Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.2006, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 25. mars 2006
!
Mósaík hét þáttur á dagskrá
Ríkissjónvarpsins um árabil,
hann fjallaði um listir og menn-
ingu og var sá eini sinnar teg-
undar á stöðinni og þótt víðar
væri leitað. Kristall hét annar,
sá var á Stöð 2, um sam-
tímalistir- og menningu. Hvor-
ugur er lengur á dagskrá. Tvípunktur hét
þáttur á Skjá einum. Sá var eini bóka-
þátturinn sem þá lifði í sjónvarpi, Sjón og
Vilborg Halldórsdóttir fengu til sín höf-
unda og lesendur;
þetta var einfaldur
þáttur og vel heppn-
aður. Eitt sinn mætti
ég þáverandi stjóra Skjás eins og hrósaði
fyrir Tvípunkt, spurði svo hvað hefði orð-
ið um þáttinn, sem var nýhorfinn af dag-
skrá. Svarið var að þátturinn hefði ekki
borgað sig. Forlög auglýstu ekki, bóksal-
ar auglýstu ekki, jógúrt- og trygg-
ingasalar sáu sér ekki hag í að auglýsa
framan við og aftan. Svona virkar auglýs-
ingasjónvarp, ef þáttur ber sig ekki er
honum slaufað.
Regnhlífarnar í New York hét þáttur á
Ríkissjónvarpinu helgaður bókmenntum,
hann var á dagskrá í fyrra og mæltist vel
fyrir. Hvar er hann núna? Já, hvar eru
allir þeir heimsins sjónvarpsþættir sem
hægt væri að framleiða um þær allra
handa listir sem stundaðar eru í þessu
landi? Rás eitt Ríkisútvarpsins stendur
sig best, sum dagblöðin standa sig ágæt-
lega, tímarit og vefrit eru á köflum með á
nótunum, en hvað er málið með sjón-
varpið? Helsta samtímamenning sem rat-
ar inn á rásir frjálsu sjónvarpsstöðvanna
samanstendur af skemmtanalífi, arki-
tektúr, íþróttum, matarmenningu og
dægurtónlist, svo helstu dæmi séu nefnd.
Gott og vel, þetta eru sterkir þættir í
menningunni og sjálfsagt að gera skil. En
hvers vegna er aðeins og einungis fjallað
um bókmenntir í sjónvarpi í fáeinar vikur
fyrir jól? Hvar er umfjöllun um nýjustu
myndlistarsýningar, kraumandi gjörn-
inga og íslenska sjónlist almennt?
Kannski þess vegna sem Gettu betur-
liðin þekkja hvorki verk Georgs Guðna,
Helga Þorgils né Karólínu Lárusdóttur?
Vissulega vantar upp á listfræðslu í skól-
um, en fjölmiðlar hafa líka upplýsinga-
hlutverki að gegna. Og þá ekki síst Rík-
issjónvarpið, sem lögum samkvæmt
hefur hlutverk sem menn kalla „menn-
ingarbundið“. Hvað merkir það annað en
endurspegla alla þá menningu sem þrífst
í íslenskri landhelgi?
Í haust var búinn til magasínþátturinn
Kastljós, þar sem inn voru limaðir Kast-
ljósið gamla, Mósaík og Óp, sem sinnti
því sem ungt fólk á öllum sviðum fæst við.
Af hverju máttu þessir þættir ekki lifa
áfram, í stað þess að vera vængstýfðir og
hrært við fréttatengd viðtöl um velferð,
viðskipti og barnabætur? Er von til þess
að (t.d. ungt) fólk nenni að sitja í gegnum
klukkustundir af þannig blöndu á viku, í
þeirri von að kannski, bara kannski, komi
innslag sem mæti væntingum þeirra og
áhugasviði? Ganga ekki sportistar að
íþróttaefni vísu? Er ekki Spaugstofan
með sér þátt – aðdáendur hennar þurfa
ekki að sitja í gegnum heilan knattleik í
von um stöku skrýtlu. Nú er ég ekki að
gera lítið úr fréttaáhuga ungs fólks,
sportáhuga menningarvita, eða öfugt.
