Íslands
hönd í Júróvisjón, því Birgitta sé svo ein-
læg, falleg og sönn í því sem hún taki sér
fyrir hendur. Bíðum við: Að Birgitta Hauk-
dal sé andhverfa Silvíu?! Persóna Birgittu
er jafn „sviðsett“ og Silvía Nótt, þótt ásýnd
hennar sé önnur. Hið sama má svo segja um
alla keppendur sem vildu til Aþenu að
syngja fyrir Ísland: Þeir settu hver upp sína
grímu, enda voru þeir komnir til þess að
selja okkur eitt stykki lag.
Ágústa Eva Erlendsdóttir rekur eina
raunverulega pólitíska leikhús landsins um
þessar mundir. Silvía Nótt fer á djammið,
með þeim Homma og Namma, og lifir ein-
mitt þessu spennandi lífi sem allir hljóta að
þrá innst inni (?). Silvía hittir í mark hjá
þjóðinni með ýktri leikpersónu vegna þess
að við trúum öll á það sem hún stendur fyr-
ir. Silvía Nótt er upphafning á „skotheldri“
markaðssetningu í afþreyingu, í listum og
viðskiptum og henni hefur tekist að fá okk-
ur öll með í leikinn. Við leikum hlutverk
hinna ímynduðu aðdáenda stjörnunnar og
kjósum hana 70 þúsund sinnum sama kvöld-
ið: Hið sanna þjóðleikhús.
Meðal annarra orða … Leikhúsið – hvern-
ig ætlar það að bregðast við? Við munum
náttúrlega áfram setja á svið sýningar á
stórum sviðum og litlum, á nýjum sviðum; í
kassa og í blakkboxum. Við munum líka
halda áfram að setja á svið sýningar sem
deila á kapítalisma, stórfyrirtæki, markaðs-
væðingu o.s.frv. Og það eru gerðar tilraunir
og sumar þeirra heppnast meira að segja:
Nemendaleikhús LHÍ sýndi fyrr í vetur frá-
bært verk eftir Hugleik Dagsson; „Forðist
okkur“. Í því ýkti höfundurinn veruleikann
á ekki ósvipaðan hátt og Silvía hefur gert
og náði til áhorfenda fyrir vikið.
Auðvitað er leiklistin annað og meira en
leikrænir tilburðir. Listgreinin er áköf
glíma við tímann og mannlega tilvist; alda-
gömul aðferð mannsins til þess að gera sér
grein fyrir stöðu sinni í veröldinni hverju
sinni, vega hana og meta. Og þrátt fyrir að
manninum sé það eðlislægt, að viðhafa leik-
ræna tilburði sjálfum sér til framdráttar;
þrátt fyrir að þannig megi auðveldlega aug-
lýsa og selja vörur, þjónustu og jafnvel per-
sónu sína, þá á leikhúsfólk ekki að láta í
minni pokann fyrir hinum leikgerðu tímum.
Leiklistin ögrar ekki áhorfendum sínum um
þessar mundir, en hún gæti gert það ef leik-
húsfólk fylgir dæmi Silvíu Nóttar og gerir
borgina alla að leiksviði; afgreiðslusali
banka, skrifstofubyggingar, bílastæði … Við
verðum klárlega að finna nýjar leiðir til
þess að þoka leikhúsinu upp úr núverandi
krísu – yfir í aðra og meira spennandi krísu.
Samtíminn settur á svið
Morgunblaðið/Eggert
Sylvía Nótt „Umræðan síðustu daga um framgöngu hennar er skóla-
bókardæmi um þau áhrif sem vel heppnað leikhús getur haft.“
Um fyrirtækjaleiklist, áhorfandann sem leik-
persónu og Silvíu Nótt (en ekki hvað?!) …
Eftir Bjarna
Jónsson
leifsgata@yahoo.com
Höfundur er leikskáld og stjórnarmaður í Félagi
leikskálda og handritshöfunda.
U
ndanfarnar vikur hefur farið
fram á síðum blaðanna og
víðar afar sérkennileg um-
ræða um ensku og tvítyngi
þar sem hver „sérfræðing-
urinn“ af öðrum hefur stigið
stoltur fram á ritvöllinn til að lýsa skoðunum
sínum á því hvort Íslendingar eigi að verða tví-
tyngdir, hvort íslenskan sé að deyja eða ekki
og hvort við eigum að gera ensku að öðru op-
inberu máli hér á landi. Í þessari umræðu virð-
ast margir óhikað þora að halda fram eldhús-
speki af ýmsu tagi eins og hún sé eitthvað
tengd staðreyndum málsins. Fáfræðin um
máltöku, mismun tungumála, og raunar það
hvað tungumál er, virðist vera
svo algjör að manni blöskrar,
ekki síst þegar hámenntaðir
menn á öðrum sviðum en tungumálum ræða
um þau eins og þeir viti allt sem vita þarf um
tungumál.
