Lesbók Morgunblaðsins - 04.03.2006, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. mars 2006
B
ók Danans Claus Beck-
Nielsen (f. 1963) Selv-
mordsaktionen má stað-
setja á mörkum fag-
urbókmennta. Hún er
skáldsaga, heimildasaga,
ferðasaga og pólitískar
hugleiðingar. Félagarnir
Nielsen og Rassmussen, í jakkafötum með
bindi, ferðast til Írak í þeim tilgangi að færa
Írökum lýðræðið. Í rykmettuðu andrúmslofti
eyðimerkurinnar á milli Kuwait og Írak virðist
þessi hugmynd þó ekkert smellin heldur ein-
ungis þung byrði. Og lýðræðið sem þeir fé-
lagarnir ætla að færa íbúum Írak er sannarlega
þung byrði, allstór gáróttur málmkassi sem á
stendur: The Democracy destination Irak.
Sjálfsmorðsaðgerðin er skrifuð í stíl skýrslu
um löngu liðinn atburð sem, eins og segir á ein-
um stað, gerðist „á þeim tíma mannkynssög-
unnar þegar Bandaríki Norður-Ameríku um
skamma hríð bjuggu yfir meiri hernaðarmætti
en nokkur önnur þjóð í heiminum“ og ákváðu að
nota ekki þessa yfirburði til að
brjóta aðrar þjóðir undir sig
heldur þvert á móti til að skapa
nýjan og betri heim í samræmi
við drauminn um New American
Century. Ekki fylgir sögunni hvort þeir félagar
hafi viljað styðja þennan draum þegar þeir í jan-
úar árið 2004 ferðast um nokkrar helstu borgir
Íraks, leita uppi félög og samtök, einstaklinga
og hópa, stilla upp kassanum góða, þ.e. lýðræð-
inu og ræða við fundarmenn um lýðræðið. Sjón-
arhorn frásagnarinnar er bundið við Nielsen en
Rassmussen er eins og skugginn hans, tækifæri
til speglunar í einhverju kunnuglegu í þessum
framandi heimi. Lesandinn fylgist með ferða-
laginu, samskiptum við heimamenn og óttanum
sem Nielsen finnur vaxa innra með sér verandi
stöðugt í lífshættu. Það er þó ekki lífhræðslan
sem að lokum fer með hann heldur örvæntingin.
Örvænting vegna lýðræðisins, vegna ábyrgðar-
innar sem hann tókst á hendur með því að ætla
að færa Írökum lýðræðið. Á endanum skilur
hann það eftir á tröppunum við háskólann í
Bagdad; Írakar verða sjálfir að ákveða hvort
þeir vilja það og hvernig þeir vilja fara með það.
Sjálfsmorðsaðgerðin er spennandi frásögn
sem býr yfir sterkum stíleinkennum glæpasög-
unnar, húmorísk og sannfærandi. Sem heim-
ildasaga um fjarlæga fortíð er verkið einkar trú-
verðugt. Nielsen vísar til minnisbóka sinna og
bloggsíðu, auk greina um „trúboðsförina“ úr
dönskum blöðum. Þá er einnig vísað í greinar í
erlendum blöðum og á fréttavefum á netinu.
Hversu mikið frásögnin er skálduð og hversu
mikið hún er sannleikanum samkvæmt er ekki
gott að segja, en hitt er víst að verkið á erindi
við samtímann.
Ljóðabókin Livstil
Thomas Boberg (f. 1960) var tilnefndur til Bók-
menntaverðlauna Norðurlandaráðs fyrir ferða-
bókina Americas. Rejseminder árið 2000 en
núna fyrir ljóðabókina Lifsstil. Fyrsta ljóðið í
bókinni ber titilinn „Eftir vímuna“ og hefst
þannig: „Fyrir utan kirkjuna stendur / djöfull-
inn og togar í halann á sér.“ Ljóðlínurnar gefa
tóninn fyrir það sem á eftir kemur: Evrópa er á
heljarþröm og sjálft helvíti er jafnvel að finna í
Danmörku sem er þátttakandi í stríði, þjakað af
hryðjuverkaógn og vandamálum sem tengjast
því að í landinu búa tvær þjóðir sem ekki hafa
náð að sameinast. „Niðri í húsagarðinum stend-
ur útlendingur [...] Tungumál hans hefur ekki
verið þýtt yfir í veröld okkar, segir í einu
ljóðanna og Boberg lýsir heimalandinu sem
flugeldaverksmiðju sem er við það að springa.