Mér finnst bara grátlegt að heilt Rík-
issjónvarp, á tímum sem eru fyrst og
fremst uppgangstímar sjónmiðla, skuli
ekki betur nýtt til þess að bregðast við,
túlka og kynna það sem skapað er í þessu
landi, veri það myndlist, textar, hönnun,
tónverk, leiklist eða hvaðeina. Eitt lag í
lok Kastljóss, er það nóg til að dekka tón-
listarflóruna? Fáeinir handahófsþættir
um bókmenningu á áratug, spegla þeir
sögulega grósku „bókaþjóðar“? Fast-
eignasjónvarpið lætur dæluna ganga all-
an sólarhringinn, því þar er hægt að selja
eitthvað. Og músíkmyndbönd – í von um
plötusölu. Ef menn þurfa endilega að
hugsa um peninga, mætti þá ekki ætla að
stöðug og fagleg umfjöllun um aðrar list-
greinar jyki líka aðsókn og sölu? Verst að
allt þurfi að snúast um peninga, annars
mætti staðhæfa að umfjöllun lifandi miðla
um lifandi listir væri lífsspursmál, að hún
sýndi sjálfsagt samræmi hjá þjóð sem
þykist vera að springa af sköpunarkrafti.
Ég sé þig
hvergi
Eftir Sigurbjörgu
Þrastardóttur
sith@mbl.is
Appelsínuguli reiturinn í Trivial Pursu-it-spilinu er líklega hataðasti reit-urinn í öllu spilinu í mínum huga ogmargra sem ég þekki – ekki síst vin-
kvenna. Á meðan spurningarnar í hinum reit-
unum eru nokkuð sem maður hefur alla jafna
möguleika á að svara, hafi maður gengið í skóla
og fylgst svona almennt með í
samfélagsumræðunni, eru
smásmugulegar og sérhæfðar
íþróttaspurningarnar iðulega
sniðnar fyrir þá sem hafa sér-
stakan áhuga á íþróttum og
verja ómældum tíma af lífi sínu í að fylgjast
með á því sviði. Þessir einstaklingar eru und-
antekningarlaust karlmenn, jafnvel þær konur
sem ég þekki sem fylgjast svona almennt með
íþróttum gata á hinum sértæku spurningum
flokksins sem kenndur er við íþróttir og tóm-
stundir. Og fyrir vikið steyta þær á skeri app-
elsínugula reitsins í leiknum og komast sjaldn-
ast með allar kökurnar á vinningsreit. Hvers
vegna teljast íþróttir svo mikilvægt þekking-
arsvið að þær eru lagðar að jöfnu við þekking-
arflokka á borð við vísindi, listir og sagnfræði?
Hvers vegna fá þær sinn sérstaka reit í þekk-
ingarsögunni?