Grundvallarmisskilningurinn virðist liggja í
því að menn telja tungumál vera einhvers kon-
ar táknróf, einfalt kerfi sem miðlar skilaboðum
um landsins gagn og nauðsynjar. Svo er ekki.
Tungumálið er enn flóknasta uppfinning
mannsins og felur ekki aðeins í sér einföld
skilaboð heldur geymir það hreinlega þekk-
ingu okkar á heiminum, það er í raun aðgangur
okkar að heiminum. Það er einnig áhrifavaldur
okkar á heiminn og það er aðeins með tilstilli
tungumálsins sem við getum gert það sem við
gerum sem menn. Það er t.d. ekki hægt að
læra stærðfræði án þess að tala tungumál, en
það er hægt að tala tungumál án þess að kunna
stærðfræði. Það hefur heldur ekki reynst
mögulegt að láta tölvur taka við þýðingum
þrátt fyrir að milljörðum dala hafi verið veitt í
tilraunir til þess, einmitt vegna þess að menn
áttuðu sig ekki á því að tungumálið er svo
miklu stærra viðfangs en einföld skilaboða-
skjóða. Án tungumálsins værum við sann-
arlega apar.
Það þarf að benda á nokkur grundvall-
aratriði máltöku og tvítyngis til að menn átti
sig á þeim villigötum sem umræðan er á.
Tvítyngi er ekki hægt koma á með ákvörðun
menntamálayfirvalda. Þetta hefur verið reynt í
ríkjum þar sem eru fleiri en eitt opinbert mál
og gengur ekki. Það stafar einfaldlega af því að
grundvöllur máltöku fer ekki fram í skólakerf-
inu heldur í samskiptum foreldra og barna.
Þetta ætti nú ekki að vera neinum hulið og
jafnvel þótt ýmislegt bætist við í máltökunni á
öðrum sviðum, t.d. í leikskóla, við sjónvarps-
áhorf og síðar í skólakerfinu, fer máltakan sjálf
fram á heimilinu. Móðurmálið verður til og tali
foreldrar tvö tungumál og noti þau heima fyrir
þá er hugsanlegt að börnin verði tvítyngd. Ef
foreldrarnir vinna ekki markvisst að því getur
hins vegar farið svo að börnin verði það sem
kallað hefur verið hálftyngd á tveimur málum.
Það er því stórfurðulegt að sjá menn tala um
að gera Íslendinga tvítyngda nema menn vilji
þvinga alla foreldra í landinu til að tala tveimur
tungum við börnin sín og þar af annað málið
ensku (og það má spyrja sig hvernig ensku).
Það gæti reynst örðugt að skylda alla foreldra
í landinu til að tala sitthvort tungumálið við
börnin sín. Og það væri heldur alls ekki nóg,
því viðbótin við grundvöll máltökunnar er í
textum sem börnin fá lesna fyrir sig heima og í
leikskólum, sjónvarpsefni sem þau neyta á
grundvelli móðurmálsins á meðan þau eru
ólæs og síðast en ekki síst í öllu umhverfinu,
börnin eiga einnig sitt tungumál á leikvellinum
og það verður erfitt fyrir tvítyngissinna að
vera með enska mállögreglu til að banna þeim
að nota íslensku nema helminginn af leiktím-
anum.
Enn undarlegra er að heyra áköll um aukna
enskukennslu allt niður í 1. bekk í grunnskóla
til þess að gera þau tvítyngd. Það er í sjálfu sér
ekkert órökrétt ósk vilji menn bæta ensku-
kunnáttu landsmanna, en jafnvel þótt börnin
læri ensku í skóla frá sex ára aldri (áður en þau
eru læs!) verða þau ekki tvítyngd. Og hvar eru
kennararnir? Halda menn að hægt sé að fá
mörg hundruð kennara með ensku að móð-
urmáli til að kenna börnum hér á landi? Ekki
myndu íslenskir kennarar fara neitt nálægt því
að gera börnin tvítyngd, jafnvel þótt þeir
fengjust, en það þyrfti gríðarlegt átak í mennt-
un enskukennara til að geta meira að segja lát-
ið sig dreyma um að kenna ensku allt niður í 1.
bekk. Þetta er slík fásinna að það er furðulegt
að menn skuli vera að ræða þetta á þessum
nótum.
Því er hins vegar ekki að leyna af þessari
umræðu að það fer fram einhvers konar bar-
átta um stöðu íslensku í samfélaginu og það er
vel hugsanlegt að mislukkaðar tvítyng-
istilraunir myndu enda með því að Íslendingar
yrðu einmitt hálftyngdir á ensku og íslensku,
að einhvers konar enska yrði notuð í atvinnulíf-
inu og að einhvers konar íslenska yrði notuð í
heimilislífinu. Annað eins hefur þekkst víða og
oftast endað með því að til verður eitthvert
pidgin afbrigði tungumálanna eða því að
tungumálin skipti mönnum í stéttir.