Eins og fram kemur í titli bókarinnar fjallar hún
um lífsmáta; lífsmáta nútímafólks sem Boberg
er ekki hrifinn af og stundum taka ljóð hans á
sig mynd heimsósómakveðskapar: „Ég var bú-
inn að gleyma hversu hræsnisfull þið eruð“
skellir hann fram í lesandann í einu ljóðanna og:
„Ég tek fangelsi fram yfir það líf sem þið lifið.“
Það er lífsstíll sem hvílir á efnishyggju sem fer
svo fyrir brjóstið á ljóðmælandanum. Kannski
vill Boberg að ljóð sín séu af því taginu sem
hann lýsir í ljóðinu Eitur: „Það er til ljóðlist sem
er tungumálinu eitur. / Hún lýsir upp veröldina
innan frá“ [...] „Það finnst enginn heimur utan
tungumálsins, / því skal sækja það sem stendur
fyrir utan / og sprauta því inn. / Þegar þú hefur
verið bitinn / er það aðeins eitrið sem kemur til
hjálpar.“ Framtíðarsýn skáldsins er dökk og í
einu ljóðanna dreymir hann að Evrópa farist af
slysförum. Við skulum vona að Boberg sé ekki
berdreyminn.
Skylda eða sköpun? Uppgjör eða uppgjöf?:
Framlag Íslendinga
Karitas án titils
Báðar íslensku bækurnar sem voru tilnefndar í
ár fjalla um samskipti kynslóða þó með ólíkum
hætti sé. Hægt er að líkja Karitas án titils eftir
Kristínu Marju Baldursdóttur við hina breiðu
evrópsku 19. aldar skáldsögu og slíkar sögur
hafa verið að ryðja sér til rúms víðar á Norður-
löndum og er í því sambandi talað um endur-
komu rómantísks raunsæis. Bók Kristínar
Marju er þó hvorki gamaldags né ber keim af
endurvinnslu eldri hefðar. Um leið og hún sækir
það besta til hefðarinnar, svo sem dramatíska
fjölskyldusögu þar sem miklar ástríður geisa og
átök eiga sér stað, er frásögnin rofin reglulega
með lýsingum á listaverkum titilpersónunnar
sem eru túlkun hennar á lífi sínu og sem verða
æ óreiðukenndari og óhlutbundnari eftir því
sem líður á frásögnina, enda þráir Karitas
óreiðu listarinnar og að fá að virkja sköpunar-
þrá sína til fullnustu. En það er einmitt þessi
þrá sem hún fær ekki að uppfylla, því hlutskipti
kvenna á þeim tíma sem hún lifir leyfir það ekki.
Karitas án titils ber öll bestu höfundareinkenni
Kristínar Marju, sprelllifandi frásögn af mót-
sagnafullu fólki sem lesandinn hrífst af. Titil-
persónan ræður þó ekki við aðstæður sínar og
verður fórnarlamb ástarinnar og kvenhlut-
verksins á tíma sem ekki kunni að tengja saman
konur og list.
Fólkið í kjallaranum
Bók Auðar Jónsdóttur Fólkið í kjallaranum er
sannkölluð uppgjörsbók, sögupersóna gerir upp
eigið líf um leið og höfundur gerir upp kynslóð-
ina sem ól hann upp, hippakynslóðina og Auði
tekst að flétta þetta frábærlega saman. Hin eig-
inlega saga spannar tæpan sólarhring. Ungt
par, Klara og Svenni, halda matarboð. Eða öllu
heldur Svenni heldur matarboð þannig að Klara
hefur góðan tíma til að horfa á og horfa aftur í
tímann og spyrja sig þráfaldlega hvers vegna
hún er stödd í þessu matarboði sem henni kem-
ur ekki við, á heimili sem hún kallar sitt en er
það þó varla. Klara er alin upp við næmi hipp-
anna foreldra sinna gagnvart hvers kyns órétt-
læti og fær ríkulega samlíðan með þjáningum
heimsins í veganesti út í lífið. Í matarboði eigin-
mannsins, hins klára og góða bissnessmanns,
verður Klöru tíðhugsað til matarboða foreldr-
anna þar sem hún sjálf, systirin Embla og vin-
konan Fjóla voru í stöðugri angist vegna djöf-
ulgangsins og brjálæðisins sem áfengið leysti úr
læðingi. En fortíðin sækir Klöru ekki aðeins
heim í formi minninga. Öll fjölskylda hennar á
eftir að tromma upp í einfaldri röð með misvís-
andi skilaboð. Á endanum verður uppgjör milli
fortíðar og nútíðar ekki umflúið og kemur þar
við sögu fremur ógeðfelldur náungi sem býr í
kjallaranum. Það er með öðrum orðum vert að
gæta vel að kjallarabúum í lífinu.
Yfirveguð uppgjör við nútíð og fortíð
Mun hljóðlátara uppgjör einstaklings er inntak
óvenju æsingalausrar skáldsögu Norðmannsins
Öivind Hånes (f.1960), Pirolerne i Benedorm
sem er að því leyti sérstæð að hún hefur ekkert
með Norðmenn, Noreg eða norska sögu að gera
heldur fjallar um breskan kjarnorkuverkfræð-
ing.