Bandaríski háskólaprófessorinn og þjóð-
félagsgagnrýnandinn Noam Chomsky segir
hlutverk íþrótta í nútímasamfélagi vera það að
beina athygli fólks frá því sem raunverulega
varðar hag þeirra sem þjóðfélagsþegna. Þar á
hann reyndar ekki við íþróttaiðkunina sem
slíka, heldur þá hugmyndafræðilegu og menn-
ingarlegu umgjörð sem umleikur íþróttir og
framsetningu þeirra í fjölmiðlum. Chomsky tel-
ur það gríðarlega vægi sem íþróttir hljóta í fjöl-
miðlum eitt skýrasta dæmið um hvernig fjöl-
miðlar hafa í klóm fjármagnsafla og
gróðamiðunar hætt að þjóna hlutverki sínu sem
vettvangur upplýstrar samfélagsumræðu. Með
því að halda fólki uppteknu við að spá og spek-
úlera í íþróttir, hefur það síður svigrúm til að
setja sig inn í þjóðmálin og afla sér þekkingar
sem er forsenda virkrar þátttöku í pólitískri
stefnumótun og hagsmunabaráttu. Að sama
skapi eru íþróttir, þegar öllu er á botninn
hvolft, þrálátt vígi íhaldssamrar upphafningar
á hefðbundnum karlmennskugildum og nokk-
urs konar þegjandi aðskilnaðarstefnu milli
karla og kvenna. Klara Bjartmarz vakti athygli
á þessum íhaldssama kjarna íþróttanna í fyr-
irlestri sem hún hélt í vikunni, þar sem fram
kom að íþróttir og íþróttastarf er enn í dag
mjög óvinveitt samkynhneigðum. Einkum eiga
samkynhneigðir karlmenn erfitt uppdráttar í
„félagsanda“ íþróttanna – líklega vegna þess að
þeir eru álitnir ógna hefðbundnum hug-
myndum um karlmennsku.
Hvort sem maður tekur kenningum
Chomskys fagnandi eður ei, er ljóst að vægi
íþrótta í fjölmiðlum er í engu samræmi við
þjóðfélagslegt mikilvægi þeirra. Og hér skiptir
framsetningin öllu máli. Það er nefnilega ekki
talað um íþróttirnar sem það sem þær í raun
eru, þ.e. leiki, tómstundir eða heilsurækt, held-
ur er öll orðræða í kringum íþróttir færð í bún-
ing brýnnar þekkingar sem ástæða er til að
fylgjast með og tileinka sér. Til þess að undir-
strika forgang íþrótta í stigveldi samfélags-
legrar þekkingar, er allt að því einum fimmta af
dýrmætum útsendingartíma sjónvarpsfrétta
varið í að skýra frá viðburðum dagsins í heimi
íþróttanna. Anti-sportistinn situr hér agndofa
andspænis þessari forgangsröðun. Hvers
vegna er það fréttnæmt að einhver leikmað-
urinn hafi verið keyptur úr einum smábæ í ann-
an í Þýskalandi? Og hvers vegna ratar það í að-
alfréttatíma dagsins að einhver erlendur
stangastökkvari hafi fallið á lyfjaprófi? Hvers
vegna telst íþróttaleikur næg ástæða til þess að
fresta eða fella niður sjónvarpsfréttatíma?
Hvers vegna er uppgötvunum og afrekum á
sviði vísinda og lista ekki sinnt af viðlíka elju?
Þannig er ekkert sjálfsagt við það hversu
fyrirferðarmiklar íþróttaspurningar eru í hvers
kyns keppnisleikjum sem snúast um að reyna
þekkingu fólks, allt frá Trivial Pursuit til Gettu
betur, spurningakeppni framhaldsskólanna. Í
Gettu betur taka íþróttaspurningar til dæmis
mikið rúm innan þeirra þekkingarsviða sem
keppendur þurfa að kunna skil á til þess að
farnast vel í keppninni. Ekki er óalgengt að
einn af þremur keppendum sé valinn í liðið
vegna þess að hann býr yfir mikilli íþróttaþekk-
ingu – og hér veljast vitanlega strákar til leiks.