Málið er það að enska er að vissu leyti orðin
annað opinbert mál í landinu, það eru þegar
merki um það í löggjöfinni að íslenska sé víkj-
andi mál (sbr. flugmál og staðla) og það er í
raun gert ráð fyrir að allir sem ljúka grunn-
skóla séu sæmilega færir á ensku og eftir það
eru mörg viðfangsefni skólanemenda í bókum
á ensku. Meira að segja tölvuleikir barna eru
að miklu leyti á ensku og þau verða þar af leið-
andi fyrir bæði jákvæðum og neikvæðum áhrif-
um af þeim. Það sem er að gerast hefur verið
kallað umdæmisvandi íslenskunnar, en hann
felst í því að íslenska er ekki notuð á æ fleiri
sviðum, af því að menn tíma ekki eða nenna að
íslenska viðfangsefnin. Það er þessi þróun sem
leiðir til hálftyngis en ekki tvítyngis.
Gott dæmi um þessa tilfinningu fyrir ensku
má sjá í kvikmyndum og sjónvarpi þar sem
enska er orðin hið opinbera mál í raun. Það er
ekki aðeins að titlar sjónvarpsefnis og kvik-
mynda séu ekki þýddir heldur eru meira að
segja titlar mynda af öðrum málum en ensku
ekki þýddir á íslensku heldur ensku. Tvö dæmi
nægja: The Downfall (Der Untergang) og The
Motorcycle Diaries (Diarios de motocicleta).
Enska er svo ráðandi að íbúum landsins var
ekki treyst til að taka við titlum myndanna á
móðurmáli sínu. Þessi aðgerð hefur tekist með
markvissum vilja dreifingaraðila og sjónvarps-
stöðva sem líta á ensku sem einhvers konar
gæðamerki þess sem þeir selja. Þetta viðhorf
er svo ríkjandi að einn spyrjenda Kastljóssins
spurði verkefnisstjóra kvikmyndahátíðar sem
hann var að spjalla við fyrir nokkru hvort ekki
væri erfitt að vera með þessar myndir á „er-
lendum“ málum, og skýrði svo að hann ætti við
á öðrum málum en ensku. Nei, auðvitað ekki,
það var enskur texti á þeim!
Ég hef á undanförnum árum rannsakað
hlutverk móðurmálsins í samfélagsgerðinni,
hver áhrif þess voru að menn tóku þau upp í
menningu og menntun í stað latínunnar og
komst að því að móðurmálshreyfingin, sem ég
hef nefnt svo, hafði meiri áhrif til útbreiðslu
þekkingar og lýðræðisþróunar en öll sú latína
sem lærðir menn mæltu á miðöldum. Móð-
urmálið er nefnilega sá grunnur sem flestir
hafa til að tjá sig og sé það viðurkennt sem al-
mennur mælikvarði samfélags á viðkomandi
málsvæði þá nær þekkingin og valdið til fleiri
en áður. Sé hins vegar notað eitt mál til að elda
og annað til að breiða út þekkingu þá verða
miklu fleiri útilokaðir frá þeirri þekkingu, jafn-
vel þótt margir læri erlenda málið að einhverju
marki.
Hitt er einnig víst að tvítyngi verður ekki til
í samfélögum, aðeins í fjölskyldum. Hálftyngi
getur hins vegar orðið til í stórum þjóðfélögum
og spillt fyrir möguleikum þeirra til að komast
til mennta og menningar. Dæmin má auðveld-
lega finna í nýlendum Evrópubúa um víða ver-
öld. Í Afríku varð franska og enska oft op-
inbert mál en móðurmálin lifðu í skugga
þessara mála og hefur það ástand vafalaust
orðið til að seinka menntun almennings í þess-
um löndum. Í Norður- og Suður Ameríku urðu
hins vegar nýlendumálin algjörlega ofan á og
fengu ekki aðeins stöðu opinbers máls heldur
„sigruðu“ þau mál innfæddra og eru nú talaðar
enska, spænska og portúgalska af miklum
meirihluta íbúa. Þetta eru móðurmál þegn-
anna og það er lykilatriðið, þeir eru ekki hálf-
tyngdir.
Umræðan undarlega sýnir þó kannski eitt
og það er að Íslendingar standa vissulega á
krossgötum og að þeir geta nú valið milli þess
að tala móðurmál sitt mjög vel og önnur tungu-
mál misvel, eða að tala aðeins tvö tungumál
misvel. Tvítyngdir verða Íslendingar aldrei.
Undarleg umræða um ensku og tvítyngi
Eftir Gauta
Kristmannsson
Höfundur er aðjúnkt í þýðingarfræðum við
Háskóla Íslands.