Í upphafi sögunnar er hinn hálffimmtugi
Gordon staddur í Benidorm til að ganga frá sölu
íbúðar látinna foreldra sinna. 20 ár eru liðin frá
því að Gordon hætti að fylgja foreldrum sínum í
sumarleyfi og varði þeim til fuglaskoðunar í
enskum skógum. Það er því huggun í þessari
skylduför til Benidorm að þar á að vera hægt að
sjá hinn litríka fugl laufglóa og það ætlar Gord-
on svo sannarlega að gera. En hann á eftir að
sjá og upplifa fleira í þessari nýju Benidorm.
Laufglóarnir í Benidorm er hljóðlát bók, frá-
sögnin er íhugul og æsingalaus. Við fylgjumst
með Gordon við óhefðbundnar aðstæður og
fáum innsýn í reglubundið og tilbreytingarlaust
líf einmana manns sem á sér enga ósk heitari en
að hugsa allar hugsanir til enda, sem honum
finnst hann ekki hafa gert síðan hann sem ung-
lingur skaut starra til að ganga í augun á vini
sínum. Heil hugsun hlýtur því að tengjast fugl-
unum, frelsinu sem hann hefur aldrei þorað að
taka sér en kemur nú til hans á Benidorm án
þess að hann sé að leita að því. Þetta er saga um
ást og sátt án þess að fyrir hendi hafi verið hat-
ur og ósamlyndi. En þetta er líka saga um
stúlku frá Kaliningrad sem lendir í vandræðum
og hittir venjulegan mann sem er svolítið
hræddur við bakteríur en lætur þá hræðslu,
sem ýtir honum reyndar frá ástinni, ekki koma í
veg fyrir að hjálpa þeim sem er hjálparþurfi.
Það er einhver hressandi framandgerð yfir að-
ferð sögu Öivind Hånes, við að skoða samtím-
ann frá sjónarhorni þátttökuleysis sem hefur
verið sæst á. Það dregur þó ekki úr gagnrýni
sjónarhornsins eða öllu heldur er sú túlkun al-
farið látin lesandanum eftir.
Norðmaðurinn Edward Hoem (f. 1949) var nú
tilnefndur í fjórða sinn. Hann hefur fengist bæði
við ljóðagerð og leikritun en það er skáldsagan
sem er hans höfuðgrein. Verkið Fars og mors
historie má skilgreina sem skáldævisögu. Hér
segir Hoem frá kynnum foreldra sinna, lífi
þeirra fyrir þau kynni og eftir að þau rugla sam-
an reytum. Sjálfur varpar hann fram spurningu
til móður sinnar í upphafslínu verksins:
„Mamma, elskar þú hann pabba?“ Hann er barn
að aldri þegar hann spyr og hefur aldrei gleymt
viðbrögðum móðurinnar sem hugsaði sig um og
sagði síðan: „Ég var ekki hrifin af föður þínum
þegar við byrjuðum að vera saman, en ég varð
hrifin af honum, af því að hann er trygglyndur
og trygglyndi er jafn mikilvægt og ást.“
Lýsingar Edwards Hoem á foreldrunum eru
skrifaðar með aðferðum skáldskaparins þótt
hann byggi á eins traustum sagnfræðilegum
heimildum og honum er unnt. Hann lýsir föður
sínum sem ungum guðfræðingi sem hjólaði um
allar sveitir til að útbreiða boðskapinn og móður
sinni sem ungri stúlku sem hreifst af þýskum
hermanni, því fyrsti hluti sögunnar gerist á her-
námsárunum. Þegar stríðinu lýkur, hún situr
eftir einstæð móðir og á kannski ekki marga
möguleika aðra en að taka hinum trygglynda
guðfræðingi sem hún lærir að elska. Frásögn
Hoem einkennist af miklum hlýleika og vænt-
umþykju sem skilar sér vel til lesandans. Ef-
laust er það rétt sem segir í umsögn norsku
dómnefndarinnar um bók Hoem að aðeins sá
sem hefur upplifað hernámsárin í Noregi geti
skilið til fulls hversu mikið hugrekki þarf til
þess að horfast í augu við og bera á borð fyrir al-
menning fjölskyldusögu sem geymir vandræða-
leg leyndarmál eins og ástarsamband við „óvin-
inn“; yfirleitt reyni fólk að leyna eða þegja yfir
Sögur úr fortíð og sam
Hér er fjallað um bækurnar sem tilnefndar
voru til Bókmenntaverðlauna Norðurlanda-
ráðs í ár – aðrar en verk vinningshafans Göran
Sonnevi sem kynnt var í síðustu Lesbók.
Lotte Lotas
Kristín Marja Baldursdóttir Auður Jónsdóttir
Eftir Jórunni
Sigurðardóttur
og Soffíu Auði
Birgisdóttur