Og séu spurningar um listir og menningu born-
ar saman við spurningar um íþróttir er ljóst að
mun meiri kröfur eru gerðar til sérhæfðrar
þekkingar á síðarnefnda sviðinu. Spurning-
arnar í Gettu betur litast af almennum við-
horfum um hvað teljist mikilvæg þekking og
hvað ekki. Má vera að vægi íþrótta í þessum
keppnum og almennar áherslur í spurningum
hafi eitthvað með það að gera hversu sjaldséðar
stúlkur eru í röðum keppenda? Jafnvel þótt
konur semji spurningarnar, laga spurningahöf-
undar sig að þeim hefðum sem mótast hafa í
gegnum sögu keppninnar, sem aftur mótast af
almennu samfélagslegu og hugmyndafræðilegu
gildismati. Keppendur eru þjálfaðir með
ákveðnar þekkingaráherslur í huga, og spurn-
ingar eiga að vera í samræmi við það. Reyndar
mátti sjá athyglisverða tilraun til að stíga út
fyrir þetta svið í Gettu betur-keppninni síðast-
liðinn fimmtudag. Þá var spurt af nokkurri ná-
kvæmni um tilteknar tegundir saumspora.
Þetta hliðarspor frá viðteknum spurningum
keppninnar vakti nokkra kátínu í salnum, og
fór svo að spyrillinn henti gaman að því hversu
sértæk spurningin væri. En er einhver munur
á þessari spurningu og því þegar spurt er hver
hafi skorað sigurmarkið í leik í B-riðli Evr-
ópumóts í handbolta sem haldið var fyrir tíu ár-
um? Það eru einmitt þessar tegundir spurninga
sem verða til þess að stelpuliðin ná ekki að
komast yfir þröskuld appelsínugula reitsins í
Trivial Pursuit.
Appelsínuguli reiturinn
Fjölmiðlar
Eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is
’Hlutverk íþrótta í nútímasamfélagi er það að beina at-hygli fólks frá því sem raunverulega varðar hag þeirra
sem þjóðfélagsþegna.‘
I Suðupotturinn mallar áfram og í hann erfleygt öllu og hrært í án þess að nokkur velti
því fyrir sér hver hræri eða hvort súpan sé æt.
Menning heitir hún og hefur aldrei verið fjöl-
breyttari, margslungnari, ágengari, markaðs-
settari, ódýrari, aðgengilegri, skemmtilegri,
líflegri, háfleygari, lágkúrulegri …
Í Rússlandi fæddust tvíburar fyrir 38 árum.
Annar var fatlaður og var
strax tekinn frá móðurinni
og settur á stofnun þar sem honum var ætlað
að veslast upp og deyja á sem skemmstum
tíma. Hann dó ekki og vegna þess að hann dó
ekki varð hann hetja. Hann segir það sjálfur:
Hver sá sem er ofurseldur sömu örlögum og
ég var og lifir þau af er dæmdur til að vera
hetja. Annað er ekki hægt. Og vissulega er
hann hetja. Enginn vissi þó af hetjulegri bar-
áttu hans fyrir lífinu fyrr en honum tókst að
komast burt, finna móður sína og skrifa bók
þar sem hann segir sögu sína. Þá varð hann
hetja í augum umheimsins. Fyrr ekki. Hversu
margar milljónir af hetjum á barnsaldri eru í
veröldinni í dag? Sem fremja þá yfirnátt-
úrulegu hetjudáð daglega að lifa af þrátt fyrir
ömurlegar kringumstæður. Horfa saklausum
augum á matarlausa, vatnslausa og skítuga
veröldina sem blasir við þeim og lifa af þann
daginn. Á hverjum degi falla þúsundir lítilla
hetja í valinn, grandlausar um hversu miklu
máli menningin skiptir í öðrum hlutum heims-
ins. Og fæstir skrifa bók.
II „Hallmundarkviða er skráð í Íslend-ingaþáttinn Bergbúa þátt. Hér er farið eft-
ir útgáfu Hins íslenska fornritafélags sem
Þórhallur Vilmundarson sá um. Á eftir ská-
letruðum vísnaskýringum Þórhalls fara svo
nokkrar hugleiðingar mínar um náttúrufræð-
ina í kvæðinu, einkum hvernig lýsingarnar
geta komið heim við Hallmundarhraunsgosið.
Tvennt þarf þá að taka til greina. Skáldið not-
ar kerfisbundið mikið af kenningum og heitum
forna skáldamálsins. Auk þess eru lýsingarnar
mjög mótaðar af þeirri heiðnu hefð að nátt-
úrufyrirbæri séu lifandi, og gosmekki, fjöll,
reykjarstróka, kletta og gróður megi skoða
sem jötna eða aðrar vættir. Þegar frásögnin er
leyst úr þessum böndum skáldamáls og trúar-
bragða fær hún raunsærri og hlutlægari svip.
Við það bætist að um almælt og alvarleg tíð-
indi sem þessi eiga vonandi við þau orð Snorra
Sturlusonar um hirðskáldin að enginn myndi
þora að segja það sem fólk vissi „að hégómi
væri og skrök.“
Í ljósi umræðu um náttúruvernd og yf-
irgang stjórnvalda vegna virkjana og stóriðju
þá liggur næst við að hvetja þjóðina til að taka
upp heiðinn sið að nýju svo hún öðlist trú á hið
frumstæða afl sem býr í náttúrunni og beri
virðingu fyrir náttúrufyrirbærum sem lifandi
væru. Án slíkrar trúar glatast uppruninn og
menningin tapar merkingu sinni.
Neðanmáls
Íslandssýningin „Pure Iceland“ er með nokkrum öðrum brag en annað á safninu.Hún er í þremur sölum og þegar inn í sýningarrýmið er komið taka við stórarhreyfimyndir af íslenskri náttúru. Ég tók líka eftir að það voru engir vegir eða
bílar eða rafmagnslínur á myndunum en meira lagt uppúr að sýna hvað Íslendingar
eru ánægðir með hreina og kraftmikla náttúru landsins. Í öðru herbergi er síðan bú-
ið að búa til blöndu af Veðurverkefninu (speglasólinni hans Ólafs Elíassonar úr Tate
Modern) og Austurport sirkus-sýningu með köðlum í lofti. Þar sprangar fólk í álfa-
búningum eða á álfalegum ullarnærbrókum um á svampgólfi sem útskýrt var að ætti
að vera mosi.
Ég tók þó ekki mikið eftir álfunum fyrr en einn þeirra fullyrðir fullum hálsi á máli
heimamanna að virkjanir Íslendinga séu 100% umhverfisvænar. Og í framhaldi af
því að Ísland sé að mestu að verða laust við vélar sem ganga fyrir bensíni og olíu!
Mér fannst nú dáldið bratt að halda þessu blákalt fram þar sem fiskiskip, bílar og
sístækkandi flugvélafloti Íslendinga eru mér að vitandi brennandi ævafornum jurta-
leifum sem aldrei fyrr, en ég lét það kjurt liggja. Engin furða að yfir stóra auglýs-
ingu frá Icelandair í nágrenni safnsins sé búið að krota (á ensku) yfir mynd af ís-
lenskri náttúru: „Þeir eyðileggja það sem þeir skilja ekki.“
Í þriðja herberginu var síðan hægt að kalla fram frekari upplýsingar á skjám um
samfélag, tækni og náttúru Íslands. Jafnframt því sem myndskeið með Bjarna Ár-
mannsyni dúkkuðu upp í hverri kynningunni á fætur annarri var hægt að fá ítarlegri
upplýsingar um hversu einstæðum hæfileikum þjóðin er búin.
Á sama tíma og mig langaði til þess að klæðast skátabúningi og ullarhúfu og æpa
„áfram Ísland!“ rann upp fyrir mér að í þessum þremur herbergjum á safninu var
búið að koma fyrir sextánföldum skammti af 17. júní.
Mér sýndist einhverjir Lundúnabúar vera farnir að flissa fyrir framan einn skjá-
inn...
Njörður Sigurjónsson
www.kistan.is 20.3.2006
Er ég álfur?
Morgunblaðið/Eyþór
Hýrnar um hólma og sker
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Ritstjórnarfulltrúi Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar
sími 5691111 netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins